Perception of "Islam" in Early Azerbaijani Enlightenment and the Content of “Otherness”

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: 1, 686 - 727, 30.03.2024

Rameş Rzayev

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1321541

Öz

The debates on how decisive the policies of Tsarist Russia were regarding the formation of the Enlightenment phenomenon in Azerbaijan are questioned in our study. The structural and theoretical transformations of the second half of the 19’th century, sustained by the hegemonic influence of Tsarist Russia, reveal a different correlation in Azerbaijani education. The enlightenment movement, which took place in the context of the East-West divide, coincided with a complex and tense period in the history of Azerbaijan. Azerbaijani society, which was tried to be designed based on the principle of domination and within the framework of the "other" procedure, was subjected to "uniform" modeling in socio-cultural and political-economic life. İt can be said that the Enlightenment movement could not overcome the hegemonic dictatorship of Tsardom in its resistance against the assimilation and integration approaches to which the Azerbaijani society was subjected. The attitude of intellectuals in the discussions on building a new society is one of the main problematic issues of our study. At this point, the question of what exactly constitutes the background formulation of enlightenment is one of the issues that need to be resolved. The determination that Tsarist Russia's European-centered ("civilization" or "domestication") policies towards Azerbaijan were aimed at corrupting the "Turkish-Muslim" identity also manifests itself in the hegemony equation. The views and attitudes of the intellectuals of the period (Mirza Kâzım Bek, Abbaskulu Aga Bakıhanov, Mirza Shafi Vazeh, İsmail Bey Gutkashanlı and Mirza Fetali Akhundov) became dogma in presenting or designing the "new" identity as a model. It emerged with the ideological and cultural influences of Eurocentric Enlightenment thought.

Anahtar Kelimeler

Azerbaijan, Islam, Enlightenment, Modernization, Otherness

Erken Dönem Azerbaycan Aydınlanmasında (Maarifçiliğinde) “İslam” Algısı ve “Ötekilik” Muhtevası

Öz

Azerbaycan’da Aydınlanma olgusunun teşekkülüne ilişkin Çarlık Rusyası politikalarının ne derecede belirleyici olduğu tartışmaları çalışmamızda sorgulanmaktadır. Çarlık Rusyası’nın hegemonik etkisiyle sürdürülen 19. yüzyılın ikinci yarısı yapısal ve kuramsal dönüşümler Azerbaycan maarifçiliğinde farklı bir korelasyonu karşımıza çıkmaktadır. Doğu ve Batı ayrımı bağlamında gerçekleşen Maarifçilik akımı Azerbaycan tarihinde karmaşık ve gergin bir döneme tesadüf etmiştir. Tahakküme dayalı ve “öteki” prosedürü çerçevesinde dizayn edilmeye çalışılan Azerbaycan toplumu, sosyal-kültürel ve siyasi-ekonomik hayatta “tektipli” modelleme işlemine tabi tutulmuştur. Maarifçilik akımı Azerbaycan toplumunun maruz kaldığı asimilasyon ve entegrasyon yaklaşımlara karşı direnişte Çarlığın hegemonik diktasını aşamadığı söylenebilir. Yeni bir toplum inşa etme tartışmalarında entelektüellerin (maarifçilerin) tutumu çalışmamızın temel problematik konularından biridir. Bu noktada maarifçiliğin arka plan formülasyonunun tam olarak neden ibaret olduğu problemi, çözüme muhtaç konulardandır. Çarlık Rusyası’nın Azerbaycan’a dönük Avrupamerkezçi (“medenileştirme” veya “domestikasiyon”) politikalarında “Türk-Müslüman” kimliğini yozlaştırmadan ibaret olduğu tespiti, hegemoniya denkleminde kendini açığa çıkarmaktadır. “Yeni” kimliğin bir model olarak sunulması ya da tasarlanması noktasında dönem maarifçilerinin (Mirza Kâzım Bey, Abbaskulu Ağa Bakıhanov, Mirza Şefi Vazeh, İsmail bey Gutgaşınlı ve Mirza Fetali Ahundov) görüşleri ve tavırları Avrupamerkezçi Aydınlanma düşüncesinin ideolojik ve kültürel etkileriyle dogma haline getirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Azerbaycan, İslam, Maarifçilik, Modernleşme, Ötekilik

Destekleyen Kurum

Azerbaycan Devlet Pedagoji Üniversitesi

Teşekkür

Yayın Kuruluna teşekkür ederim

Kaynakça

• AKAK (Aktı Kavkazskoy Arkeografiçeskoy Komissii) , t. 9, N: 222, s.207, (Tiflis: 1884).
• AKAK, t. 8, N: 249, s. 336-337, (Tiflis: 1881).
• GMDTA (Gürcistan Merkezi Devlet Tarih Arşivi), f. 2, siy. 1, iş. 3058, s. 19-21.
• GMDTA, f. 2, siy. 1, iş. 448, s. 3.
• Abdullayeva, Terane, Azerbaycan Edebi Fikrinde Garpçılık Meyilleri (XX. Asrın Başları), Bakü 2014.
• Ahundzade, Mirza Fetali, Eserleri, Cilt II, Bakü 2005.
• Aliyarlı, Süleyman, Tarihimiz Açıklanmamış Mevzuları, Bakü 2012.
• Aliyev, M., İslam Dini ve Onung Merasimleri, Taşkent 1958.
• Anderson, Perry, Gramsci Hegemonya: Doğu/Batı Sorunu ve Strateji, çev. Tarık Günersel, İstanbul 1988.
• Arapov, D. Y., Sistema Gosudarstvennogo Regulirovaniya İslama v Rossiyskoy İmperii (poslednaya tret XVIII. – naçalo XX. vv.), Moskva 2004.
• Azerbaycan Tarihi 19. Yüzyıl, Cilt IV, Bakü 2007.
• Balayev, Aydın, Azerbaydjanskaya natsiya: ocnovniye etapı ctanovleniya na rubeje XIX – XX vv., Moskva 2012.
• Bakıhanov, Abbaskulu Ağa, Gülüstan-i İrem, Bakü 1951.
• Bakıhanov, Abbaskulu Ağa, Seçilmiş Eserleri, Bakü 2005.
• Bendryakov, E., Oçerki po istorii narodnogo obrazovaniya v Turkestane, Moskova 1960.
• Berkes, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, İstanbul 2012.
• Buttigieg, Joseph A. (ed.), Antonio Gramsci: Hapishane Defterleri, Cilt I, çev. Ekrem Ekici, İstanbul 2011.
• Foucault, Michel, Büyük Kapatılma, çev. Işık Ergüden, İstanbul 2011.
• Foucault, Michel, Entelektüelin Siyasi İşlevi, çev. Işık Ergüden-Osman Akınhay-Ferda Keskin, İstanbul 2011.
• Finley, Moses, Antik ve Modern Demokrasi, çev. Deniz Türker, Ankara 2003.
• Gramsci, Antonio, Hapishane Defterleri: Seçmeler, çev. Kenan Somer, İstanbul 1986.
• Giddens, Antony, Modernliğin Sonuçları, çev. Ersin Kuşdil, İstanbul 2016.
• Hacıyev, Tevfik, Azerbaycan Edebi Dilinin Tarihi, Cilt II, Bakü 2012.
• Hayit, Baymirza, Eski Sovyetler Birliği’ndeki Türklüğün ve İslam’ın Bazı Meseleleri, İstanbul 2000.
• Hüseyinov, Haydar, Azerbaycan’da XIX Asır İçtimai ve Felsefi Fikir Tarihinden, Bakü 2007.
• Hüseyinzade, Ali, XIX Asrın İkinci Yarısında Azerbaycan Tarihşünaslığı, Bakü 1967.
• Hüseyinov H. – Klimov A. A., Mirza Fetali Ahundov, Felsefî ve Politik Düşünceler, çev. Arif Berberoğlu, Ankara, 2010.
• Kanlıdere, Ahmet (ed.), XIX. Yüzyıl Türk Dünyası, Eskişehir 2013.
• Lukacs, György, Tarih ve Sınıf Bilinci, çev. Yılmaz Öner, İstanbul 1998.
• Mahmudov, Yakup, Azerbaycan: Qısa Devletçilik Tarihi, Bakü 2005.
• Marx, Karl, 1844 El Yazmaları, Ekonomi Politik ve Felsefe, Ankara 1976.
• Merquior, Jose Guilherme, Foucault, çev. Nurettin Elhüseyni, İstanbul 1986.
• Memmedov, İsrafil, Tarihimiz, Toprağımız, Talihimiz, Bakü 2003.
• Memmedova, Arzu, Car-Balaken Cemaatlığı XVII. Asrın Sonları ve XIX. Asrın 30’lu Yılları, Doktora Tezi Avtoreferatı A.A. Bakıhanov adına Tarih Enstitüsü, Bakü 2010.
• Resulzade, Mehmet Emin, Kafkasya Türkleri, haz. Yavuz Akpınar, İstanbul 1993.
• Resulzade, Mehmet Emin, Azerbaycan Problemi, çev. Perihan Mete-Sabahattin Şimşir, Ankara 1996.
• Recepli, Gazenfer, Azerbaycan Tarihi (Oçerkler), Bakü 2013.
• Roberts, J. M., Avrupa Tarihi, çev. Fethi Aytuna, İstanbul 2015.
• Rzayev, A. E. (ed.), Azerbaycan Tarihi XIX – XXI. Asrın Evveli, Bakü 2010.
• Rzayev, A. K., Oçerki ob Uçenıch i Mıslitelyah Azerbaydjana XIX veka, Baku 1969.
• Said, Edward, Kültür ve Emperyalizm, çev. Necmiye Alpay, İstanbul 2016.
• Thomas, Peter D., Gramsci Çağı: Felsefe, Hegemonya, Marksizm, çev. İlker Akçay-Ekrem Ekici, Ankara 2013.
• Turner, Bryan S., Oryantalizm, Postmodernizm ve Globalizm, çev. İbrahim Kapaklıkaya, İstanbul 2003.
• Topsakal, İlyas, Rus Misyoner Kaynaklarına Göre: İdil-Ural Bölgesinde Ortodoks Misyoner Faaliyetleri ve Türkler (1552-1917), Yayınlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İlahiyat Anabilim Dalı, İstanbul 2007.
• Ülken, Hilmi Ziya, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, İstanbul 2014.
• Valeev, R. M. – Zakiev, M. Z., Mirza Kazım Bek i Oteçestvennoe Vostokovedenie, Kazan 2001.
• Walicki, Andrzej, Rus Düşünce Tarihi, çev. Alaeddin Şenel, İstanbul 2009.
• Zenkovsky, Serge A., Rusya’da Türkçülük ve İslam. çev. Ali Nejat Ongun. Ankara 2000.
• Zülfikarlı, Muharrem, Azerbaycan Tarihine Yeni Bakış, Bakü 2007.