Osmanlı Modernleşmesinin Müteşebbisler Üzerindeki Etkisi ve Cumhuriyete Devredilen İktisadi Miras: Eczacıbaşı Örneği (1903- 1942)

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: 1, 163 - 201, 30.03.2024

Orhan Çakmak

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1395964

Öz

Ülkemizde girişimcilik tarihi, daha çok iktisat tarihi içerisinde yer almakta olup genel tarih disiplinin iltifat etmediği bir alandır. Aslında girişimcilik tarihi, siyasi değişimin iktisadi ve kültürel kodlarını anlamak açısından daha objektif bilgiler sunmaktadır. Bu çalışma girişimcilik tarihini, siyasi tarihin gelişimi bakımından ele almaktadır. Çalışmanın ana tezi; girişimcilik faaliyetlerinin siyasi, sosyal ve iktisadi gelişmeleri/değişmeleri yakinen takip ettiği, ortaya çıkan fırsatları kendi lehine içselleştirme eğilimini tartışmaktır. Girişimcilik faaliyetinin temel başarısı da ürettiği/arz ettiği ürünlerin kalitesi/fiyatı kadar, siyasi ve iktisadi değişmelere uyum sağlaması ile mütenasiptir. Bu açıdan İmparatorluktan milli devlete geçiş sürecinde ve sonrasında yeni kurulan devlet yapısı içerisinde ki “girişimci tipolojisi”nin değişim ve gelişim süreci, Eczacıbaşı firması özelinde zihniyet çözümlemesine tabi tutulmuştur. İmparatorluk tasfiyelerinin ana argümanı “bayrak altında toplanma” ve “milli”lik vurgusu üzerine yoğunlaşmaktadır. Nitekim Osmanlı’dan Cumhuriyete giden süreçte en yoğun millilik tartışmalarının yaşandığı İzmir kenti özelinde, girişimcilik faaliyetleri daha önemli hale gelmektedir. Osmanlı’nın sosyo-ekonomik yapısı üzerinde modernleşme uygulamalarının (deterministtik ve stokastik açıdan) etkisi ile Eczacıbaşı firmasının Osmanlı’nın son dönemindeki İzmir’de belirli bir uzmanlık alanı ile başladığı faaliyetlerinin; siyasi, sosyal ve kültürel etkileşimlere uyum şekli ve sonuçları çalışmanın kapsamını oluşturmaktadır. Çalışmanın en önemli çıktısı ise girişimcilik faaliyetlerinin tek başına iktisadi gayret ile değil; eşanlı olarak, siyasi ve sosyal değişimleri de dikkate almasının başarı için zorunlu olduğunun tespitidir.

Anahtar Kelimeler

Cumhuriyete Devredilen İktisadi Miras, Osmanlı’dan Cumhuriyete Müteşebbis Kültürü, Girişimcilik, Eczacıbaşı Firmasının Temelleri

Destekleyen Kurum

yok

Proje Numarası

yok

Teşekkür

Yok

The Effect of Ottoman Modernization on Entrepreneurs and the Economic Heritage Transferred to the Republic: The Case of Eczacıbaşı (1903-1942)

Öz

In our country, the history of entrepreneurship is mostly included in the history of economics and is a field that is not complimented by the general history discipline. In fact, the history of entrepreneurship offers more objective information in terms of understanding the economic and cultural codes of political change. This study examines the history of entrepreneurship in terms of the development of political history. The main thesis of the study is to discuss the tendency of entrepreneurial activities to closely follow political, social and economic developments/changes and to internalize emerging opportunities in their favor. The basic success of entrepreneurial activity is commensurate with its adaptation to political and economic changes as well as the quality/price of the products it produces/offers. In this respect, the change and development process of the "entrepreneurial typology" within the newly established state structure during and after the transition from the Empire to the national state has been subjected to a mentality analysis in the specific case of Eczacıbaşı Company. The main argument of the purges of the empire is centered on the emphasis on "rally under the flag" and "nationality". In fact, entrepreneurial activities become more important in the city of İzmir, where the most intense nationalism debates took place in the process from the Ottoman Empire to the Republic. The impact of modernization practices (deterministically and stochastically) on the socio-economic structure of the Ottoman Empire and the adaptation of Eczacıbaşı's activities, which started with a specific area of expertise in Izmir in the last period of the Ottoman Empire, to political, social and cultural interactions and their results constitute the scope of the study. The most important outcome of the study is the determination that entrepreneurial activities should not be based on economic endeavors alone, but should also take into account political and social changes simultaneously.

Anahtar Kelimeler

Economic Heritage Transferred to the Republic, Entrepreneur Culture from the Ottoman Empire to the Republic, Entrepreneurship, Foundations of Eczacıbaşı Company, Süleyman Ferid Eczacıbaşı

Proje Numarası

yok

Kaynakça

• Belgelerle Türk Eczacılığı 1840-1948 (2000), Müstahzar Kutuları ve Şişeleri, Gülnur-Mert Sandalcı Koleksiyonu, Cilt I-II-IV, Doktor Nejat Eczacıbaşı Vakfı Yayınları, İstanbul.
• İstanbul Ansiklopedisi (1968), IX. Cilt, Koçu Yayınları, İstanbul.
• Dünya Gazetesi, “Türk Ekonomisinin Tarihi Markaları”, 27 Haziran 2022.
• Yeni Asır Gazetesi, “Varlık Vergisi”, 12 Aralık 1942.
• Ağır, Seven, “İşletmecilik Tarihi Açısından Osmanlı İktisat Tarihi Birikimine Bakış”, İstanbul Üniversitesi İşletme Fakültesi Dergisi, C:XLV, Özel Sayı, İstanbul, 2016, s.26-39.
• Altun, D. Akyol, “Cumhuriyet Öncesi Dönemde İzmir Hastanelerinin Mekânsal Gelişimi”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C:XXIX /2, İzmir, 2014, s. 405-443.
• Akalın, Güneri, KİT'ler ve Özelleştirilmeleri, Akçağ Yayınları, Ankara, 1998.
• Akcan, Erol, “Aydın Vilayeti Müdafaa-i Milliye Cemiyeti ve Bazı Faaliyetleri”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı 54, 2014, s. 1-38.
• Akkoyun, Turan, “İzmir Basınına Göre Atatürk Devrinde İktisadi Gelişmeler”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C:X/1, İzmir, 1995, s. 223-262.
• Aksoy, Yaşar, Bir Kent Bir İnsan, Dr. Nejat F. Eczacıbaşı Vakfı Yayınları, Toplumsal Belgeler Dizisi:2, İstanbul, 1986.
• Aksoy, Yaşar, “İzmir’de İlk Ulusal Tüccarlar ve Ticaret Odasının Öyküsü”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, C:I/3, İzmir, 1993, s. 47-65.
• Aktar, Ayhan, Varlık Vergisi ve Türkleştirme Politikaları, İletişim Yayınları, İstanbul, 2001.
• Alacaklıoğlu, A. Suha, Cumhuriyetimizin 50 Yıllık Ekonomik Kalkınmasında Özel Teşebbüsün Yeri ve Rolü, İstanbul Ticaret Odası Yayınları, İstanbul, 1974.
• Aydın, M. Âkif, “Arazi Kanunnamesi”, İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, C:III, 1991, s. 346-347.
• Bağış, A. İhsan, Osmanlı Ticaretinde Gayrimüslimler: Kapitülasyonlar, Beratlı Tüccarlar, Avrupa ve Hayriye Tüccarları (1750-1839), Turhan Kitapevi, Ankara, 1983.
• Başaran Mehmet, "Meşrutiyet'ten Cumhuriyet'in İlk Yıllarına Yerli Malı Kullanımı Teşviki", Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, C:IV/11, 2005, s. 45-62.
• Bayraktar, Selahattin, Dr. Ahmet Hulusi Alataş'ın Hayatı (Askerî Ve Siyasî Faaliyetleri), Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2021.
• Buğra, Ayşe, Devlet ve İşadamları, Çev. Fikret Adaman, İletişim Yayınları, İstanbul, 1995.
• Cezar, Yavuz, “19. Yüzyıl Osmanlı Devletinde Yeni Teknoloji Uygulama ve Sınai Tesis Kurma Çabalarından Örnekler”, Dünü ve Bugünüyle Toplum ve Ekonomi, Mart Sayısı, İstanbul, 1991, s. 161-186.
• Coase, H. Ronald, “The Nature of the Firm”, Economica, November, C:IV, London School of Economics, London, 1937, s. 386-405.
• Corgatelli, Michele, “Want More Entrepreneurship? Embrace Long-Term Legal Stability”, 2021, https://mises.org/02/22/2021, (Erişim: 03.06.2023).
• Çakmak, Orhan “İmparatorluktan Ulus-Devlete Geçiş Sürecinde Osmanlı’da Devlet-Piyasa İlişkisi”, Demokrasi Platformu Dergisi, C:IV/15, Ankara, 2008, s. 195-225.
• Çakmak, Orhan, “İktisat Teorisi Açısından Kamu Girişimciliği ve Özel Girişimcilik: Karşılaştırmalı Bir Analiz”, Kamu Maliyesinde Seçme Yazılar- Prof. Dr. Aytaç Eker’e Armağan, (Sakarya Üniversitesi Maliye Bölümü Yayınları), Sakarya, 2010, s. 367-416.
• Çakmak, Orhan, “Osmanlıda Piyasa Zihniyeti ve Girişimcilik (Adam Smith Yaklaşımına Göre Bir Analiz)”, Halil İnalcık Armağanı II- Tarih Araştırmaları, Doğu Batı Yayınları, Ankara, 2011, s. 144-213.
• Demirbilek, Sinan, “Tek Parti Döneminde İnhisarlar”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, C:XII/24, İzmir, 2012, s. 203-232.
• Durgun, Bülent, Atatürk Döneminde İzmir Ekonomisi 1923–1938, Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Doktora Tezi, İzmir, 2006.
• Durgun, Bülent, “Kurtuluşundan Sonraki İlk Günlerde İzmir’de Sosyo-Ekonomik Durum”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, C:XI/23, 2011, s. 3-33.
• Eczacıbaşı, F. Nejat, Kuşaktan Kuşağa, Dr. Nejat F. Eczacıbaşı Vakfı Yayınları, Toplumsal Belgeler Dizisi:1, İstanbul, 1999.
• Epstein, S. R., “Craft Guilds, Apprenticeship and Technological Change in Preindustrial Europe”, The Journal of Economic History, Vol: LVIII/3, Sep, 1998, s. 684-714.
• Ferman, Cumhur, Türkiye’de Sanayi Kredisi, Türkiye Sınai Kalkınma Bankası Yayınları No:1, İsmail Akgün Matbaası, İstanbul, 1951.
• Genç, Mehmet, Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2000.
• Genç, H. Hüseyin, 1929 İzmir’in Sosyo-Ekonomik ve Kültürel Yapısı, Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İzmir, 2010.
• Genç, Mehmet, “Yed-i Vahid”, İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, C:XLIII, 2013, s. 378-383.
• Goorha, Prateek, “Modernization Theory”, Oxford Research Encyclopedia of International Studies, 2010, https://doi.org/10.1093/acrefore/9780190846626.013.266.
• Gökalp, Ziya, “Musahabe: İktisadi Mucize”, “Medeni Havadisler: İktisadi Kongre”, “Garp Meselesi I-II-III”, “Avrupa’daki İçtimai Buhranın Sebebi”, Küçük Mecmua Yazıları, Haz. Dr. Ali Duymaz, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2018, s. 119-121, s.293-311.
• Gökalp, Ziya, “Terbiye ve Milliyet”, İslam Mecmuası ve Muallim Mecmuası Yazıları, Haz. Dr. Salim Çonoğlu, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2019, s.139-224.
• Gökalp, Ziya, “Mesleki Ahlâk”, Türkçülüğün Esasları, Bilge Yayınları, İstanbul, 2020, s. 150-152.
• Güçlü, Muhammet, “Varlık Vergisi ve İzmir Uygulaması”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C:VIII/1, 1993, s. 157-182.
• Gümüş, Musa, “Anayasal Meşrûtî Yönetime Medhal: 1856 Islahat Fermanı’nın Tam Metin İncelemesi”, Bilig Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, Güz, Sayı 47, 2008, s. 215-240.
• Hüseyin, H. Lütfiye ve Aslan Erdal, “Birinci Dünya Savaşı Sırasında İzmir’de Beslenme Sorunu”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, C:XX/41, 2020, s. 483-507.
• İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğu (Toplum ve Ekonomi Üzerinde Arşiv Çalışmaları İncelemeler), Eren Yayıncılık, İstanbul, 1996.
• İnalcık, Halil, “Kapitülasyonlar ve Ticaret”, Doğu Batı Makaleler I, Doğu Batı Yayınları, Ankara, 2009, s. 259-290.
• İnalcık, Halil, “Ahilik, Toplum ve Devlet”, Doğu Batı Makaleler II, Doğu Batı Yayınları, Ankara, 2009, s. 85-95.
• İpek, E. Çiğdem, “Tarih İçinde İzmir Milli Kütüphanesi”, Çağdaş Türkiye Araştırmaları Dergisi, C:I/3, İzmir, 1993, s. 225-239.
• Keyder, Çağlar, Türkiye'de Devlet ve Sınıflar, İletişim Yayınları, İstanbul, 2000.
• Knight, H. Frank, “Risk, Uncertainty and Profit”, Ed. Mark Casson, Entrepreneurship (The International Library of Critical Writings in Economics), Edward Elgar Publishing Limited, England, 1990.
• Kirzner, M. Israel, Competition and Entrepreneurship, Chicago Press, Chicago, 1973.
• Kirzner, M. Israel, Perception Opportunity And Profit – Studies in the Theory of Entrepreneurship, The University of Chicago Press, Chicago, 1979.
• Kirzner, M Israel, The Meaning of Market Process: Essays in the Development of Modern Austrian Economics, Routledge, London and New York, 1992.
• Kirzner, M Israel, “Entrepreneurial Discovery and the Competitive Market Process: An Austrian Approach”, Journal of Economic Literature, Vol. XXXV –March, 1997, s. 71-87.
• Küçük, Cevdet ve Ertüzün Tevfik, “Düyûn-ı Umûmiyye”, İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, C:10, 1994, s. 58-62.
• Kütükoğlu, S. Mübahat, Osmanlı-İngiliz İktisadi Münasebetleri 1580- 1838, Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1974.
• Kütükoğlu, S. Mübahat, Osmanlılarda Narh Müessesesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1983.
• Koraltürk, Murat, “Âli İktisat Meclisi (1927-1935)”, Ekonomik Yaklaşım Dergisi, C:VII/23, 1996, s. 47-63.
• Mardin, Şerif, Jön Türklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908, İletişim Yayınları, İstanbul, 2000.
• Mardin, Şerif, Türk Modernleşmesi, İletişim Yayınları, İstanbul, 2002.
• Martal, Abdullah, “XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında İzmir’in Sosyo-Ekonomik Yapısında Gerçekleşen Değişmeler”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, C:I/3, İzmir, 1993, s. 117-131.
• Nebioğlu, Osman, Bir İmparatorluğun Çöküşü ve Kapitülasyonlar, Türkiye İş Bankası Kültür yayınları, Ankara, 1986.
• Nelson, C. Elif, “Advertisement At İzmir Press During Early 20th Century”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C:XXXIV/1, 2019, s. 161-177.
• Oğuz, Fuat, “Piyasa Süreci Teorisi: Tarihsel Gelişim” Liberal Düşünce Dergisi, C:VI, Ankara, 2001, 18-27.
• Oğuz, Fuat, “How entrepreneurs learn? A practical interpretation”, METU Studies in Development, Ankara, C:XXVIII/1-2, 2001, s. 183-202.
• Ortabağ, Erol, Osmanlı İmparatorluğunda Bankacılığın Gelişimi ve Regülasyon, Türkiye Bankalar Birliği Yayını, Yayın No:326, 2018.
• Öğün, Tuncay, “Müsadere”, İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, C:XXXII, 2006, s. 67-68.
• Önsoy, Rifat, Tanzimat Dönemi Osmanlı Sanayii ve Sanayileşme Politikası, İş Bankası Yayınları, İstanbul, 1998.
• Özveren, Eyüp, “İktisat Kongresi’nden Büyük Buhran’a İzmir: Bir Liman Kentinden Gözlemler ve Düşünceler”, Dünden Bugüne İzmir’in Sosyal ve Ekonomik Gelişlimi, İzmir İktisat Kongresi Araştırma Merkezi Yayınları, İzmir, 2007, s. 43-64.
• Pamuk, Orhan, Cevdet Bey ve Oğulları, İletişim Yayınları, Ankara, 1997.
• Polat, Sema, “1927 Nüfus Sayımı ve İzmir”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, C:II/4, İzmir, 1994, s. 63-75.
• Saka, Remzi ve Hamit Tahsin, Sermayenin Şirketlerdeki Hareketi, Hüsnütabiat Matbaası, İstanbul, 1929.
• Schiffer, Reinhold, "Avrupalılar’ın XIX. Yüzyıl Başlarındaki İzmir’le İlgili Görüşleri", Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, C:I/2, İzmir, 1992, s. 339-364.
• Selik, Mehmet, “Yabancı Sermayeyi Teşvik Kanunları ve Tatbikatı”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Dergisi, Sayı:16, 1961, s. 5-15.
• Soğuk, Olcay, Lütfi Kırdar’ın Siyasi Hayatı, Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İzmir, 2017.
• Soral, Erdoğan, Özel Kesimde Türk Müteşebbisleri, Ankara İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi Yayınları, Sayı:11, Ankara, 1974.
• Tezel, Y. Sezai, Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, III. Baskı, İstanbul, 1994.
• Tınal, Melih, “İzmir Mekteb’i İdadisi”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, C:III/8, İzmir, 1998, s. 349-357.
• Toprak, Zafer, Milli İktisat ve Milli Burjuvazi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1995.
• Toprak, Zafer, İttihat Terakki ve Devletçilik, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1995.
• TÜSİAD, Ekonomik Göstergeler, İstanbul, 1991.
• Yavuz, Erdal, “1908 Boykotu”, ODTÜ Gelişme Dergisi: 1978 Özel Sayısı, Ankara, 1978.
• Yılmaz, Onur, “İzmir’de Varlık Vergisi Uygulamasının Analizi: Vergilendirme, Hacizler ve Hatıralar”, Belgi Dergisi, Kış 2023/I, Denizli, 2023.
• Üvey, Doğan, Süleyman Ferid Eczacıbaşı ve Türkiye'de İlaç Sanayiinin Kuruluşuna Katkıları, İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Deontoloji ve Tıp Tarihi Anabilim Dalı, Doktora Tezi, İstanbul, 1996.
• Varlı, Arzu ve Koraltürk, Murat, “II. Meşrutiyet’ten Erken Cumhuriyet’e Milli İktisadın Sürekliliği Ve İzmir İktisat Kongresi”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, C: IX/20-21, İzmir, 2010, s.127-142.