Savaş Ekonomisi Bağlamında Birinci Dünya Savaşı’nda Adapazarı’nın Ekonomik Durumu

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: 1, 826 - 862, 30.03.2024

Yunus Yıldız

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1385559

Öz

Birinci Dünya Savaşı'nın Osmanlı Devleti taşrasındaki ekonomik etkileri, yeterince incelenmemiş bir konudur. Savaş ekonomisinin yerel düzeydeki etkilerinin tespiti, Osmanlı Devleti’nin savaşın ekonomik boyutunu nasıl yönettiğinin belirlenmesi açısından önemlidir. Bu çalışmanın amacı, Birinci Dünya Savaşı’nda Adapazarı kazasının ekonomisini savaş ekonomisi bağlamında incelemek ve ekonomik kalkınma olanağını araştırmaktır. Bu amaç doğrultusunda stratejik ticaret yollarının durumunu ve ekonomisine dair üretim, sermaye ile ticaret rakamları belirlenerek, savaş öncesi ve savaş dönemi rakamları incelenmiştir. Bu rakamlar; arşiv belgeleri, meclis zabıtları, iktisadi raporlar ve diğer ikincil kaynaklardan elde edilmiştir. Elde edilen bulgulara göre Adapazarı’nın stratejik konumu ve ekonomik potansiyeli nedeniyle savaş ekonomisi koşullarında gelişebileceği sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Adapazarı, Osmanlı Devleti, Savaş Ekonomisi, Birinci Dünya Savaşı.

Economic Situation in Adapazarı in the First World War in the Context of War Economy

Öz

The economic effects of the First World War on the provinces of the Ottoman Empire is a subject that has not been sufficiently analyzed. Determining the effects of the war economy at the local level is important in terms of determining how the Ottoman Empire managed the economic dimension of the war. The aim of this study is to analyze the economy of Adapazarı district during the First World War in the context of the war economy and to investigate the possibility of economic development. For this purpose, the pre-war and wartime figures were analyzed by determining the status of strategic trade routes and the production, capital and trade figures related to its economy. These figures were obtained from archival documents, parliamentary minutes, economic reports and other secondary sources. According to the findings, it was concluded that Adapazarı could develop under wartime economic conditions due to its strategic location and economic potential.

Anahtar Kelimeler

Adapazarı, Ottoman Empire, War Economy, First World War.

Kaynakça

• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• BEO. (Bâbıâli Evrak Odası) 4464/334795, 4463/334696.
• DH. İ. UM. (Dahiliye Nezareti İdâre‐i Umûmîye) 93/1, 16/3, 89/1, 59/1 (H-08-05-1334), 59/1 (H- 03-07-1334), 89/1, 16/3, 89/1, 93/1, 61/1, 89/1, 20/1, 93/3, 59/1, 20/1, 89/1.
• DH. İ. UM. EK. (Dahiliye Nezareti İdâre‐i Umûmîye Ekleri) 19/85, 23/76, 25/43, 29/104, 36/23, 32/93, 46/54, 14/101, 32/103, 10/6, 29/ 101, 9/31, 9/37, 9/41, 9/85, 9/84, 9/116, 9/126, 9/129, 10/8, 10/18, 10/61, 10/83, 10/108, 9/78, 9/109, 10/9, 10/65, 10/83, 10/101, 10/107, 10/136, 10/145, 10/95, 11/43, 93/19, 103/12, 27/13, 23/54, 27/13, 111/49, 54/241.
• DH. ŞFR. (Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi) 479/85.
• DH. UMVM. (Dahiliye Nezareti Umûr‐ı Mahalliye‐i Vilayât Müdüriyeti) 136/46.
• MV. (Meclis-i Vükelâ Mazbataları) 198/35, 203/89, 247/5, 200/29.
• Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Devre: 1, İçtima: 45, Cilt: 3, s.154.
• Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Devre: 1, İçtima: 69, Cilt: 4, s.487.
• Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Devre: 1, İçtima: 114, Cilt: 7, s.520-522, 574.
• “Yeni Bir İmalathane”, Türk Yurdu, 24 Teşrin-i Sani 1332.
• “Adapazarı Fabrikası Mamulatı”, Tanin, 29 Ağustos 1918.
• “Karadeniz Sahilinde Şimendüfer” Mihran, 15 Ağustos 1910.
• “Turkei” Zeitschriftf für angewandte Chemie, 27 Mart 1917.
• “Adapazarı İslam Ticaret Bankası 1332 sene-i maliyesine mahsus hesabat-ı umûmîyesine havi bilançosudur” Bolu, 3 Mayıs 1333.
• Dersaadet Ticaret Odası Gazetesi, 19-26 Mayıs 1333.
• İhsaiyat-ı Maliye Mecmuası, Nisan, Mayıs, Haziran, Temmuz, Ağustos, Eylül, Teşrinievvel, Teşrinisani, Kanunuevvel, Kanunusani, Şubat 1330; Mart, Nisan, Haziran, Temmuz, Ağustos, Eylül, Teşrinievvel, Teşrinisani, Kanunuevvel, Kanunusani, Şubat 1331; Mart, Nisan, Haziran-Ağustos 1332.
• “İzmit sancağına mülhak Adapazarı Kazası Dahilinde kain Süleymaniye ormanı hakkında nezaret-i orman müfettiş-i umumilerinden Süleyman Bey’in tatbik ve ita eylediği 9 Temmuz 331 tarihli rapor”, Ticaret ve Ziraat Nezâreti Mecmuası, 13 Eylül 1915.
• “Memalik-i Osmaniye’de Sanayi-i Şekeriye, şeker pancarı ziraatı mı yoksa şeker kamışı ziraatı mı?”, Felâhat, 1 Temmuz 1917.
• İktisadiyat Mecmuası, 8 Haziran 1916.
• “Adapazarı- Sivas Şimendifer Hattı”, Muhacir, 24 Eylül 1910.
• “Ormanlarımızın Tezyid-i Varidatı Nasıl Mümkündür?”, Orman Mekteb-i Âlisi Mecmuası, 1 Eylül 1917.
• “Adapazarı”, Zaman, 16 Nisan 1918.
• Adapazarı İslam Ticaret Bankası- Türk Anonim Şirketi 15 Mayıs 340 Tarihinde Suret-i Adiye ve Fevkalade Akd-i İctima Eden Hissedaran Heyet-i Umûmîyesi, Adapazarı 1340.
• Annuaire Oriental: Commerce, Industrie, Administration, Magistrature de L’orient, İstanbul 1914.
• Ballı, Ergün, “Birinci Dünya Savaşı Yıllarında İttihat ve Terakki’nin Şeker Politikası”, Uluslararası Birinci Dünya Savaşı'nın 100. Yılı Sempozyumu Bildiriler Kitabı: Cilt 2, (2017), s. 133.
• Çam, Yusuf, Millî Mücadele’de İzmit Sancağı, Kocaeli 2014.
• İbrahim Hilmi, Tüccarzade, Memalik-i Osmaniye Ceb Atlası, İstanbul 1323.
• Keskin, Cengiz, I. Meşrutiyet Döneminde Adapazarı ve Çevresi (1876-1908), İstanbul 2022.
• Kıranlar, Safiye, “İstanbul Hilâl-i Ahmer Aşhâneleri”, Sultan V. Mehmet Reşad ve Dönemi, İstanbul, (2018), s. 879.
• Kutluata, Münir, “Sakarya’da Bankacılık ve Türk Ticaret Bankası”, Istanbul Journal of Sociological Studies, (1970) s. 75-78.
• Laufer, Berthold, Wılbur, C. Martin, The Amerıcan Plant Mıgratıon Part I: The Potato Berthold Laufer, United States Of Amerıca 1938.
• Memalik-i Osmaniye’nin 1329 Senesine Mahsus Ziraat İstatistikidir, İstanbul 1332.
• Müstakil Bolu Sancağı Salnamesi: 1334, Bolu, tarih yok.
• Özel, Sabahattin, Millî Mücadele’de İzmit, Adapazarı ve Atatürk, İstanbul 2005.
• Özyüksel, Murat, Osmanlı İmparatorluğu’nda Nüfuz Mücadelesi: Anadolu ve Bağdat Demiryolları, İstanbul 2008.
• Pigou, A.C., “Savaş Ekonomisi”, Uludağ Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 9 (1988), s.230.
• Sakin, Orhan, Osmanlı’da Etnik Yapı ve 1914 Nüfusu, İstanbul 2008.
• Sarı, Mustafa- Keskin, Cengiz, “İzmit-Adapazarı-Ereğli Demiryolu Projesi Meselesi (1878-1918)”, Uluslararası Millî Mücadelede Servetiye Cephesi ve Kocaeli Tarihi- Kültürü Sempozyumu, (2020), s. 318.
• Sarı, Mustafa, İzmit’te Hilal-i Ahmer Cemiyeti (1911-1925), İstanbul 2016.
• Sarı, Mustafa, Narin, Resül, Adapazarı’nda Ticari Hayat ve Adapazarı İslam Ticaret Bankası, Sakarya, 2021.
• Selvi, Haluk, “II. Meşrutiyet Dönemi’nde Adapazarı ve Çevresi (1908-1918)”, Sakarya İli Tarihi I, Sakarya, (2005), 473,474.
• Senelik İhtisayat-ı Maliye, İstanbul 1330.
• Şerif, Ahmet, Anadolu’da Tanin: I. Cilt, Ankara 1999.
• Toprak, Zafer, İttihad- Terakki ve Cihan Harbi: Savaş Ekonomisi ve Türkiye’de Devletçilik, İstanbul 2003.
• Toprak, Zafer, Türkiye’de Milli İktisat: 1908-1918, İstanbul 2012.
• Türkiye İstihsalatı 1: Buğday, İstanbul, 1927.
• Zengin, Ersoy, “II. Meşrutiyet Döneminde (1908-1918) İmalat-ı Harbiye Fabrikalarında Silah ve Mühimmat Üretimi”, Munzur Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9 (2017), s. 101.
• https://islamansiklopedisi.org.tr/okka (31.12.2023).
• https://filmmirasim.ktb.gov.tr/tr/film/adapazari-araba-fabrikasi- (20.10.2023)