Bartın Kazasında Gayrimüslim Nüfusun Gelişimi (1831-1923)

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: Dr. Selma Pehlivan'a Armağan, 1900 - 1937, 31.12.2024

Mine Dilek , Abdülkadir Erçin

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1546430

Öz

19. yüzyıl gerek dünyada gerek Osmanlı Devleti’nde nüfus hareketliliğinin en yoğun yaşandığı dönemdir. Siyasi ve iktisadi bunalımlar nedeniyle yaşanan göçler ve yer değiştirmeler, nüfus sayılarının tespitini daha önemli kılmıştır. Osmanlı Devleti’nin ilk dönemlerinden itibaren vergi mükellefi olan ve askerlik çağına gelen tebaanın tespiti amacıyla nüfus kayıtları tutulmuştur. Bu bakımdan reaya, cizye defterleri ile vilayet salnameleri ve Osmanlı Devleti’nin nüfusunun tespitine yönelik tuttuğu diğer kayıtlar kent tarihi çalışmalarında şehirlerdeki gayrimüslim nüfus yapısını anlamak için önemli bilgiler sunmaktadır.
Bu çalışmada 19. yüzyılın ilk yarısından 1923 yılında Cumhuriyet’in ilanına kadar olan süreçte Kastamonu vilayeti Bolu sancağına bağlı Bartın kazasında yaşayan gayrimüslimlerin nüfus sayısı tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu doğrultuda Müslüman ve gayrimüslimlerin bir arada yaşadığı tipik bir Anadolu şehri olan Bartın’ın ilk olarak 1831-1847 yılları arasındaki gayrimüslim nüfus sayısı reaya ve cizye defterleri kullanılarak ayrıntılı bir şekilde ele alınırken, ardından 1867 yılında kaza statüsü kazandıktan sonra şehirdeki gayrimüslim sayısı da vilayet salnameleri, devlet arşivinde yer alan özel nüfus sayım belgeleri ile yabancıların tuttuğu kayıtlarla desteklenerek ortaya konulmaya çalışılmıştır. Böylece çalışmada Bartın’daki gayrimüslim nüfusun yaklaşık bir asra yakın seyri bir bütün olarak inceleme altına alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Bartın, 19. yüzyıl, Gayrimüslim nüfus, Rum, Ermeni

The Development of the Non-Muslım Populatıon in Bartın Kaza (1831-1923)

Öz

The 19th century was the period of the most intense population mobility both in the world and in the Ottoman Empire. Migrations and displacements due to political and economic crises made the determination of population numbers more important. Since the early period of the Ottoman Empire, population records were kept in order to determine the subjects who were taxpayers and who had reached the age of military service. In this respect, reaya and jizye registers, provincial salnamals and other records kept by the Ottoman Empire to determine the population are important in urban history studies as they provide important information to understand the non-Muslim population structure in cities.
In this study, it has been tried to determine the population structure of non-Muslims living in Bartın, which was a part of Bolu Sanjak of Kastamonu province from the first half of the 19th century until the proclamation of the Republic in 1923. In this direction, the non-Muslim population structure of Bartın, a typical Anatolian city where Muslims and non-Muslims lived together, was first examined in detail by using reaya and jizye books between 1831-1847, and then the amount of non-Muslims in the city after it gained accident status in 1867 was tried to be revealed by supporting it with the Vilayet Salnamas, special census documents in the State archive and records kept by foreigners. Thus, the study analyzes the 90-year course of change and development of the non-Muslim population in Bartın as a whole.

Anahtar Kelimeler

Bartın, 19th century, Non-Muslim population, Greek, Armenian

Kaynakça

• T. C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• BOA, Sadaret Divan Kalemi Evrakı (A.DVN.) 148/28, 170/72.
• BOA, Dahiliye Nezareti Kalem-i Mahsus Müdüriyeti Belgeleri (DH.KMS.) 51/17
• BOA, Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT.) 1654/109, 1771/42, 1775/94.
• BOA, Dahiliye Nezareti Sicill-i Nüfus, Tahrirat (DH.SN.THR.) 77/70.
• BOA, Dâhiliye Nezareti Tesri-i Muamelât ve Islahât Komisyonu Evrakı Muamelat (DH.TMIK.M.) 13/61.
• BOA, Dâhiliye Nezareti Tesri-i Muamelât ve Islahât Komisyonu Evrakı Islahât (DH.TMIK.S.) 5/113.
• BOA, İrade Adliye ve Mezahib (İ.AZN.) 75/8.
• BOA, İrade Dâhiliye (İ.DH.) 1119/87522.
• BOA, Maarif Nezareti Tedrisat-ı İbtidaiyye Kalemi (MF.İBT.) 359/98.
• BOA, Maliye Evrak-ı Emiriye Müdüriyeti (ML.EEM.) 485/89.
• BOA, Mâliye Vâridât Cizye Defterleri (ML.VRD.CMH.d) 291, 449, 641,643.
• BOA, Nüfus Defterleri (NFS.d.) 7051 H.1247 (1831), NFS.d. 7052 H.1252 (1836), ,NFS.d. 790 H.1267 (1851).
• BOA, Yıldız Perakende Evrakı Dâhiliye Nezareti Maruzâtı (Y.PRK.DH.) 6/84, 7/19.
• Müstakil Bolu Sancağı Salname-i Resmisi 1334 Sene-i Hicriyesine (Miladi 1915).
• Sâlnâme-i Vilâyet-i Kastamonu, H. (1286), H (1287), H (1288).
• Tableaux- Indiquant le Nombre de Divers éléments de la Population dans l’Empire Ottoman (14 Mars 1914), Constantinople, 1919, s.11.
• A. Şeref, Bartın Ahvâl-ı Tabi’iyye ve Târihiyye 1338, Bartın Doğal Durumu ve Tarihi, Yay. Haz. Yücel Namal, Bartın Belediyesi Kültür Yayını, Bartın, 2020.
• Arı, Kemal, Büyük Mübadele: Türkiye’ye Zorunlu Göç, 1923-1925, 6. Basım. Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2012.
• Arslan, Ramazan, XIX. Asırda Bartın Kazasının Sosyal ve İktisâdî Yapısı, Bartın Üniversitesi Yayınları, Bartın, 2019.
• Arzu, Yakup, “Nüfus Defterlerine Göre Fatsa Kazası’nda Gayrimüslim Nüfus (1834-1845)” History Studies International Journal of History, 13/5 (2021), ss. 1453-1473.
• Aşcıoğlu, Erkan, Bartın’da Tarih: Kökler 2, Sargın Ofset Matbaacılık, Bartın, 2011.
• Ballı, Ergül, “Modernleşme Çağında Karadeniz’de Bir Liman Kenti: Bartın”, Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 5/12 (2015), 510-541.
• Ballı, Ergül, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Bir Liman Kenti Bartın, Libra Kitap, İstanbul, 2015.
• Bartın Halk Kültürü, Cilt 1, Haz. Selahattin Çilsüleymanoğlu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1996.
• Ceyhan, Muhammed, “Osmanlı Devleti’nde Ruhsatsız Olarak İnşa Edilen Kilise, Manastır, Havra ve Mektepler”, Turkish Studies, 15/2 (2020), ss.157-176.
• Cuinet, Vital, La Turquie D'asie Geographie Administrative Statistique Descriptive et Raisonnée de Chaque Province de L’asje- Mineure, Paris, 1894.
• Çavdar, Tevfik, “Osmanlı Döneminde Nüfus Bilgileri”, Osmanlı, Cilt 4, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, ss. 551-557.
• Çetin, Emrah, “Kastamonu Vilayet Salnamelerinde Bartın (1869-1903)”, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Belge ve Fotoğraflarla Bartın, Edt. Mustafa Hizmetli, Bartın Üniversitesi Yayınları, Bartın, 2014, ss. 48-62.
• Çimen, Adnan, “Sayım Kayıt Düzeni ve Teşkilatlanma Açısından Osmanlı’da Nüfus Hizmetleri”, Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 14/3 (2012), ss. 183-216.
• Devellioğlu, Ferit, Osmanlıca- Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi, İstanbul, 2004.
• Ekinci, İlhan, “Osmanlı Denizciliğinde Sened-i Bahri Uygulaması”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 6/28 (2013), ss. 81-93.
• Güler, Ali, “Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslimlerin Din-İbadet, Eğitim-Öğretim Hürriyetleri ve Bu Bakımdan ‘Kilise Defterleri’nin Kaynak Olarak Önemi (4 Numaralı Kilise Defteri’nden Örnek Fermanlar)”. OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma Ve Uygulama Merkezi Dergisi, 9/09 (1998), ss.155-175.
• Güler,Ali, “Osmanlı Devletinin Son Yıllarında Türkiye’nin Demografik Durumuna Genel Bir Bakış”, Osmanlı, Cilt 4, . Edt. Güler Eren, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999, ss. 567- 571.
• Güneş, Gülcan Avşin, “Osmanlı Devleti’nin Gayrimüslimlere Bakışı ve Klasik Dönem Millet Sistemi”, Sosyal ve Kültürel Araştırmalar Dergisi, 1 / 2 (2015), ss.1-30.
• İnalcık, Halil, “Cizye” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Cilt 8, İstanbul, 1993, ss.45-48.
• Karpat, Kemal, Osmanlı Nüfusu (1830-1914), Çev. Bahar Tırnakçı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2003.
• Köse, Metin, Aç Kapıyı Ben Geldim, Doğan Yayınları, 2017.
• Namal, Yücel, “Zonguldak Sancağı’nın Sıhhî-İctimaî Coğrafyasına Dair Bir Rapor”, İnsan, Kimlik, Mekân Bağlamında Zonguldak Sempozyumu Bildirileri 16-18 Ekim 2014, Edt. Ahmet Efiloğlu vd., Bülent Ecevit Üniversitesi Yayınları, Zonguldak, 2016, ss. 257-267.
• Öz, Mehmet, “Reâyâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 34, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 2007, ss.490-493.
• Palalı, İlhan, “Osmanlı Salnameleri ve Tarih Araştırmalarındaki Kaynak Olarak Önemi”, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 23 (2010), ss.1–14.
• Shaw, Stanford J., “The Ottoman Census System and Population, 1831-1914”, International Journal of Middle East Studies , 9/3 (1978), pp. 325-338.
• Tuğlacı, Pars, Osmanlı Şehirleri, Milliyet Gazetesi Yayını, İstanbul, 1991.
• Tuncel, Metin, “Bartın”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 5, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 1992, ss.87-90.
• Yılmaz, Cevdet, “Türkiye'de Tarihçiler ve Coğrafyacılar Tarafından Farklı Anlamlarda Kullanılan Bir Terim: Divan”, History Studies, 2/1 (2010), ss.273-309.
• https://www.safranbolu.bel.tr/icerik/skydrayunanistan (Erişim tarihi: 31.07.2023)
• https://www.sabah.com.tr/yasam/2009/10/27/safranboluda_rum_acilimi (Erişim tarihi: 31.07./2023)