Atatürk Döneminde Temel Çocuk Hakları (1923-1938)

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: 2, 1054 - 1095, 30.09.2024

Demet Cansız

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1453146

Öz

Cumhuriyetin ilanından sonra memleket dahilindeki en büyük problemlerden biri de toplumsal, siyasi, sosyal ve hukuki açılardan ele alınmayı bekleyen çocuk meselesi idi. Trablusgarp, Balkan ve I. Dünya Savaşları ile çocuk sorunlarında gözlemlenen artışlar Millî Mücadele döneminde de devam etmiş, özellikle çocuk himayesi meselesi ihmal edilemeyecek boyutlara ulaşmıştı. Üstelik 20. yüzyılda tüm dünyadaki siyasi gelişmeler çocuğu yalnızca küçük bir birey olmaktan çıkarıp, onu nüfusun devamlılığı, ülkelerin gelişmişliği, refah düzeyi, statüsü gibi stratejik konularla doğrudan bağlantılı hale getirmişti. Bir “beka meselesi” şeklinde değerlendirilen çocuğun, sorun ve ihtiyaçlarına kalıcı çözümler üretmek bu noktada zaruri bir hâl almıştı. Cumhuriyetin ilanından sonra bu mesele uluslararası düzeyde takip edilerek çocukların bilhassa beslenme, bakım, himaye, sağlık, eğitim, çalışma gibi temel ihtiyaçlarına yönelik düzenlemeler yapıldı. Söz konusu süreçte Osmanlı’dan Cumhuriyet’e nakleden hayır kurumları, kurumlar üzerinden geliştirilen yeni politikalar, çıkarılan yasalar, alınan tedbirler ve denetimlerle çocukların temel hak ve ihtiyaçları gözetildi. Bu çalışmada Atatürk döneminde iç ve dış gelişmeler neticesinde üretilen çocuk politikaları arşiv ve basın kaynakları ile ilgili literatür üzerinden çok yönlü bir şekilde değerlendirilmeye çalışıldı.

Anahtar Kelimeler

Çocuk politikası, kimsesiz çocuklar, temel hak ve düzenlemeler

Basic Children's Rights in Atatürk Period (1923-1938)

Öz

After the establishment of the republic, one of the biggest problems in the country is the issue of children, which has been to be treated with respect to political, social and judicial perspectives. The increase in children's problems that was observed after the Battles of Tripoli and Balkans and World War I continued during the period of the War of Independence, and especially the issue of child protection reached dimensions that could not be neglected. Moreover, the developments in the 20th century world have ceased to consider “child” as a mere and little individual, but have considered “this” as very important and strategic issues such as the continuity of the population, the development, welfare and status of countries. At this point, it became necessary to find permanent solutions to the problems and needs of the child, which was considered as a "matter of survival". After the republic, this issue was followed at the international level, and arrangements were made for the basic and priority needs of children such as nutrition, care, protection, health, education, and labor. In this process, children's fundamental rights and needs were considered through charitable institutions that were transferred from the Ottoman Empire to the Republic, new policies developed by these institutions, laws, measures, and inspections. In this study, the children's policies produced as a result of domestic and foreign developments during the Atatürk period are evaluated in many respects through archival and press sources and the modern literature.

Anahtar Kelimeler

Child policy, orphaned children, basic rights and regulations

Kaynakça

• T. C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi
• BCA. 180-9-0-0/51-260-23
• BCA. 180-9-0-0/52-264-1.
• BCA. 180-9-0-0/113-548-38.
• BCA. 180-9-0-0/49-253-141.
• BCA. 51-0-0-0/133-112-19.
• BCA. 51-0-0-0/3-17-21.
• BCA. 30-18-1-1/20-52-6.
• BCA. 30-18-1-2/46-42-1.
• BCA. 30-18-1-2/55-48-9.
• BCA. 30-18-1-2/22-53-17.
• BCA. 180-9-0-0/76.375-3.
• BCA. 30-10-0-0/178-233-22.
• BCA. 30-10-0-0/117-817-8.
• BCA. 18-9-0-0/2-12-4.
• BCA. 18-9-0-0/2-12-5.
• BCA. 18-9-0-0/2-11-7.
• BCA. 18-9-0-0/113-548-27.
• BCA. 18-9-0-0/2-11-8.
• BCA. 18-9-0-0/142-680-23/25.
• BCA. 18-9-0-0/155-744-128.
• BCA. 180-9-0-0/2-11-5.
• BCA. 180-9-0-0/134-653-59.
• BCA. 180-9-0-0/105-517-3.
• BCA. 180-9-0-0/105-517-12.
• BCA. 180-9-0-0/ 155-744-61.
• BCA. 180-9-0-0/245-1224-28.
• BCA. 180-9-0-0/19-96-13.
• BCA. 180-9-0-0/ 46-235-10.
• BCA. 180-9-0-0/46-235-14.
• BCA. 30-18-1-1/24-28-20.
• BCA. 30-18-1-2/2-16-39.
• BCA. 30-18-1-2/2-20-18.
• BCA. 180-9-0-0/14-78-6.
• Açıksöz, Akşam, Askerî Tıp Mecmuası, Cumhuriyet, Doğu Gazetesi, Vakit , Ulus, Resmî Gazete
• Ağırbaş, İsmail; Akbulut, Yasemin; Önder, Ömer Rıfkı, “Atatürk Dönemi Sağlık Politikası”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 48 (2011), s.733-748.
• Annelere ve Çocuklara Salname, Himaye-i Etfal Cemiyeti İstanbul Heyet-i Merkeziyesi, 1927.
• Arı, Abdüsselam, “Yetim”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.43.
• Arı, Kemal, “Cumhuriyet Dönemi Nüfus Politikasını Belirleyen Temel Unsurlar”, ATAM Yayınları, 8/23 (1992), s.409-420.
• Atamtürk, Elvan, Turgay Çavuşoğlu, Mehmet Zafer Danış, “Cumhuriyet Tarihinde Sosyal Hizmetin İlk Örüntüleri: Bir Toplum Kalkınması Modeli Olarak Millet Mektepleri”, Vakanüvis-Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 8 (2023), s.2202-2218.
• Aydın, Erdem, “Atatürk’ün Sağlık Kavram ve Anlayışı”, Ankara Tıp Mecmuası, 48 (1995), s.43-54.
• Ayhan, Halis; Maviş, Hakkı, “Darüşşafaka”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.9.
• Bayraktutan, Fezade, “Millet Mekteplerinin Halk Eğitimi Açısından İncelenmesi”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, 37 (2020), s.119-150.
• Bilgin, Taner, Hilal-i Ahmer Ebe ve Hemşire Eğitimlerinin Öncüsü Besim Ömer Paşa, İstanbul 2023.
• Çanlı, Mehmet, “Tarihi Süreç İçerisinde Eytam Sandıklarının Hukuki Mevzuatı ve Karşılaştığı Sorunlar (1851-1920)”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 9/3 (2020), s.1301-1321.
• Çapa, Mesut, “Kızılay”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.25.
• Dirican, Rabia, “Tarihi Süreçte Çocukluk ve Çocuk Hakları”, Çocuk ve Gelişim Dergisi, 2/2 (2018), s.51-62.
• Ertan, Temuçin F., “Atatürk, Cumhuriyet ve Hukuk Sistemi”, Erdem Dergisi, 11/33 (1999), s.743-757.
• Friedlander, Walter A., Sosyal Refah Hizmetine Başlangıç, Çev. Resan Taşçıoğlu, Ankara, 1966.
• Gürkan, Hasan, “Cumhuriyet Gazetesinde Çocuk ve Çocukluk Meselesi (1928-1939)”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 104 (2021), s.173-220.
• Himaye-i Etfal Cemiyet-i Nizamname-i Esasisi, 30 Haziran 1337.
• Karabekir, Kazım, Çocuk Davamız, İstanbul 2020.
• Karabulut, Umut, “Cumhuriyetin İlk Yıllarında Sağlık Hizmetlerine Toplu Bir Bakış: Dr. Refik Saydam’ın Sağlık Bakanlığı ve Hizmetleri (1925-1937)”, ÇTTAD VI/15 (2007), s.151-160.
• Karal Akgün, Seçil, “Cumhuriyet Duyurulurken Geride Bırakılamayan Bir Kurum: Hilal-i Ahmer Cemiyeti”, ODTÜ Gelişim Dergisi, 30 (2012), s.111-136.
• Keçeci Kurt, Songül, “Bir Eğitim Öncüsü: Darüşşafaka”, Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 12/2 (2012), s.159-174.
• Keser, Derya, “Kazım Karabekir Paşa’nın Yetim Çocukları Himayesi Üzerine Bir Değerlendirme”, AUSBD, 3/5 (2020), s.15-37.
• Kılınç, Mustafa, “Darüleytamlarda Yürütülen Meslekî ve Teknik Eğitim Uygulamaları”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 64 (2019), s.211-228.
• Koç, Emel, “Atatürk, Cumhuriyet ve Çocuk Ruhu”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 45 (2010), s.71-82.
• Köstüklü, Nuri, Kazım Karabekir ve Eğitim, Konya 2001.
• Montessoria, Maria, Çocuklar Evi, Çev. Mustafa Rahmi Balaban, İstanbul, 1339-1342.
• Nuhoğlu, Hidayet Y., “Darülaceze”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.8.
• Nuhoğlu, Hidayet Y., “Darüleytam”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.8.
• Onur, Bekir, Türkiye’de Çocukluğun Tarihi, Ankara, 2015.
• Ömer, Besim, Çocuk Büyütmek, İstanbul 1320.
• Ömer, Besim, Doğum Tarihi, İstanbul 1932.
• Ömer, Besim, Doğururken Doğurduktan Sonra, İstanbul 1320.
• Ömer, Besim, Etfale Muavenet Beynelmilel İttihadı 1924 Senesinde Viyana ve Budapeşte’de İnikad Eden Çocuk Konferansı, İstanbul 1340.
• Ömer, Besim, Nüfus Meselesi ve Küçük Çocuklarda Vefayat, İstanbul, 1339.
• Özcan, Tahsin, “Osmanlı Toplumunda Yetimlerin İdaresi ve Eytam Sandıkları”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 14 (2006), s.103-121.
• Özkan, Salih, “Türkiye’de Darüleytamların Gelişimi ve Niğde Darüleytamı”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 19 (2006), s.211-229.
• Öztürk, Cemil, “Islahhane”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.19.
• Öztürk, Cemil, “Osmanlıda Bir Mesleki Eğitim ve Çocuk Esirgeme Kurumu: Darülhayr-ı Âli”, Milli Eğitim, 143 (1999), s.76-84.
• Reçberoğulları, Ayşe Nur, “Çocuk Sağlığının Atatürk Dönemi Siyasetindeki ve Meclis Gündemindeki Yeri”, International Journal of Social Inquiry, 13 (2020), s.329-356.
• Reçberoğulları, Ayşe Nur, Atatürk Dönemi Çocuk Politikası, Basılmamış Doktora Tezi, Bursa 2021.
• Sarıkaya, Makbule, “Bir Çocuk Kasabası Sarıkamış”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 23 (2004), s.237-243.
• Sarıkaya, Makbule, Türkiye Himaye-i Etfal Cemiyeti 1921-1935, Ankara, 2011.
• Sönmez, Cemil, Atatürk’te Çocuk Sevgisi, İstanbul 1997.
• Şahin, Havanur, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Darüleytam Umum Müdüriyeti 1914-1927, Basılmamış Doktora Tezi, Sakarya 2021.
• Şahin, Hülya, “Atatürk’te Çocuk Sevgisi ve Atatürk Döneminde Çocuklara Yönelik Yapılan Çalışmalar”, Silahlı Kuvvetler Dergisi, 366 (2000), s.231-247.
• Şimşek, Muttalip, “Balkan Savaşları Sırasında Alman Salib-i Ahmer (Kızılhaç) Cemiyeti’nin İstanbul ve Edirne’de Yürüttüğü Sağlık Çalışmaları”, Belleten, 84/302 (2021), s.155-191.
• Tepekaya, Muzaffer; Kaplan, Leyla, “Hilal-i Ahmer Hanımlar Merkezi’nin Kuruluşu ve Faaliyetleri (1877-1923), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 10 (2003), s.147-202.
• Tiryakioğlu, Bilgin, Çocukların Korunmasına İlişkin Milletlerarası Sözleşmeler ve Türk Hukuku, Ankara, 1991.
• Torun Çelik, Esma, “Milli Mücadelede Cephede Savaşanlara Güven Verme Çabaları: Şehir Çocukları İçin Çiçek Bayramı”, 9. Uluslararası Atatürk Kongresi, Amasya, 2019, s.647-686.
• Türkoğlu, Adil; Uça, Sanem, “Türkiye’de Halk Eğitimi: Tarihsel Gelişimi, Sorunları ve Çözüm Önerileri”, Adnan Menderes Üniversitesi Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Dergisi, 2/2 (2011), s.48-62.
• Tüylü Turan, Esin, “Mustafa Kemal Paşa ve Harf İnkılabı”, Vakanüvis-Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 3 (2018), s.380-397.
• Uçar, Özgün, “Sadece Film Değil, Kitap da Çevirdi! Ertuğrul Muhsin”, Efemera Dergisi, 2020, s.3-5.
• Uslu, Dilara, Hilal-i Ahmer’in Kurucusu Hezarfen Bir Alim Dr. Abdullah Bey, İstanbul 2023.
• Uyanık, Ercan, “Bir Osmanlı Sosyal Kalkınma Projesi Olarak Islahhaneler”, Çağdaş Yerel Yönetimler, 13/4 (2004), s. 59-83.
• Ünver, Süheyl, “Hilal-i Ahmer’in Kuruluş, İnkişafı ve Hizmetleri Tarihi Üzerine”, Tıp Tarihi Yıllığı II, İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi Yayınları, İstanbul 1983, s.74.
• Yılmaz, Durmuş, Nadire Emel Akhan, “İlk Dönem Halkevlerinin Eğitim Faaliyetleri: Konya Halkevi Örneği”, Karadeniz Araştırmaları, 29 (2011), s.59-95.
• Yücel, M. Serhan, “Cumhuriyetin İlk Yıllarında Köy Yatı Mektepleri”, History Studies, 15 (2023), s. 293-313.
• Yüksel Oktay, Elif, “Türkiye’de Cumhuriyet’in İlanından Günümüze Uygulanan Nüfus Politikaları”, Yalova Sosyal Bilimler Dergisi, 4/7 (2014), s.31-53.