Vakıf-Çiftlik İlişkisine Örnek: Ahi Çiftlikleri

Yıl 2025, Cilt: 10 Sayı: 1, 33 - 72, 27.03.2025

Burcu Akbulut

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1536399

Öz

Osmanlı arazi sistemi içerisinde en alt tarımsal üretim birimini oluşturan çiftlikler Mirî arazi içerisinde yer almaktadır. Tımar sistemi bu çiftliklerin işleyişinde önemli bir paya sahiptir. Çiftliklerin zaman içerisinde geçirdiği evreler ve çiftlik tanımlamasının değişimi birçok tartışmayı da beraberinde getirmiştir. Klasik tanımlamada bir çift öküzün işleyebileceği en küçük arazi birimini oluşturan çiftlikler zamanla tımar sistemindeki değişimlerle miktar ve alan anlamında büyüyerek zirai işletme halini almışlardır. Ancak İnalcık ve Barkan’ın da üzerinde durduğu hatta örneklerini verdikleri gibi klasik dönemde de farklı tipte çiftlikler mevcuttur. Tek tip bir çiftlik oluşumu ve sistemdeki değişimlerin de bu oluşum üzerinden değerlendirildiği bir tanımlama muhakkak eksik bir tanımlama olacaktır.
Bu çalışmada çiftlik konusundaki tartışmalar konumuzun kapsamı dışında bırakılmıştır. Çalışma XVI. yüzyılı kapsaması dolayısıyla klasik dönem olarak adlandırılan zaman aralığına odaklıdır. Batı Anadolu coğrafyasında yer alan Ahi çiftlikleri özelinde incelenen çiftliklerin, Osmanlı öncesinde dahi seçkin kesime tahsis edilen topraklar şeklinde mevcut oldukları ortaya çıkmıştır. Tahrir zamanı kayda geçen çiftliklerin daha çok vakıflara ait çiftlikleri kapsadığı görülür. Ahilere tahsis edilen vakıfların gelirleri arasında çok sayıda çiftlik dikkat çeker. Bu bağlamda, finansal kaynakları, vakıf sistemi içerisindeki işlevleriyle, XVI. yüzyıl Batı Anadolusunda sayısı 60’ı bulan Ahi çiftliklerinin tahrir defterleri aracılığıyla incelenmesinin vakıf-çiftlik ilişkisine katkı sağlayacağı umulur.

Anahtar Kelimeler

Çiftlik, Vakıf, Ahi, Batı Anadolu, Tahrir defteri

Example of the Foundation-Farm Relationship: Ahi Farms

Öz

Farms, which constituted the largest agricultural production unit in the Ottoman land system, were located in Mirîland. The timar system has an important share in the functioning of these farms. The phases that farms have gone through over time and the change in farm definition have bruought about many discussions. Farms, which in the classical definition constitute the smallest unit of land that a pair of oxen can cultivate, have grown in terms of quantity and area over time with changes in the timar system and have become agricultural enterprises. However, as Inalcik and Barkan emphasized an deven gave examples, there were different types of farms in the classical period. A definition that evaluates the formation of a single type of farm and the changes in the system through this formation will certainly be an incomplete definition.
In this study, discussions on farms are excluded from the scope of our subject. The study focuses on the time period, called the classicalperiod, as it covers the 16th century. It has been revealed that the farms examined specifically in the Akhi farms located in the Western Anatolian geography existed as lands allocated to the elite even before the Ottoman Empire. It seems that the farms recorded during the tahrir period mostly include farms belonging to foundations. Among the income of foundations allocated to the Akhis many farms attract attention. In this context, it is hoped that examining the Akhi farms, which number 60 in Western Anatolia in the 16th century, through the cencus books, with their financial resources and functions within the foundation system, will contribute to the foundation-farm relationship.

Anahtar Kelimeler

Farm, Foundation, Akhi, West Anatolia, Cadastral Record Books

Kaynakça

• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Tahrir Defterleri (TD): 453, 44, 49, 369, 398, 61.
• Maliyeden Müdevver Defter (MAD): 262, 27.
• Kuyud-ı Kadime Arşivi (KKA)
• Tahrir Defterleri (TD): 560, 585, 541, 145, 162, 544, 47, 48, 158, 566.
• Acun, Fatma, “Klasik Dönem İdare Tarzı Olarak Tımar Sistemi ve Uygulaması”, Türkler, 9, (2002), ss. 899-907.
• Afyoncu, Erhan, “Osmanlı Devleti’nde Tahrir Sistemi”, Osmanlı, 6, (1999), ss. 311-314.
• Akdağ, Mustafa, Türkiye’nin iktisadi ve İçtimai Tarihi, Yapı, İstanbul 2010.
• Arıcanlı, Tosun, “19. Yüzyılda Anadolu’da Mülkiyet, Toprak ve Emek”, Osmanlı’da Toprak Mülkiyeti ve Ticari Tarım, Ed. Çağlar Keyder, Faruk Tabak, İstanbul 1998, ss.128-138.
• Âşıkpaşazade, Tevârih-i Âl-i Osman, Haz. Kemal Yavuz-M. A. Yekta Saraç, Ankara 2007.
• Barkan, Ömer Lütfi, “Çiftlik”, İA, 3, (1992), ss. 392-397.
• Barkan, Ömer Lütfi, “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler
• İstilâ Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeleri”, Vakıflar Dergisi, 2, (1942), ss. 279-304.
• Barkan, Ömer Lütfi, XV ve XVI. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğu’nda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali Esasları, 1, Kanunlar, İstanbul 1943.
• Barkan, Ömer Lütfi, Meriçli, Enver, Hüdavendigar Livası Tahrir Defteri I, Ankara 1980.
• Battûta, İbn, İbn Battûta Seyahatnamesi, 1, Çev: A. Sait Aykut, İstanbul 2000.
• Bozkurt, Nebi, “Pamuk”, T.D.V.İ.A., 34, (2007), ss. 154-156.
• Çağatay, Neşet, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Reayadan Alınan Vergi ve Resimler” ADTCF Dergisi, 5/5, (1947), ss. 483-511.
• Çiftçioğlu, Ferdi, “XIX. Yüzyılda Tırhala Sancağı’ında Çiftlikler”, MCBÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 15/3, (2017), ss. 105-127.
• Doğru, Halime, XVI. Yüzyıl’da Eskişehir ve Sultanönü Sancağı, Eskişehir 2005.
• Döğüş, Selahattin, “Osmanlı Beyliği Topraklarında Ahi Zaviyeleri ve Şeyh Edebali Meselesi, OTAM, 37, (2015), ss.61-86.
• Emecen, Feridun, XVI. Asırda Manisa Kazası, Ankara 1989.
• Emecen, Feridun, “Ağnam Resmi”, T.D.V.İ.A., 1, (1998), ss. 478-479.
• Emecen, Feridun, “Bennak”, T.D.V.İ.A., 5, (1992), ss. 458-459.
• Emecen, Feridun, “Çift resmi”, T.D.V.İ.A., 8, (1993), ss. 309-310.
• Erdoğru, Mehmet Akif, “Anadolu’da Ahiler ve Ahi Zaviyeleri”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 4, (2000), ss. 37-55.
• Halaçoğlu, Yusuf, XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlı Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, Ankara 1991.
• Haykıran, Aysun Sarıbey, Aydın Vilayeti’nde Çiftlikler (1839-1918), Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İzmir 2013.
• İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (1300-1600), İstanbul 2017.
• İnalcık, Halil “Çiftliklerin Doğuşu: Devlet, Toprak Sahipleri ve Kiracılar”, Osmanlı’da Toprak Mülkiyeti ve Ticari Tarım, Ed. Çağlar Keyder, Faruk Tabak, İstanbul 1998, ss. 17-35.
• İnalcık, Halil, “Çiftlik”, T.D.V.İ.A., 8, (1993), ss. 313-314.
• İnalcık, Halil, Devlet-i Aliyye, İstanbul 2009.
• Kallek, Cengiz, “Müd”, T.D.V.İ.A., 31, (2020), ss. 455-457.
• Karaca, Behset, 1501’ de Hamid Sancağı Vakıfları, Burdur 2014.
• Karademir, Zafer, “Statüleri ve Mahiyetleri Açısından Osmanlı Ekonomisinde Büyük Çiftlikler (18.Yüzyıl)”, Cihannüma Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi, 4/2, (2018), ss.15-43.
• Karagöz, Fatma Gül, BAYRAKTAR, Uğur, “Çiftlik Kavramının Hukuki Tanımını Yapmak: 18. Yüzyılda Amid/Diyarbekir’de Talepler ve Şikayetler”, Osmanlı İmparatorluğu’nda Toprak Sahipleri ve Çiftliğe Farklı Bakışlar, Ed. Fatma Gül Kocagöz, Uğur bayraktar, 2023, ss. 35-77.
• Keyder, Çağlar, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Büyük Ölçekli Ticari Tarım Var mıydı?”, Osmanlı’da Toprak Mülkiyeti ve Ticari Tarım, Ed. Çağlar Keyder, Faruk Tabak, İstanbul 1998, ss.1-14.
• Köprülü, Fuat, Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluşu, Akçağ Yayınları, Ankara 2009.
• Orhan, Muzaffer, 19. Yüzyılda Osmanlı Çiftlikleri (Selanik Örneği), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora tezi, Konya 2023.
• Schilcher, Lında, “Geç Osmanlı Suriyesi’nde Tahıl Ekonomisi ve Büyük Ölçekli Ticarileşme Sorunu”, Osmanlı’da Toprak Mülkiyeti ve Ticari Tarım, Ed. Çağlar Keyder, Faruk Tabak, İstanbul 1998, ss.180-205.
• Şahin, Haşim, Dervişler, Fakihler, Gaziler Erken Osmanlı Döneminde Dinî Zümreler (1300 - 1400), İstanbul 2020.
• Şükrullah, Behcettü’t Tevârîh Osmanlı Tarihleri I, haz. Nihal Atsız, İstanbul, 1949.
• Tabakoğlu, Ahmet, “Öşür”, T.D.V.İ.A., 34, (2007), ss. 100-103.
• Tabakoğlu, Ahmet, “Resim”, T.D.V.İ.A., 34, (2007), ss. 582-584.
• Turgut, Vedat, “Orhan Gazi ve Dönemi Vakıfları”, Orhan Gazi ve Kocaeli Tarihi Araştırmaları, (2019), ss. 3-83.
• Turgut, Vedat, “Cemâlüddin Musa Sâvî/Zilî ve Şeyh Osman-ı Velî ile Ahfadına Dair Vakfiyeler ve Düşündürdükleri, Vakanüvis Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 5/2, (2020), ss. 1029-1073.
• Turgut, Vedat “Başlangıcından Cumhuriyete Eski Dünya Düzeninden Yeni Dünya Düzenine Vakıflar” Vakıfbank Tarihi, Ed. Enes Şahin, Ankara 2020.
• Turgut, Vedat Osmanlı Devleti’nin Kuruluş Coğrafyasında Vakıflar ve Şehirleşme (16. Yüzyıl Bilecik ve Çevresi), Bilecik 2015.
• Uluçay, M. Çağatay, Saruhanoğulları ve Eserlerine Dair Vesikalar, İstanbul 1940.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, 1, Ankara 1988.
• Ünal, Mehmet Ali, Osmanlı Müesseseleri Tarihi, Isparta 2010.
• Ünal, Mehmet Ali, “Rumeli Sancaklarında Ölçüler ve Tartılar”, Osmanlı Dönemi Balkan Ekonomisi, Ed. Zafer Gölen, Ankara 2018.
• Veinstein, Gılles, “Çiftlik Tartışması Üzerine”, Osmanlı’da Toprak Mülkiyeti ve Ticari Tarım, Ed. Çağlar Keyder, Faruk Tabak, İstanbul 1998, ss. 36-56.
• Veinstein, Gılles, “Les “Çiftlik” de colonisation dans les steppes du nord de la mer-Noire au XVIe siecle”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 41/ 1-4, (1985), ss. 177-210.
• Yediyıldız, Bahaeddin, “XVII. Asır Türk Vakıflarının İktisadi Boyutu”, Vakıflar Dergisi, 18, (1984), ss. 5-41.