Safevîlerde Mahallî Tarih Yazıcılığı ve Bu Kapsamdaki Başlıca Eserler

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: Dr. Selma Pehlivan'a Armağan, 2337 - 2369, 31.12.2024

Fatih Pekol

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1556090

Öz

Safevî Devleti, Şah I. İsmail tarafından Şiî mezhebli bir anlayışla 1501 yılında Tebriz’de kurulmuştur. Yeni devletin Şiîlik çatısı altında toplanması bu mezhebe tabi olmayan bazı müelliflerin İran’dan göç etmelerine sebeb olmuştur. Bu göçler neticesinde Safevîlerin ilk dönem tarih yazıcılığı olumsuz etkilenmiş ve bu durum Safevîlerin ilk dönemiyle ilgili tarihi kaynakların az olmasıyla sonuçlanmıştır. Yine de bu devirde Lâhîcî, Herevî, Hândmîr ve Yahyâ Kazvînî gibi müellifler önemli eserler kaleme almışlardır. XVI. yüzyılın sonlarında Safevî tahtına oturan Şah I. Abbas zamanında ise İran’da Türkmen aşiretlerinin etkisi kırılmış ve bazı mahallî hanedanlıkların ise siyasi faaliyetlerine son verilmiştir. Bu dönemde özellikle İskender Bey-i Türkmen gibi önemli müelliflerin tarih sahnesine çıkması ile Safevî tarih yazıcılığı önemli bir aşamaya geçmiştir. Safevîlerin son ve en kısa yüzyılı olan XVIII. yüzyılda ise İran’da kargaşanın hakim olması nedeniyle bu dönemde fazla eser kaleme alınamamıştır. Bu çalışmada, Safevî Devleti’nin tarih yazıcılığı geleneği ve bu gelenek dahilinde gelişen mahallî (yerel) tarih yazıcılığı ile ilgili malumatlar sunulmuştur. Mahallî (yerel) tarih yazıcılığı kapsamında kaleme alınan eserler ise müellifleri ile birlikte kronolojik olarak tanıtılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Safevîler, Şah I. İsmail, Tarih Yazıcılığı, Mahallî Tarih Yazıcılığı.

Local Historiography In The Safavids And Major Works In This Scope

Öz

The Safavid State was founded in Tabriz in 1501 by Shah Ismail I, based on the Shiite sect. The gathering of the new state under the roof of Shi’ism caused some writers who were not from this sect to emigrate from Iran. As a result of these migrations, the early historiography of the Safavids was negatively affected, and this caused not many works to be created in the early period of the Safavids. Despite this negative trend, authors such as Lahiji, Harawi, Handmir and Yahya Kazwini wrote important works in this period. During the reign of Shah Abbas I, who ascended to the Safavid throne at the end of the 16th century, the influence of Turkman tribes in Iran was broken and the political activities of some local dynasties were terminated. In this period, Safavid historiography moved to an important stage, especially with the emergence of important authors such as Iskandar Bay-i Turkman on the stage of history. In the 18th century, which was the last and shortest century of the Safavids, not many works could be written due to turmoil in Iran. In this study, information about the historiography tradition of the Safavid State and the local historiography that developed within this tradition is presented. The works written within the scope of local historiography are introduced chronologically with their authors.

Anahtar Kelimeler

Safavids, Shah Ismail I, Historiography, Local Historiography

Kaynakça

• Aka, İsmail. “Mîrhând”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 30/156-157. Ankara:TDV Yayınları, 2020.
• Ali b. Şemseddîn Hacı Hüseyin Lahicî. Târîh-i Hanî, Tahran 1352/1973.
• Arak’el of Tabriz. Book of History, Costa Mesa-California 2010.
• Aydoğmuşoğlu, Cihat. “Safevi Tarih Yazıcılığı ve Safevi Çağı Kronikleri”. Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi 4/1, (2019), 143-164.
• Azîzyân, Meryem, “Nigah-ı Be Tarih Nigari-i Mêhellî Der Dovre-i Safevî: Müteâla-i Movrid-i Tarih Nigari-i Molla Şeyh Ali-yî Gîlânî Der Ketab-ı Târîh-i Mâzenderân”. Hemayeş-i Milli Tarih Nigari Der İran ve İslam, ed. Şirzad Khezaî, 342-359. Bircend: Kitaphane-i Merkezî ve Merkezê neşr-i Daneşgah-ı Bircend, 1399/2020.
• Başçı, Veysel. “Dunbulî Beyliği Tarihi ve Tarihi Kronikleri [XIII-XVIII. yy.]”, Kadim Akademi SBD, 3/2. (2019), 63-114.
• Çetin, Altan - Dilek, Kaan. Safevi Tarihi Ankara 2017.
• Çetin, Osman. “İbn Zebâle”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 20/458. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Demir, Mustafa. “İslam Ortaçağı’nda İran Bölgesindeki Tarih Yazıcılığı”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 14/34, (2007), 255-273. https://doi.org/10.14222/Turkiyat665
• Dirayetî, Müctebî. Fihristegân-ı Nüskheha-i Kheti-i İran (Fenha), Tahran 1391/2012.
• Êreb, Mesud Veli. “Sâdât-ı Mer’aşî-i Şüşter Der Esr-ı Timuryan ve Safevîyân” Tarihname-i Harezmi - Fezlname-i İlmi – Tekhesusî, 3, (Payiz 1394/2015), 154-170.
• Gedik, Ümit. “IX-X/XV-XVI Yy. İran Tarih Yazıcılığı”, Nüsha, 17/45, (2017), 35-50. https://doi.org/10.32330/nusha.351664
• Gündüz, Tufan, “Şah İsmail”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 38/253-255. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
• İskender Bey Münşî-yi Türkmen. Târîh-i Âlem-Ârâ-yi Abbâsî, 4/1, Ankara 2019.
• Kallek, Cengiz. “Houtsma, Martinus Theodorus”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 18/257-258. İstanbul: TDV Yayınları, 1998
• Köymen, Mehmet Altay. “Kirman Selçukluları Tarihi, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 2/1, (1943), 127-134. https://doi.org/10.1501/Dtcfder_0000000432
• Matthee, Rudi. “Safevî İranı Bir İmparatorluk Muydu?”. Çev. İlker Külbilge. Cihannüma Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi, 3/2 (2017), 179-208. https://doi.org/10.30517/cihannuma.373252
• MÊHDUYÎ, Habîbullah. Heyat-ı Siyasi, İctimai, Mezhebi ve Ferhengi Hanedan-ı Mer’aşî, Ez Zûhur Ta Sûkut-ı Safeviye, Yüksek Lisans Tezi, Kazvin 1395/2016.
• Melik Şah Hüseynî-i Sîstanî. İhyâü’l-Mülûk, Tahran 1344/1965.
• Mir Muhammed Said Meşizî (Berdesirî). Tezkire-i Safevîye-i Kirman, Tahran 1369/1990.
• Mîr Seyyîd Zahîrüddîn bin Nasîrüddîn Mer’aşî. Târîh-i Taberistan ve Rûyan Mâzenderân, Tahran 1345/1966.
• Mîr Timur Mer’aşî. Târîh-i Mîr Timur (Târîh-i Hanedan-ı Mer’aşî-i Mâzenderân). Tahran 1364/1985.
• Molla Şeyh Ali Gîlânî. Târîh-i Mâzenderân, Tahran 1352/1973.
• Nûzerî, İzzetullah. Târîh-i İctimai-yi İran-Ez Ağaz Ta Meşrutiye. Tahran 1381/2002.
• Özgüdenli, Osman Gazi. “Tarih”. 40/54-58. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 2011
• Pekol, Fatih. “XVI. Yüzyılda Safeviler’de Tarih Yazıcılığı ve Bu Dönemde Kaleme alınmış Eserler”. Anasay Dergisi, 10, (Kasım 2019), 79-106. https://doi.org/10.33404/anasay.650145
• Piyadeoğlu, Cihan. “Büyük Selçuklular (1040-1157) Hakkında Bilgi Veren Kaynaklar”, İran’da Tarih Kaynakları ve Tarihyazımı, İstanbul 2021.
• Rûhullah Münşî Lari Şirazî (Fetuhî) Münşeat (Şerefname). Tahran (?), Kitabhane-i Meclis-i Şûrâ-i Milli, 8637.
• Saêd Mêhrabî Kirmanî. Tezkiretü’d-evliya (Mezarat-ı Kirman), Tahran 1330/1951.
• Safiyyüddîn Muhammed Kummî. Hulâṣatü’t-buldan, Kum 1396/2017.
• Savory, Roger, İran Under The Safavids, Newyork, 1980.
• Sefetgûl, Mensur. “Tarih Nivisi Der İran Asrê Safevî (Salhayê 1038-1148 h.k)”. Feslname-i İlmi ve Pejuheşi-i Guruhê Tarih, 1/1, (1388/2009), 65-84.
• Sevakıb, Cihanbahş. “Berresi-i Caygâh ve Müellifhayi Tarih Nevisî-i Mahallî Esr Safevî”. Du Faslname-i Pejuheşname-i Tariha-i Mêhellî-i İran, 1/2, (1392/2013) 6-29.
• Sevakıb, Cihanbahş. Târîh-i Nîgârî-yi Asre Safevî ve Şınakht-ı Menâbığ ve Meâhiz. Şiraz 1380/2001.
• Spuler, Bertold. “Tekvinê Tarih Negarî Der İran”, Tarih Negarî Der İran, Tercüme ve Tedvin. Yakup Ajend, Tahran, 1360/1981.
• Sümer, Faruk. “Abbas I”. 1/17-19. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Sümer, Faruk. “Akkoyunlular”. 2/270-274. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Sümer, Faruk. Safevi Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü. Ankara 1976.
• Şemseddîn, Peyam. “Derengî Ber Negereş ve Nigareş-i Muhammed Müfid Müstevfi Bafkî Der Cami’i Müfidî”, Feslnama-i Ferhengî İctimai Ferhengê Yezd, 5, (1399/2020), 81-106.
• Şeşen, Ramazan. Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı. İstanbul 1998.
• Şûrmic, Muhammed. “Berresi Mukayese-i Tarih Nigari-i Ali Lahicî ve Abdülfettah Fumenî”. Feslname-i İlmi-Pejuheşî-i Tarihi İslam, 22/85, (1400/2021), 100-130.
• Taşağıl, Ahmet. “Hüseyin Mirza”. 19/1-2. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Taurî, İsmail - Gendomanî, Maksud Ali Sadık. “Tehavûlat Tarih Nigarî-i Mêhellî-i İran Der Dovreyê Selçûkî”, Pejuheşname-i Tariha-i Mêhellî-i İran, 6/2, (1396/2017), 205-227.
• Türkoğlu, İsmail. “Şeybânîler”. 39/45-47. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi, 6/1, Ankara 1988.
• Woods, John E., Akkoyunlular, İstanbul, 1993.
• Zeynelî, Behmen - Pîrmuradîyan, Mustafî. (1393), “Tahlil ber Tetevvur-i Tarih Negarî-i Mêhellî-i Yezd (Ez Ağaz ta Payan Asr Safevîye)”, Du Faslname-i Pejuheşname-i Tariha-i Mêhellî-i İran, 3/5, (1393/2014), 102-120.
• Encyclopædia Iranica, (Aṙakʿel of Tabrīz). (Erişim 20 Haziran 2024). https://www.iranicaonline.org/articles/arakel-of-tabriz-armenian-historian
• Arak’el of Tabriz, Book of History, 1-636: Chicago University (CU), “Zakaria of Kanaker”,(Erişim.20.Haziran) https://ottomanhistorians.uchicago.edu/en/historian/zakaria-kanaker