XVIII. Yüzyıl Amasya’sında Hukuk, Kadın ve Şiddet

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: 1, 332 - 361, 30.03.2024

Merve Karakulak

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1417531

Öz

Osmanlı toplumunun kadına yönelik bakış açısı ve kadınlara dair hukuki uygulamaları iki ana gelenek tarafından belirlenmiştir; İslam hukuku ve Eski Türk hukuku. Eski Türk toplumsal düzeni ve hukuku kadınların sosyal görünürlüğünü ve patriarkal toplumda dengeli bir statüye sahip olmalarını sağlamıştır. İslam hukuku ile mukayese edildiğinde kadın statüsü bakımından daha eşitlikçi bir model olduğu ifade edilebilir. Osmanlı toplumsal düzeninde ve devlet hayatında XV. yüzyılın sonundan itibaren İslami hukukun ağırlık kazanmaya başlaması kadının statüsünü de etkilemiştir. Sosyal görünürlük bağlamında kırsal alanla kent arasındaki farkları da dikkate alarak belirli bir gerilemeden bahsetmek mümkündür. Bununla birlikte kadınların bu dönemde dava-miras-boşanma gibi hukuki hakları sistematik olarak işletilmiştir. Ancak, Osmanlı toplumsal düzeninde bilhassa bu çalışmada örneklem evreni seçilen Amasya gibi Orta Anadolu şehirlerinde neredeyse XVI. yüzyılın ilk çeyreğinden beri sınıf, statü, kimlik fark etmeksizin şiddetin sürekliliği sıradanlaşmıştır. Şiddet uygulayanlar Celali, mültezim, mütegallibe yahut ayan gibi farklı adlar almış olsa da şiddete uğrayanlar kadınlar, köylüler, üreticiler gibi aynı toplumsal gruplar olmuştur. XVII. yüzyıldan itibaren yükselen istikrarsız ortamda kadınların genel bir değerlendirmeyle şiddete en fazla uğrayan gruplardan olduğu açıktır.
Bu çalışmada, normatif hukukun kuvveden fiile geçtiği 1750-1800 yılları arasında Amasya mahkemesinde tutulan dava kayıtlarından örnek vakalar seçilerek herhangi bir statü ayrımı yapılmaksızın kadınların maruz kaldığı şiddet olayları, (fiziksel, psikolojik, cinsel ve ekonomik sahada) bu olaylar karşısında yaşadıkları zorluklar ve bu zorluklarla baş etme çabaları incelenmiştir. Sosyal ve kültürel yapıda kadın statüsünün belirginleşmesi amacıyla kadınların mülkiyet hakları, miras paylaşımı gibi medeni hukuka dair davaları; fiziksel şiddetten cinsel saldırıya kadar çeşitli yönlerden uğradıkları şiddete Osmanlı yerel hukukunun verdiği tepki ve hak arama mücadeleleri ele alınmıştır. Kırılgan, savunmasız ve kurbanlaştırılan bir toplumsal grubu temsil eden kadınlar söz konusu olduğunda uygulama eksiklikleri dikkat çekicidir. Kadının teoride kendisine tanınan haklara pratikte ne ölçüde erişebildiği örnek vakalar bağlamında değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Şiddet, kadın, Amasya, şeriye sicilleri, kadın hukuku

Law, Women and Violence in Eighteenth Century in Amasya

Öz

Ottoman society’s perspective on women and legal practices regarding women were determined by two main traditions: Hanafi/Sunni school of law and Old Turkic law. The ancient Turkish social order and law ensured women’s social visibility and a balanced status in patriarchal society. When compared to Islamic law, it can be said that it is a more egalitarian model in terms of women’s status. The increasing influence of Islamic law in the Ottoman social order and state structure from the end of the fifteenth century also affected the status of women. Considering the differences between rural areas and cities in the context of social visibility, a certain regression can be mentioned, but women’s legal rights such as litigation, inheritance and divorce were systematically implemented. However, in the Ottoman social order, especially in Central Anatolian cities such as Amasya, which was chosen as the sample population in this study, the continuity of violence, regardless of class, status and identity, has become commonplace almost since the first quarter of the sixteenth century. Those who committed violence were given different names such as Celalis, mültezim, mutegallibe or notables, but those who were subjected to violence were the same social groups such as women, villagers and craftsmen.
In this study, sample cases were selected from the case records kept in the Amasya court between 1750 and 1800, when normative law came into force. The incidents of violence that women were exposed to, regardless of their status, the difficulties they experienced in the face of these incidents (such as physical, psychological, sexual and economic) and the ways of coping with them were examined. In order to clarify the status of women in the social and cultural structure, civil law cases such as women’s property rights and inheritance sharing; The response of Ottoman local law to the violence they suffered from various aspects, from physical violence to sexual assault, and their struggle to seek their rights were discussed. The case in point women, who represent a fragile, vulnurable and victimized social group, deficiencies in practice are noticeable. The extent to which women can access the rights granted to them in theory and practical applications have been evaluated in the context of sample cases.

Anahtar Kelimeler

Violance, women, Legal register (şeriye sicili/Kadı register), Amasya, women’s law

Kaynakça

• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi
• A.DVNS.MHM.d., Defter No: 96, Hüküm No: 805, s. 158, 10 Zilkade 1089/24 Aralık 1678. A.DVNS.MHM.d., Defter No: 1, Hüküm No: 1493, s. 243, 4 Rebiülahir 962/26 Şubat 1555.
• Şeriye Sicilleri
• AŞS (Amasya Şer’iyye Sicili)
• AŞS. 50, 3/5, 7/4, 16/1, 16/3, 16/4, 17/3, 19/4, 22/2, 25/4, 25/6, 26/2, 29/4, 40/2, 42/3, 45/3.
• AŞS. 51, 94/1.
• AŞS. 56, 11/1, 75/2.
• AŞS, 58, 37/2, 98/1.
• AŞS. 59, 10/2, 17/1, 31/1, 97/1, 108/2.
• AŞS. 63, 7/1.
• AŞS. 65, 5/4.
• Abacı, Zeynep Dörtok, “Bir Sorun Çözme Yöntemi Olarak Sulh: 18. Yüzyıl Bursa Kadı Sicillerinden Örnekler ve Düşündürdükleri”, OTAM, S. 20, 2006.
• Acar, H. İbrahim, “Talâk”, DİA, C. 39, İstanbul 2010, s. 498-499.
• Akbulut, İlhan, “İslam Hukukunda Suçlar ve Cezalar”, AÜHFD, C. 52, S. 1, Ankara 2003, s. 170.
• Aktan, Hamza, “İslam Aile Hukuku”, Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi II, Aile Kurumu Başbakanlık, Ankara 1992.
• Akgündüz, Ahmet, Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukuki Tahlilleri, (Osmanlı Hukukuna Giriş ve Fatih Devri Kanunnâmeleri), C. I, Fey Vakfı Yay., İstanbul 1990.
• Akyüz, Jülide “Osmanlı Kadınlarının Hukuksal Haklarını Kullanımı Hakkında Bazı Değerlendirmeler”, Türkiyat Araştırmaları, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 6, 2007, s. 75-91.
• Aydın, M. Akif, “Mehir”, DİA, C.28, İstanbul 2003, ss. 389-391.
• Aydın, M. Akif, Osmanlı Aile Hukuku, Klasik Yay., İstanbul 2018.
• Aydın, M. Akif, “Osmanlı Hukukunda Kazai Boşanma Tefrik”, Osmanlı Araştırmaları, 5, İstanbul 1986.
• Avcı, Mustafa, “Osmanlı Ceza Muhakemesinde Sulh (Uzlaştırma)”, Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 25, S. 1, 2017, s. 11-71.
• Bardakoğlu, Ali, “Diyet”, DİA, C. 9, 1994, s. 473.
• Bardakoğlu, Ali, “Had”, DİA, C. 14, İstanbul 1996 s. 548-550.
• Başoğlu, Tuncay, “Ta’zir”, DİA, C. 40, İstanbul 2011, s. 198-199.
• Bozkurt, Gülnihal, “İslam Hukukunda Zimmilerin Hukukî Statüleri”, Prof.Dr. Kudret Ayiter’e Armağan, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Ankara 1988, s. 129-141.
• Can, Sevim, “Osmanlı Mahkemelerinde Kadın”, Prof. Dr. Yavuz Ercan Armağanı, Turan Kitabevi, Ankara 2008, s. 197-223.
• Cin, Halil, İslam ve Osmanlı Hukukunda Evlenme, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yay., Ankara 1974.
• Çetin, Cemal, “Osmanlı Toplumunda Mahalleden İhraç kararları ve Tatbiki: Konya Örneği (1645-1750)”, History Studies, S. 6, Aralık 2014, s. 43.
• Dağcı, Şamil, “Kısas”, DİA, C. 25, 2022, s. 488-90.
• Ergenç, Özer, “Osmanlı Şehrindeki Mahallenin İşlev ve Nitelikleri Üzerine”, Şehir, Toplum, Devlet Osmanlı Tarihi Yazıları, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 2013.
• Faroqhi, Suraiya, Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam Ortaçağdan Yirminci Yüzyıla, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 2005.
• Faroqhi, Suraiya, Bursa’da Cinayet: Bir Cui Bono Vakası Osmanlı’da Asayiş, Suç ve Ceza, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 2005.
• Gerber, Haim, “Social and Economic Position of Women in an Ottoman City, Bursa 1600-1700”, International Journal of Middle East Studies, Volume 12, No. 3 1980, s. 231-244.
• Güneş Yağcı, Zübeyde, “Osmanlı Taşrasında Kadınlara Yönelik Cinsel Suçlarda Adalet Arama Geleneği”, Kadın/Women 2000: Kadın Araştırmaları Dergisi, C. VI, S. 2, 2005, s. 51-81
• Gümüş Ercan, “17. ve 18. Yüzyıl Osmanlı Devleti Hukuk Düzeni’nde Zamanaşımı (Mürûr-ı Zamân) Uygulaması ve Amid Mahkemesi’nden Bazı Örnekler”, OTAM, 42/Güz 2017, s. 97-115.
• Gümüş Ercan, “17. Yüzyılda Aşiret Geleneklerinin Şer’i Hukuktaki Yerine Dair Diyarbekir Mehkemesi’nden Bir Örnek: Kan Davalarında Sulh Amacıyla Kız Verme Adeti Ve Aşiretli Toplumlar Hakkında Bazı Değerlendirmeler”, Turkish Studies, volume 13/1, Winter 2018.
• Gürhan, Veysel, “Kadınların Dîvân-ı Hümâyun’a Şikâyet Haklarını Kullanmaları Üzerine Bazı Değerlendirmeler (Diyarbekir Eyaleti 1 Numaralı Ahkâm Defterine Göre)”, Tarih Okulu Dergisi, Yıl 10, S. 32, 2017, s. 323-347.
• Imber, Colin, “Kadınlar, Evlilik ve Mülkiyet: Yenişehirli Abdullah’ın Behcetü’l-Fetâvâ’sında Mehr”, Modernleşmenin Eşiğinde Osmanlı Kadınları, Ed. Madeline C. Zilfi, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 2010.
• Işık, Tamdoğan, “Atı Alan Üsküdar’ı Geçti ya da 18. Yüzyılda Üsküdar’da Şiddet ve Hareketlilik İlişkisi,” Osmanlı’da Asayiş, Suç ve Ceza, 18.-20. Yüzyıllar, Der. Noémi Lévy ve Alexandre Toumarkine, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul (tarihsiz).
• Jennings, Ronald C, “Women in Early 17th Century Ottoman Judicial Records: The Sharia Court of Anatolian Kayseri”, Journal of Economic and Social History of the Orient, 18, No.1, 1975, s. 53-114.
• Kaplanoğlu, Raif, Mahalle Hukukunda “Sû-i hâl”, “Hüsn-i Hâl” ve Mahalleden İhraç Kararları”, Bursa Araştırmaları Dergisi, S. 36, Bahar 2012, s. 51.
• Köse, Ensar, “Osmanlı Devleti’nde Kadınların Hak Arama Kültürü”, Uluslararası Türk Hukuk Tarihi Kongresi Bildirileri I, 13-14 Mayıs 2016, s. 291-321.
• Marcus, Abraham, “Men, Women and Property: Dealers in Real Estate in Eighteenth-Century Aleppo”, Journal of the Economic and Social History of the Orient, Vol 26, No 2, 1983, s. 137-163.
• Sak İzzet- Aköz, Alaaddin, “Osmanlı Toplumunda Evliliğin Karşılıklı Anlaşma ile Sona Erdirilmesi: Muhala’a (18. Yüzyıl Şer’iyye Sicillerine Göre), Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 15. 2004, s. 92-140,
• Tok, Özen, “Kadı Sicilleri Işığında Osmanlı Şehrindeki Mahalleden İhraç Kararlarında Mahalle Ahalisinin Rolü (XVII. Ve XVIII. Yüzyıllarda Kayseri Örneği))”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 18, 2005, s. 55-173.
• Tuğ, Başak, Namus Siyaseti 18. Yüzyıl Osmanlı Anadolusu’nda Irz, Şiddet, Hukuk, İletişim Yay., İstanbul 2023.
• Ürünsal, İsmail E, “Osmanlı Mahkemelerinde Şâhitler: Şuhûdü’l- ‘udûlden Şuhûdü’l-hâle Geçiş”, Osmanlı Araştırmaları, LIII (2019), s.1-50.
• Pakalın, Mehmed Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. 3, MEB, İstanbul 1983.
• Zarinebaf-Shahr, Fariba, “Osmanlı Kadınları ve 18. Yüzyılda Adalet Arama Geleneği”, Modernleşmenin Eşiğinde Osmanlı Kadınları (ed. Madeline Zilfi) içinde, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 2000.