Radio and Turkey in the Pre-Republican Period According to Turkish Diplomatic Archival Documents (1919-1923)

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: 2, 1442 - 1475, 30.09.2024

Özlem Soyer Zeyrek

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1456952

Öz

Contrary to popular belief, history of radio broadcasting in Turkey dates back to earlier times. Although the first radio broadcast in our country took place on May 6, 1927, wireless telephones began to be used just before the establishment of the Republic of Turkey. Although the first existence of radio in this form in our lands shows that it was used mostly for communication purposes during the War of Independence, recent documents show us that this communication experience has become more developed and not only serves the communication required for the defense of the country, but also serves a wide variety of purposes on the international platform. The fact that radio was an imported invention obviously required some cooperation in owning it and using it in communication and broadcasting. On the other hand, this study will discuss whether the Treaty of Moscow dated March 16, 1921 had an impact on the entry of radio into Turkey. It is also important that the issue coincides with the collapse of the Ottoman Empire and the establishment of the Republic of Turkey. Because radio, which came to life on the international platform during this period, was tried to be implemented with Russian sources before 1925 and 1927. The documents we used in the study were obtained from the Presidential State Archives, the Turkish Diplomatic Archives of the Ministry of Foreign Affairs.

Anahtar Kelimeler

Radio, Turkey, Russia, Moskow Treaty, Mustafa Kemal Atatürk

Dışişleri Bakanlığı Türk Diplomatik Arşiv Belgelerine Göre Cumhuriyet Öncesi Radyo ve Türkiye (1919-1923)

Öz

Türkiye’de radyo yayıncılığının geçmişi, bilinenin aksine biraz daha eskidir. Ülkemizde ilk radyo yayınının başlaması 6 Mayıs 1927’de gerçekleşmişse de Türkiye Cumhuriyeti Devleti kurulmazdan hemen önce telsiz telefonun kullanılmaya başlanması msöz konusu olmuştur. Radyonun topraklarımızdaki bu formdaki ilk varlığı onun daha çok Kurtuluş Savaşı döneminde iletişim amaçlı kullanıldığını gösterse de son belgeler bize bu iletişim deneyiminin daha da gelişmiş olarak sadece ülkenin savunmasında gerekli olan iletişime hizmet etmediğini, uluslararası platformda da çok çeşitli amaçlara hizmet ettiğini göstermektedir. Ayrıca radyonun ithal edilen bir icat olması, belli ki ona sahip olmada ve onu iletişimde, yayıncılıkta kullanmada bazı iş birliklerini de gerektirmiştir. Diğer yandan bu çalışmada 16 Mart 1921 tarihli Moskova Antlaşması’nın radyonun Türkiye’ye girişi noktasında bir etkisinin olup olmadığı tartışılacaktır. Bahsi geçen yıllarda yeni üretilmiş bir iletişim aracı olan radyo, iletişim tarihinde bir dönüm noktası olur olmaz, derhal uluslararası siyasetin bir parçası haline gelmiştir. Dolayısı ile üzerinde çalıştığımız belgeler bize radyonun iletişim tarihine sunduğu kadar siyasette edindiği yere dair de bilgiler sunmaktadır. Bu gelişmelerin Osmanlı Devleti’nin yıkılış ve Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin kuruluş sürecine denk gelmesi ise ayrıca önem arz etmektedir. Zira bu dönemde uluslararası platformda hayat bulan radyo, bizde daha 1925 ve 1927’ye gelinmeden Rus kaynaklı olarak hayata geçirilmeye çalışılmıştır. Çalışmada kullandığımız belgeler Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri, Dışişleri Bakanlığı Türk Diplomatik Arşivi’nden elde edilmiş olup, anılan yıllarda en gelişmiş iletişim teknolojisi olan radyonun Türkiye ve O’nun uluslararası ilişkilerindeki rolüne temas etmek amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Radyo, Türkiye, Rusya, Moskova Antlaşması, Mustafa Kemal Atatürk

Kaynakça

• T. C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Dışişleri Bakanlığı Türk Diplomatik Arşivi
• DBTDA, 44833 -216201-32.
• DBTDA, 44833- 216201-51.
• DBTDA, 34747 -136893-108.
• DBTDA, 34724- 136603-10.
• DBTDA, 34614-136324-1.
• DBTDA, 34854-137567-8.
• DBTDA, 36210-143552-72.
• DBTDA, 36210 – 143552 – 68.
• DBTDA, 36118-142612 – 97.
• DBTDA, 35800 – 141298-1.
• Akagündüz, Ümüt; Radyoculuğumuzun Cumhuriyet’in İlk Yıllarındaki Serüveni ve Telsiz Mecmuası, Kebikeç, 37, 2014, ss: 359-386.
• Aralov, Semyon İvanoviç, Bir Sovyet Diplomatının Türkiye Anıları 1922-1923, Çev. Hasan Ali Ediz, Türkiye İş Bankası Kültür yay. İstanbul, 2020.
• Arvas, İbrahim Sena, Atatürk ve Radyo: “Efendiler, Bakın Propaganda Yapıyorlar!”, Atatürk ve Kitle İletişimi, Editör: Nil Çokluk, DER Yay., İstanbul, 2021.
• Arvas, İbrahim Sena; Türkiye’nin Radyo ile Tanışması ve Türk Telsiz Telefon Anonim Şirketi, Uluslararası Kültürel ve Sosyal Araştırmalar Dergisi (UKSAD), Aralık, 2018; 4(2), ss:406-428.
• Aziz, Aysel, Radyo ve Televizyona Giriş, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları No: 393, Basın ve Yayın Yüksek Okulu Yayın No: 4, Ankara, 1976.
• Aziz, Aysel, Radyo Yayıncılığı, Nobel Yay., 2018.
• Benhür, Çağatay; (2008) 1920’li yıllarda Türk-Sovyet İlişkileri: Kronolojik Bir Çalışma, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi (24), s.277-313.
• Cankaya, Özden, Bir Kitle İletişim Kurumunun Tarihi TRT 1927-2000, İmge Kitabevi, Ankara, 2015.
• Cankaya, Özden, Türkiye’de Radyo Yayıncılığının Öyküsü, İstanbul Radyosu Anılar, Yaşantılar, Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul,2000.
• Çukurova, Bülent, Kurtuluş Savaşı'nda Haber Alma ve Yeraltı Çalışmaları, Ardıç Yayınları, Ankara, 1994,
• Dinç, Ayhan, İstanbul Radyosu’nun Öyküsü, İstanbul Radyosu, Anılar, Yaşantılar, Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul, 2000.
• Doğaner, Yasemin, Atatürk Döneminde Radyo, Türkler, Yeni Türkiye Yay, c.18, ss.377-382
• Enserov, Vefalı, Sovyetler Birliği Döneminde Azerbaycan'da Görsel İşitsel Yayıncılık ve Habercilik Anlayışı, Atatürk İletişim Dergisi, S. 1, 2011, ss. 131-148.
• İnalcık, Halil, Milli Mücadele Tarihi, (1908-1923), Kronik Yay., İstanbul, 2023.
• K. Yust, Kemalist Anadolu Basını, Yay. Hazırlayan: Orhan Koloğlu, ÇGD (Çağdaş Gazeteciler Derneği) Yay. Ankara, 1995.
• Kocabaşoğlu, Uygur; Şirket Telsizinden Devlet Radyosuna -TRT Öncesi Dönemde Radyonun Tarihsel Gelişimi ve Türk Siyasal Hayatı içindeki Yeri, İletişim Yayınları, İstanbul, 2010.
• Kuruoğlu, Huriye, Propaganda ve Özgürlük Aracı olarak Radyo, Nobel Yay, Ankara, 2006.
• Okur, Ali, 1927-1950 Yılları Arasında Türkı̇ye’de Radyo Yayıncılığı, Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2019.
• Popescu, Mariana, Eski SSCB Ülkelerinde Televizyon Sistemlerinin Değişimi: Moldova Televizyonu Örneği, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Halka İlişkiler ve Tanıtım Anabilim Dalı, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara, 2010.
• Şehitoğlu, Mustafa, Millî Mücadelede Telgraf Muhaberatı (1918-1922), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek lisans Tezi, Elazığ, 2012.
• Topal, Celal, Türk -Rus İlişkişleri ve Moskova Antlaşması, Karadeniz Araştırmaları Ens- titüsü Dergisi, 4/6, 2018, ss.313-330.
• Tufan, Fırat, Demokratik Katılım ve Sosyal Dönüşüm Perspektifinden Alternatif Radyo Yayıncılığı, Gece Akademi Yayınları, Ankara 2019.
• Attar, Aygün, Semion İvanoviç Aralov (1880-1969) https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/semion-ivanovic-aralov-1880-1969/ Erişim: 10 Mart 2024.
• https://www.posterplakat.com/the-collection/publishers/otkavrosta-caucasian-regional-department-of-the-russian-telegraph-agency-grozny Erişim: 7 Mart 2024.
• https://www.aydinlik.com.tr/haber/rusyanin-ankara-buyukelcisi-yerhov-100-yillik-isbirligi-suruyor-335959. Erişim: 18 Şubat 2024.
• https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/moskova-antlasmasi/ Erişim: 10 Mart 2024.