Osmanlı Doğu Sınırında Bir Ticaret Bölgesi: 19. Yüzyıl Sonlarında Şemdinan’da Tütün Üretimi ve Satışı

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: 2, 1476 - 1499, 30.09.2024

Emine Şahin

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1470298

Öz

Osmanlı İmparatorluğu’nda tütün kısa zamanda rağbet edilen bir tarım ürünü haline gelmiş ve devletin en önemli gelir kalemlerinden birini teşkil etmiştir. 19. yüzyıl Osmanlı’sında tütün üretimi yapılan yerlerden bir tanesi İran’a komşu olan ve Hakkâri sancağına bağlı Şemdinan kazası olmuştur. Bölgede yetiştirilen tütün, iklime uygun, güzel kokusu ve geniş yapraklı olmasından dolayı kendine özgü yapısıyla bilinen Şemdinan tütünüdür. Şemdinan tütününün vergisi ise Reji İdaresi’nin görevlileri tarafından toplanmış ve vergiyi ödemeyi reddedip karşı çıkanlar Osmanlı idaresine şikâyet edilmişlerdir. Buna karşılık Reji yetkililerinin bazı uygulamaları bölgede tepkiyle karşılanmış ve kimi zaman görevliler ile Şemdinan’daki duhan mültezimi aileler arasında çatışmalar yaşanmıştır. Ayrıca tütünler Şemdinan’a sınır olan İran’daki alıcılara götürülürken aksamalar yaşanmış ve ticaret kervanlarının geçtiği yerlerdeki bazı aşiretler Şemdinanlı tüccarların mallarına el koymuştur. Bu çalışma Osmanlı arşiv materyallerinden yola çıkarak 19. yüzyılda Şemdinan’daki tütün üretimi ve ticaretinin bölge üzerindeki sosyal ve ekonomik dengeleri nasıl etkilediğini anlatmaktadır. Ayrıca Osmanlı’nın önemli bir gelir kaynağı olan tütünün bir sınır bölgesinde meydana getirdiği hareketlilik üzerinde durulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Hakkari, Şemdinan, Tütün, Reji, Şeyh Sıddık.

A Trade Region on the Ottoman Eastern Frontier: Late 19th Century Tobacco Production and Sales in Shamdinan

Öz

In the Ottoman Empire, tobacco quickly became a popular agricultural product and constituted one of the most important income items of the state. In the 19th century Ottoman Empire, one of the places where tobacco was produced was the Shamdinan district of Hakkari sanjak, which was neighboring Iran The tobacco grown in the region is Şemdinan tobacco, which is known for its distinctive structure due to its climate, fragrance and large leaves. The tax on Shamdinan tobacco was collected by the officials of the Reji Administration and those who refused to pay the tax and tried to sell it illegally were reported to the Ottoman administration. On the other hand, some of the practices of the Reji officials were met with reactions in the region and sometimes there were conflicts between the officials and the tobacco growing families in Shamdinan. In addition, there were disruptions in the transportation of tobacco to buyers in Iran, which bordered Shamdinan, and the goods of Shamdinan merchants were confiscated. This study draws on Ottoman archival materials to explain how tobacco production and trade in Shamdinan affected the socio-economic balance in the region in the 19th century. It also emphasizes the mobility of tobacco, an important source of income for the Ottoman Empire, in a border region.

Anahtar Kelimeler

Hakkari, Shamdinan, Tobacco, Reji, Sheikh Siddiq

Kaynakça

• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA.)
• Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO.) 1789/134145, 2314/173498, 2298/172334.
• Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT.) 1348/17, 1351/6, 2536/117, 2393/23.
• Dahiliye Nezareti, Şifre Kalemi (DH.ŞFR.) 127/195.
• Dahiliye Nezareti Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu Muamelat Evrakı (DH.TMIK.M.) 73/41, 115/54, 145/18, 149/12, 172/1, 217/30.
• Yıldız, Mütenevvia (Y.MTV.) 226/5.
• Altun, Muhsin, Osmanlı Tütün Tekeli Memalik-i Osmaniye Duhanları Müşterek’ül-Menfaa Reji İdaresi, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 1995.
• Arvas, Tarık Ziya, Hakkâri Nasturileri (1836-1936), Yüksek Lisans Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van 2010.
• Ayabakan, Levent, “Kürtlerde Tütün Kültürü ve Kürtlerin Tütün Ekonomisinde İngiltere’nin Rolü”, Vakanüvis, I/2 (2016), s. 14-29.
• Blaisdell, Donald C., Düyûn-ı Umumiyye, Osmanlı İmparatorluğu’nda Avrupa Mali Denetimi, çev. Ali İhsan Dalgıç, Nesnel Yayınlar, İstanbul 2008.
• Berkes, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, yay. haz. Ahmet Kuyaş, YKY Yayınları, İstanbul 2002.
• Dağ, Mustafa, “27 Aralık 1886 Tarihli İnhisar-ı Duhan Nizamnamesinin Tatbikine Dair Bir Değerlendirme”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 47 (2022), s. 162-180.
• Demirtaş, Mehmet, “XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Hakkâri Sancağında Demografik Durum”, Uluslararası Tarihte Hakkâri Sempozyumu 14-16 Kasım 2014, Ed. Yaşar Kaplan, Murat Adıyaman, M. Xalid Sadînî, Hakkari Üniversitesi, Ankara 2016, s. 163-179.
• Keskinkılıç, Erdoğan, “Osmanlı Tütün Tarımına Avrupa Finansmanı: Reji-Tütün İdaresi”, Folkor/Edebiyat, C. 9, S. 36, (2003/4), s. 239-250.
• Kılıç, Fırat, Sheikh Ubeydullah’s Movement, Yüksek Lisans Tezi, Bilkent Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2003.
• Mangaltepe, İsmail, “XIX. Yüzyıl Seyahatnamelerinde Hakkari”, III. Uluslararası Van Gölü Havzası Sempozyumu 06–08 Haziran 2007, Ed. Oktay Belli, Ankara 2008, s. 337-349.
• Öztürk, Melda Yaman, Nuray Ertürk Keskin, “Osmanlı’da Yabancı Yatırımcılar Duyunu Umumiye ve Tütün Rejisi”, Memleket Siyaset Yönetim, C. 6, S. 16 (2011), s. 116-150.
• Quataert, Donald, Osmanlı İmparatorluğu 1700-1922, çev. Ayşe Berktay, İletişim Yayınları, İstanbul 2002.
• Sağlam, Mehmet Hakan, Osmanlı Borç Yönetimi Düyun-ı Umumiye, c. 1-4, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul 2001-2007.
• Sağlam, Mehmet Hakan, Osmanlı Devleti’nde Moratoryum 1875-1881, Rüsum-ıı Sitte’den Düyûn-ı Umumiyye’ye, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2016.
• Sarıkçıoğlu, Melike, “Şeyh Ubeydullah’ın Oğulları Seyyit Muhammed Sıddık ve Seyyit Abdülkadir”, Tarih Okulu Dergisi (TOD), 26 (2016), s. 223-247.
• Tuncel, Metin, “Hakkari”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), c. 15, s. 205-207.
• Yılmaz, Faruk, Hukukî, İktisadi-Malî Yönleriyle Osmanlı Borçlarının (Düyûn-u Umûmiye-i Osmaniye’nin) Tasfiyesi Meselesi, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1995.
• Yılmaz, Fehmi, Osmanlı İmparatorluğu’nda Tütün: Sosyal, Siyasi ve Ekonomik Tahlil (1600-1883), Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul, 2005.
• Zürcher, Erik Jan, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, çev. Yasemin Saner, İletişim Yayınları, İstanbul 2016.