Serbest Cumhuriyet Fırkası Bibliyografyası

Yıl 2025, Cilt: 10 Sayı: 1, 996 - 1053, 27.03.2025

Fatih Selçuk

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1547744

Öz

Serbest Cumhuriyet Fırkası, tek parti döneminin önemli dönüm noktalarından biridir. Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal (Atatürk) tarafından yakın dostu Paris Büyükelçisi Fethi (Okyar) Bey’e kurdurulan bu siyasi parti, ilk başta Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde hükümeti denetleyebilecek bir muhalefet partisi olarak düşünülürken, kısa bir süre içerisinde geniş halk kitlelerinin desteğini almıştır. Bu destek, hükümetin uygulamalarından ve ekonomiden şikayetçi olan kitlelerin kısa sürede bu partiye akmasıyla somut bir hal almaya başlamıştır. 1930 Belediye Seçimleri’ne de katılan bu parti, tek parti döneminin açık bir rekabete dayalı ilk ve tek seçiminde iktidar partisi olan Cumhuriyet Halk Fırkası’nı çok zor durumda bırakmış ve iktidar açısından rejimin tehlikede görülmesine neden olacak ölçüde bir manzara ortaya çıkmıştır. Bu ortam içerisinde Serbest Cumhuriyet Fırkası, Gazi’nin de tarafını Cumhuriyet Halk Fırkası’ndan yana olacak şekilde açık etmesinin ardından, kurucusu Fethi Bey tarafından 17 Kasım 1930 tarihinde feshedilmiş ve böylelikle tek parti döneminin üç aylık çok partili tecrübesi son bulmuştur. Tarih yazımında Serbest Cumhuriyet Fırkası tecrübesi, resmi olarak ilk kez 1931 tarihli Lise Tarih Ders Kitabı’nda ele alınmıştır. Akademik literatürde ise Serbest Cumhuriyet Fırkası üzerine yapılan değerlendirmeler ilk olarak Türkiye’nin çok partili hayata yeniden geçiş yaptığı 1945-50 sonrası dönemde başlamıştır. O tarihten bugüne kadar geçen yaklaşık yetmiş yıllık süre zarfında Serbest Cumhuriyet Fırkası, çok sayıda kitaba, teze, makaleye ve süreli yayına konu olmuş, hakkında çokça değerlendirme yapılmıştır. Fakat Serbest Cumhuriyet Fırkası’na dair literatür, bütünsel olarak bir araya getirilmemiştir. Bu makale, Serbest Cumhuriyet Fırkası üzerine yazılmış kitap, tez, makale ve diğer yayınları bir araya getirerek araştırmacıların ilgisine sunmaktadır. Bu konuda mevcut literatürün bir arada incelenmesi, Serbest Cumhuriyet Fırkası’na dair tarih yazımında gelinen noktayı ve eksiklikleri tespit etmek noktasında önem arz etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Serbest Cumhuriyet Fırkası, Serbest Fırka, Türk siyasi tarihi, Bibliyografya, SCF

Free Republican Party Bibliography

Öz

The Free Republican Party is one of the important turning points of the single-party era. This political party, which was founded by President Gazi Mustafa Kemal (Atatürk) to his close friend Fethi (Okyar) Bey, the Ambassador to Paris, was initially conceived as an opposition party that could control the government in the Grand National Assembly of Türkiye, but in a short period of time, it gained the support of the masses of the people. This support became tangible as the masses who complained about the government’s practices and the economy started to flow to this party in a short period of time. Participating in the 1930 Municipal Elections, this party put the ruling Republican People’s Party, the Republican People’s Party, in a very difficult situation in the first and only election of the one-party era based on open competition, and a view emerged that caused the regime to be seen in danger for the government. In this environment, the Free Republican Party was dissolved by its founder Fethi Bey on November 17, 1930, after Gazi declared his side in favor of the Republican People’s Party, and thus the three-month multi-party experience of the single party regime came to an end. In the historiography, the Free Republican Party experience was officially discussed for the first time in the 1931 High School History Textbook. In the academic literature, evaluations on the Free Republican Party first began in the post-1945-50 period when Türkiye transitioned to multi-party life. In the nearly seventy years that have passed until today, the Free Republican Party has been the subject of numerous books, theses, articles and periodicals, and many evaluations have been made about it. However, the literature on the Free Republican Party has not been brought together as a whole. This article brings together books, theses, articles and other publications on the Free Republican Party and presents them to the attention of researchers. Examining the existing literature on this subject together is important in terms of determining the point reached and the deficiencies in the historiography of the Free Republican Party.

Anahtar Kelimeler

Free Republican Party, Free Party, Turkish political history, Bibliography, SCF

Kaynakça

• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA)
• Ayın Tarihi, Sayı:146, Ocak 1946.
• C.H.F. Nizamnamesi ve Programı, T.B.M.M. Matbaası, Ankara, 1931.
• C.H.F. Programı (Fırkanın Üçüncü Büyük Kongrası Tarafından Kabul Olunmuştur), Devlet Matbaası, İstanbul, 1931.
• C.H.P. 25 Yıl, Ulus Basımevi, Ankara, 1948.
• C.H.P. Tüzüğü (Partinin Dördüncü Büyük Kurultayı Onaylamıştır Mayıs 1935), Ulus Basımevi, 1935.
• Cumhuriyet Halk Fırkası Üçüncü Büyük Kongre Zabıtları (10-18 Mayıs 1931), Devlet Matbaası, İstanbul, 1931. C.H.P. Dördüncü Büyük Kurultayı Görüşmeleri Tutulgası (9-16 Mayıs 1935), Ulus, Basımevi, Ankara, 1935.
• Cumhuriyet Halk Partisi, On Beşinci Yıl Kitabı, 1938.
• Millet Hizmetinde 40 Yıl C.H.P., 1973.
• Tarih IV: Türkiye Cümhuriyeti, Devlet Matbaası, İstanbul, 1931.
• Vatandaş İçin Medenî Bilgiler I, Devlet Matbaası, İstanbul, 1931.
• Yirmi Yıl İçinde Cumhuriyet Halk Partisi: Cumhuriyet Halk Partisinin 20 nci yılı münasebetiyle yayınlanmıştır, Ulus Basımevi, Ankara, 1943.
• Süreli Yayınlar: Ulus
• [Karacan], Ali Naci, “Bizim Fırkanın Acınacak Hali”, İnkılâp, 24 Teşrinisani [Kasım] 1930, s. 1.
• [Karacan], Ali Naci, “Halk Muztariptir!”, İnkılâp, 24 Teşrinisani [Kasım] 1930, s. 1.
• [Karaosmanoğlu], Yakup Kadri, “C. H. Fırkası”, Hâkimiyeti Milliye, 29 Teşrinisani [Kasım] 1930, s. 1.
• Ağaoğlu, Ahmet, Serbest Fırka Hatıraları, Nebioğlu Yayınevi, İstanbul, 1949.
• Akın, Fehmi, Türkiye’de Çok Partili Hayata Geçiş, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul, 2009.
• Akşin, Sina, Ana Çizgileriyle Türkiye’nin Yakın Tarihi, İmaj Yayıncılık, Ankara, 2006.
• Albayrak, Mustafa, Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti’nin Tarihsel Gelişimi, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2010.
• Ali, Kılıç, Atatürk’ün Sırdaşı Kılıç Ali’nin Anıları, der. Hulûsi Turgut, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2007.
• Atay, Falih Rıfkı, “Yeni Parti Dün Kuruldu”, Ulus, 8 Ocak 1946, ss. 1-2.
• Atay, Falih Rıfkı, Çankaya, Sena Matbaası, İstanbul, 1980.
• Avşar, Abdülhamit, Bir Partinin Kapanmasında Basının Rolü: Serbest Cumhuriyet Fırkası, Kitabevi, İstanbul, 1998.
• Aybars, Ergun, Atatürk Çağdaşlaşma ve Laik Demokrasi, haz. Erkan Serçe, İleri Kitabevi Yayınları, İzmir, 1994.
• Aydemir, Şevket Süreyya, Tek Adam, Cilt:3, Remzi Kitabevi, 33. Baskı, İstanbul, 2017.
• Aytürk, İlker, “Post-Post Kemalizm: Yeni Bir Paradigmayı Beklerken”, Post-Post Kemalizm: Türkiye Çalışmalarında Yeni Arayışlar, der. İlker Aytürk ve Berk Esen, İletişim Yayınları, İstanbul, 2022, ss. 23-48.
• Balkaya, İhsan Sabri, “1930 Türkiye’sinde Oluşan Muhalefet Hareketinin Dış Basındaki Akisleri (Rusya, İngiltere, Mısır Örneği)”, Atatürk Üniversitesi Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı:15, 2007, ss. 80-102.
• Başar, Ahmet Hamdi, Atatürk’le Üç Ay ve 1930’dan Sonra Türkiye, Efil Yayınevi, Ankara, 2023.
• Bayazıt, M. Taner, İzmir Basınında ‘Serbest Cumhuriyet Fırka’ Olayı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Ankara, 1987.
• Buğra, Tarık, Yağmuru Beklerken, Ötüken Yayınları, İstanbul, 1981.
• Buhur, Mehmet Emin, Cumhuriyet Gazetesinde Çıkan Serbest Cumhuriyet Fırkası İle İlgili Haberler, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, İstanbul, 1977.
• Çakmak, Aydın, “Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın Yabancı Kamuoyunda Degerlendirilişi”, Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, Sayı:21, 2012, ss. 151-176.
• Çavdar, Tevfik, Türkiye’nin Demokrasi Tarihi (1839-1950), İmge Kitabevi, Ankara, 2004.
• Duverger, Maurice, Siyasi Partiler, çev. Ergun Özbudun, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1974.
• Ekinci, Necdet, İkinci Dünya Savaşı’ndan Sonra Türkiye’de Çok Partili Düzene Geçişte Dış Etkenler, Toplumsal Dönüşüm Yayınları, İstanbul, 1997.
• Emrence, Cem, 99 Günlük Muhalefet: Serbest Cumhuriyet Fırkası, İletişim Yayınları, İstanbul, 2008.
• Erdem, Ufuk, “Serbest Cumhuriyet Fırkasına İlişkin İngiliz Büyükelçiliğinin Değerlendirmeleri”, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, Cilt:12, Sayı:23, 2016, ss. 270-292.
• Erer, Tekin, Türkiye’de Parti Kavgaları, Ticaret Borsası Matbaası, İstanbul, 1963.
• Erim, Nihat, “Prensipler, Metodlar ve Şahıslar”, Ulus, 3 Ağustos 1947, s. 1, 3.
• Eroğul, Cem, Demokrat Parti: Tarihi ve İdeolojisi, Yordam Kitap, İstanbul, 2014.
• Feyzioğlu, Turhan, “Les Partis Politiques En Turquie Du Parti Unique A La Démocratie”, Revue Française De Science Politique, 4-1, 1955, pp. 131-155.
• Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı, Türk Devrim Tarihi (Harp Okulları İçin Ders Kitabı Olarak Hazırlanmıştır), Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1971.
• Goloğlu, Mahmut, Devrimler ve Tepkileri (1924-1930), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2009.
• Gülen, Ahmet, Kronolojik Serbest Cumhuriyet Fırkası Tarihi, Berikan Yayınevi, Ankara, 2022.
• Hocaoğlu, Ali, KARA, Duygu vd., T.C. İnkılap Tarihi ve Atatürkçülük 12 (Ders Kitabı), Milli Eğitim Bakanlığı, İzmir, 2024.
• Irmak, Sadi, Devrim Tarihi, İsmail Akgün Matbaası, İstanbul, 1967.
• İlmen, Süreyya, Dört Ay Yaşamış Zavallı Serbest Fırka, Muallim Fuad Gücüyener Yayınevi, İstanbul, 1951.
• Kabasakal, Mehmet, Türkiye’de Siyasal Parti Örgütlenmesi (1908-1960), Tekin Yayınevi, İstanbul, 1991.
• Kandemir, Feridun, Serbes Fırka Nasıl Kuruldu-Nasıl Kapatıldı?, Ekicigil Matbaası, İstanbul, 1955.
• Karagülmez, Müjdar , “Macar Elçilik Raporları Işığında Türkiye’de Çok Partili Hayata Geçiş Denemesi: Serbest Cumhuriyet Fırkası”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı:43, 2018, ss. 471-489.
• Karal, Enver Ziya, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi (1918-1953), Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1954.
• Karal, Enver Ziya, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi (1918-1965), Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1971.
• Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, Politikada 45 Yıl, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 1968.
• Karatepe, Şükrü, Tek Parti Dönemi, İz Yayıncılık, İstanbul, 2001.
• Karpat, Kemal, Türk Demokrasi Tarihi, Timaş Yayınları, İstanbul, 2010.
• Karpat, Kemal, Türk Siyasi Tarihi, Timaş Yayınları, İstanbul, 2015.
• Kaya, Sevil, Serbest Cumhuriyet Fırkası ve Ekonomik Görüşü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Ankara, 1985.
• Kili, Suna, Türk Devrim Tarihi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2014.
• Kinross, Lord, Atatürk: Bir Milletin Yeniden Doğuşu, çev. Necdet Saner, Altın Kitaplar, İstanbul, b.t.y.
• Koçak, Cemil, Belgelerle İktidar ve Serbest Cumhuriyet Fırkası, İletişim Yayınları, İstanbul, 2006.
• Koçak, Cemil, İkinci Parti: Türkiye’de İki Partili Siyâsî Sistemin Kuruluş Yılları (1945-1950), Cilt:1, İletişim Yayınları, İstanbul, 2010.
• Koçak, Cemil, İktidar ve Demokratlar: Türkiye’de İki Partili Siyâsî Sistemin Kuruluş Yılları (1945-1950), İletişim Yayınları, İstanbul, 2012.
• Lewıs, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, çev. Metin Kıratlı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1993.
• Naskali, Emine Gürsoy, Celal Bayar Arşivinden Serbest Fırka Anıları, Doğan Kitap, İstanbul, 2015.
• Okyar Osman, ve Mehmet Seyitdanlıoğlu, Atatürk, Okyar ve Çok Partili Türkiye, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2017.
• Ortaylı, İlber, Gazi Mustafa Kemal Atatürk, Kronik Kitap, İstanbul, 2018.
• Öz, Esat, Türkiye’de Tek-Parti Yönetimi Ve Siyasal Katılım: 1923-1945, Gündoğan Yayınları, Ankara, 1992.
• Öz, Eyüp, Serbest Cumhuriyet Fırkası ve Muhalif Ege, İletişim Yayınları, 2019.
• Serdarlar, Neriman ve ÇETİNKANAT, Fahriye, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi (1918-1964), İnkılâp ve Aka Basımevi, İstanbul, 1975.
• Tahir, Kemal, Yol Ayrımı, Sander Yayınları, İstanbul, 1971.
• Taşkıran, Cemalettin, “Atatürk Döneminde Demokrasi Denemeleri (1925-1930)”, Atatürk Yolu Dergisi, Sayı:4, Nisan 1994, ss. 255-265.
• Timur, Taner, Türk Devrimi ve Sonrası, İmge Kitabevi, Ankara, 2013.
• Toker, Metin, Demokrasimizin İsmet Paşa’lı Yılları (1944-1973), Cilt:1, Yayınevi, Ankara, 1990.
• Tunçay, Mete, Türkiye’de Tek Parti Yönetiminin Kurulması (1923-1931), Yurt Yayınları, Ankara, 1981.
• Turan, Şerafettin, Türk Devrim Tarihi, Cilt:3, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1995.
• Tüfekçi, Gürbüz (haz.), Atatürk Seyahat Notları (1930-1931), Kaynak Yayınları, İstanbul, 1998.
• Uran, Hilmi, Meşrutiyet, Tek Parti, Çok Parti Hatıralarım (1908-1930), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2017.
• Uyar, Hakkı, Tek Parti Döneminde Cumhuriyet Halk Partisi, Boyut Kitapları, İstanbul, 2011.
• Weiker, F. Walter, Political Tutelage And Democracy In Turkey: The Free Party And Its Aftermath, Brill, 1973.
• Weiker, Walter Fritz, The Free Party Of 1930 in Turkey: Loyal Opposition in a Rapidly Modernizing Nation, Princeton University Press, 1962.
• Yetkin, Çetin, Serbest Cumhuriyet Fırkası Olayı, Karacan Yayınları, İstanbul, 1982.
• Yetkin, Çetin, Türkiye’de Tek Parti Yönetimi (1930-1945), Altın Kitaplar Yayınevi, 1983.
• Yıldız, Zekeriya, 1930 Yalancı Bahar, Nesil Yayınları, İstanbul, 2013.
• Zürcher, Erik Jan, Cumhuriyetin İlk Yıllarında Siyasal Muhalefet: Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (1924-1925), çev. Gül Çağalı Güven, İletişim Yayınları, İstanbul, 2013.
• Zürcher, Erik Jan, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, çev. Yasemin Samer Gönen, İletişim Yayınları, İstanbul, 2000.