The Halki Theological School Issue: The Closure of the School Amidst the Cyprus Crisis and Its Repercussions in Greece, 1955-1971

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: Dr. Selma Pehlivan'a Armağan, 2437 - 2480, 31.12.2024

Gürhan Yellice

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1557727

Öz

The closure of The School in 1971 was a pivotal moment shaped by the broader context of Turkish-Greek relations and the Cyprus Issue. While the existing literature largely focuses on the school’s functioning, Türkiye’s stance during the closure process, and the subsequent international discussions, few studies adopt a comparative perspective that explores Türkiye’s motivations for altering the school’s status alongside Greece’s responses within the internal and external dynamics of the period. This study aims to contribute to filling this gap in the literature and to provide a historical background to the contemporary debates on the reopening of the school. Founded in 1844, The School was established with the primary mission of training clergy within the framework of Patriarchate ideology to reinforce its authority, prestige, and unity amidst rising nationalist movements establishing independent churches. Despite enduring conflicts between the Ottoman Empire and Greece, the school grew to become a cornerstone of Orthodox Christian education. After the Treaty of Lausanne, its status was closely tied to Turkish-Greek relations. During periods of tension, the school and its curriculum were monitored for fears of fostering anti-Turkish sentiment. During periods of good relations between the two countries, the Patriarchate and the school were granted significant freedom.
The unresolved crisis in Turkish-Greek relations caused by the Cyprus Issue was one of the most significant dynamics behind the closure of the school. In 1963, the Cyprus crisis emerged following Cypriot President Makarios’s attempt to revoke the political rights granted to Turkish Cypriots under the 1959 London and Zurich Agreements. This crisis led to political tensions between Türkiye and Greece, two key NATO members. While Greek Cypriots and Greece pursued Enosis (union with Greece), Türkiye’s policy of Taksim (partition) brought the two sides to the brink of war. Although the crisis was temporarily defused by U.S. intervention in 1964, the tension between the two countries could not be entirely resolved. During this period, when the Cyprus Issue became a central topic in the foreign policy agendas of both nations, discussions surrounding the Patriarchate and The School also intensified. Proposals to revoke the privileges of these two institutions were brought to the forefront. However, Turkish governments at the time refrained from taking steps to close The School. At the beginning of 1971, as the Cyprus Issue evolved into a new phase and developments in Türkiye's domestic politics gained momentum, a policy change was implemented. The Nihat Erim Government enacted a law requiring private schools to be placed under state supervision. However, the Patriarchate, unwilling to accept this regulation, decided to cease the school’s operations. Meanwhile, the junta in Greece, which was planning to overthrow Makarios, adopted a policy of downplaying this significant development to avoid creating a bargaining point for Türkiye on the Cyprus Issue. The ongoing debates actually demonstrate the extent to which the issue holds significance for Greece.

Anahtar Kelimeler

Heybeliada Seminary, Patriarchate, Türkiye, Greece, Cyprus

Heybaliada Ruhban Okulu Meselesi: Kıbrıs Krizi Sürecinde Okulun Kapatılması ve Yunanistan'daki Yankıları, 1955-1971

Öz

Heybeliada Ruhban Okulu’nun 1971 yılında kapatılması, Türk-Yunan ilişkilerinin ve Kıbrıs Meselesi’nin gölgesinde gerçekleşen önemli bir gelişmeydi. Mevcut literatür genellikle okulun işleyişine, Türkiye’nin kapatma sürecindeki tutumuna ve kapatma sonrası uluslararası tartışmalara odaklanmaktadır. Ancak, Türkiye’nin okulun statüsünü değiştirme motivasyonu ve Yunanistan’ın buna verdiği tepkiyi dönemin iç ve dış dinamikleri çerçevesinde karşılaştırmalı bir perspektiften ele alan bir çalışma bulunmamaktadır. Bu çalışma literatürdeki bu boşluğun doldurulmasına katkı sunmayı, günümüzde okulun yeniden açılması tartışmalarına tarihsel bir arka plan sunmayı amaçlamaktadır.
1844 yılında kurulan Heybeliada Ruhban Okulu, kilise ideolojisi doğrultusunda din adamı yetiştirerek Patrikhane’nin otoritesini, prestijini ve birliğini güçlendirmek amacıyla kurulmuştu. Osmanlı İmparatorluğu ile Yunanistan arasındaki gerginliklere rağmen büyüyen okul, Hristiyan-Ortodoks eğitiminde önemli bir merkez haline gelmişti. Lozan Antlaşması sonrası okulun statüsü, diğer pek çok önemli meselede olduğu gibi, iki ülke arasındaki dengeye bağlı hale gelmişti. Türkiye-Yunanistan ilişkilerinin kötüleştiği dönemlerde, okul ve müfredatı, Türk karşıtı duyguları teşvik etme korkusuyla yakından takip edilmişti. İki ülke arasındaki ilişkilerin iyi olduğu dönemlerde ise Patrikhane ve okula ciddi bir özgürlük alanı açılmıştı.
Kıbrıs Meselesi nedeniyle Türk-Yunan ilişkilerinde bir türlü aşılamayan kriz, okulun kapanmasındaki en önemli dinamiklerden biri olmuştu. 1963 yılında Kıbrıs Cumhurbaşkanı Makarios’un, Kıbrıslı Türklere 1959 yılında imzalanan Londra ve Zürih Antlaşmaları ile tanınan siyasi hakları geri alma girişimi neticesinde ortaya çıkan Kıbrıs buhranı, NATO’nun iki önemli üyesi olan Türkiye ve Yunanistan arasında siyasi gerilime yol açmıştı. Kıbrıslı Rumların ve Yunanistan’ın Enosis (birleşme) girişimlerine karşılık Türkiye’nin Taksim siyaseti nedeniyle taraflar savaşın eşiğine gelmişti. 1964 yılında Amerika’nın müdahalesiyle kriz geçici olarak savuşturulmuşsa da, iki ülke arasındaki gerginlik tam anlamıyla sona erdirilememişti. Kıbrıs Meselesi’nin, iki ülkenin temel dış politika gündem maddesine dönüştüğü bu süreçte, Patrikhane ve Ruhban Okulu’na ilişkin tartışmalarda bu iki kuruma tanınan ayrıcalıkların kaldırılması gündeme gelmişti. Ancak, Türk Hükümetleri o dönemde Ruhban Okulu’nun kapatılması yönünde bir adım atmaya yanaşmamıştı. 1971 yılı başında, Kıbrıs sorununun yeni bir boyuta evrilmesi ve Türkiye’nin iç siyasette yaşadığı gelişmelerin etkisiyle bu politikada bir değişiklik yaşandı. Nihat Erim Hükümeti, özel okulların devlet denetimine alınmasını öngören bir kanunu yürürlüğe koydu. Ancak bu düzenlemeyi kabul etmek istemeyen Patrikhane, okulun faaliyetlerine son verdi. Yunanistan’da Makarios’u devirme planları yapan Cunta yönetimi ise Türkiye ile Kıbrıs konusunda bir pazarlık unsuru yaratmama kaygısıyla, bu önemli gelişmeyi “büyütmeme” yönünde bir siyaset izlemeyi tercih etti. Günümüzdeki tartışmalar aslında meselenin Yunanistan açısından ne ölçüde önem arz ettiğini göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Heybeliada Ruhban Okulu, Patrikhane, Türkiye, Yunanistan, Kıbrıs

Kaynakça

• Presidency of the Republic of Türkiye Presidency of State Archives Ottoman Archive, BOA, İstanbul
• Türkiye Büyük Millet Meclisi, Tutanaklar
• Hellenic National Library Press Archives, Atina
• National Archives (United States) (NA), Democracy in Türkiye, 1950-1959: Records of the U.S. State Department Classified Files
• National Archives (United States) (NA), The Cyprus Crisis in 1967: Records of the U.S. State Department Classified Files
• Press Sources: Agon, Atlantis, Acropolis, Cumhuriyet, Embros, Daily Mail, Eleftheria, Fileleftheros, Kypros, The Times, Makedonia, Milliyet, Yeni İstanbul, Taxidromos, Εκκλησιαστική Αλήθεια (Ecclesiastical Truth), Η Εστία Θεολόγων Χάλκης (The Home of Theologians of Halki), Ορθοδοξία (Orthodoxy)
• Abacis, Aris, Lavirintos tis Halkis, I Peripatia tis Theologikis Sholis, Athina, 2011.
• Alexandris, Alexis, The Greek Minority of Istanbul and Greek–Turkish Relations 1918-1974, Centre for Asia Minor Studies, Athens, 1992.
• Atalay, Bülent, Fener Rum Ortodoks Patrikhanesinin Siyasi Faaliyetleri (1908-1923), İstanbul, 2011.
• Bardak, Yılmaz Türk Siyasal Yaşamında Coşkun Kırca, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Unpublished Master Thesis, Eskişehir, 2015
• Çelik, Mehmet, Türkiye’nin Fener Patrikhanesi Meselesi, Akademi Kitabevi, İzmir, 1998.
• Emruhan Yalçın, “Heybeliada Ruhban Okulu Yeniden Açılabilir mi?” CTAD, 9/17, 2013, pp.105-134
• Erdem, Nilüfer “Lozan Görüşmeleri Sırasında Patrikhane Meselesi Karşısında Patrik Meletios’un Yunan Kaynaklarına Yansıyan Yaklaşımı”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 16/33, 2016, pp. 105-134.
• Erkan, Şule, Lozan Antlaşması’nda Yer Alan Düzenlemeler Kapsamında Heybeliada Ruhban Okulu Ve Günümüze Yansımaları, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Hukuku Anabilim Dalı Genel Kamu Hukuku Bilim Dalı, Ankara, 2009.
• Eroğlu, Ahmet Hikmet, Ökümenizm ve Fener Patrikhanesi, Aziz Andaç Yayınları, Ankara 1992.
• Göktepe, Cihat, “The Cyprus Crisis of 1967 and Its Effects on Türkiye's Foreign Relations”, Middle Eastern Studies, 41/3, 2005, pp. 431-444.
• Gülen, Ahmet “Nihat Erim Hükümetlerinin Kıbrıs Politikası”, Yeni Türkiye, 128/2022, s.225-243
• Gülen, Nejat, Heybeliada Tarihi, Coğrafyası, Yaşamı, Murat Matbaa, İstanbul, 1982.
• Güngör, Esra, Cumhuriyet Döneminde Heybeliada (1923’ten Günümüze), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Atatürk İlkeleri ve İnkilap Tarihi Anabilim Dalı, İstanbul, 2013
• İnci, Salih, Heybeliada Ruhban Okulu, Yedirenk Yayınları, İstanbul, 2011.
• Klerides, Glafkos My Deposition, Vol. I, Alithia, Nicosia, 1989.
• Kliridi, Glafkou, I Katathesi Mou, Tomos II, Ekdoseis Alitheia, Nicosia, 1988.
• Macar, Elçin.2003. Cumhuriyet Döneminde İstanbul Rum Patrikhanesi, İstanbul: İletişim
• Mansel, Philip Constantinople: City of World’s Desire, 1453-1924, John Murroy, 1991
• Miltiadis Hristodoulou, I Poreia Mias Epohis, H Ellada, H Kipriaki Igesia kai to Kipriako Problima, I Faoros, Athina, 1987
• Öksüz, Hikmet, Amerikan Belgelerine Göre Fener Rum Patrikhanesi’nde I. Athenagoras Dönemi (1949-1972), Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2021
• Okutan Hümeyra, Cumhuriyetten Günümüze Heybeliada Ruhban Okulu, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı, Malatya, 2019
• Özyılmaz, Emre, Heybeliada Ruhban Okulu, Tamga Yay, Ankara, 2000.
• Pasadaiou, Aristidi, Iera Theologiki Sholi Halkis, Istoria, Arhitektoniki, Ekdosi Ieras Mitropoleos Elbetias, Athina, 1987.
• Şahin, Süreyya M., Fener Patrikhanesi ve Türkiye, İstanbul: Ötüken Yayınları, 1996.
• Şeker, Nesim, “The Greek Orthodox Patriarchate of Constantinople in the Midst of Politics: The Cold War, the Cyprus Question, and the Patriarchate, 1949-1959”, Journal of Church and State, Spring 2013, 55/2, 2013. pp. 264-285.
• Sofuoğlu, Adnan, Fener Patrikhanesinin Siyasi Faaliyetleri, İstanbul, 1996.
• Stavridis, Vasil, “Two Ecumenical Patriarchs From America: Meletios IV Metaxakis (1921-1923) And Athenagoras I Spyrou (1948-1972), The Greek Orthodox Theological Review, 44/1-4, 1999, pp.55-84.
• Stavridis, Vasilidis, I Iera Theologili Sholi tis Halkis, Tomos A, Athina, 1970,
• Stavridis, Vasilis “Halkis, Theologiki Sholi”, Thiskeftiki kai Ithiki Enkiklopedia, Tomos 12, pp.54-59.
• Usta, Yılmaz, Vatikan’ın “Devlet”leşme Süreci ile Fener Rum Patrikhanesinin Politikalarının Bu Süreçle Benzeşen Yanlarının Analizi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Genelkurmay Başkanlığı, Harp Akademileri Komutanlığı, Stratejik Araştırmalar Enstitüsü, İstanbul, 2009.
• Veremis, Thanos -Giannis Koliopoulos, Ellas I Sinxroni Sinexia, apo to 1821 simera, Ekdoseis Kastaniotiü, Athina, 2018.
• Yellice, Gürhan “Ta Hronika’nın Muhakemesi: Ta Hronika Gazetesi ve Türklüğü Tahkir Davası, 1929-1930” Turkish Studies, 13/1, 2018, pp.111-136.
• Yellice, Gürhan, “1878’den 1931’e Kıbrıs’ta Enosis Talepleri ve İngiltere’nin Yaklaşımı”, Çağdaş Türkiye Araştırmaları Dergisi, 12/24, pp.13-26.
• Yellice, Gürhan.2018. “Enosis mi Tam Bağımsızlık mı? Kıbrıs Cumhuriyeti’nin Kurulmasından “İlk Bölünmeye” Atina-Lefkosa İlişkileri (1960-1964). Tarihin Pesinde, 2018 (19), pp.315-356.
• Γεώργιος Μάμαλος, Σπυρίδων, Το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως Στο Επίκεντρο Διεθνών Ανακατατάξεών: Εξωτερική Πολιτική και Οικουμενικός Προσανατολισμός, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Διατριβή επί Διδακτορία, (George Mamalos, Spyridon, The Patriarchate of Constantinople At the Center of International Realignments: Foreign Policy and Ecumenical Orientation, National and Kapodistrian University of Athens, Doctoral Dissertation).
• Χαράλαμπος Μιχ. Ανδρεόπουλος, Σχέσεις Εκκλησίας και Πολιτείας στην Ελλάδα κατά την Επταετία (1967 – 1974) Αριστοτελειο Πανεπιστημιο Θεσσαλονικησ Θεολογικη Σχολη - Τμημα Θεολογιασ, Θεσσαλονικη 2016 (Charalambos Mich. Andreopoulos, Church and State Relations in Greece during the Seven Years (1967 – 1974) Aristotle University of Thessaloniki Theological School - Department of Theology, Thessaloniki 2016).