Dr. Abdullah Cevdet’s Medical Career and Works in Medicine

Yıl 2025, Cilt: 10 Sayı: 1, 702 - 791, 27.03.2025

Ali Okumuş

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1589777

Öz

This research examines the medical career of Doctor Abdullah Cevdet, one of the leading representatives of Westernization movement in Turkey and focuses on his works related to medicine. After graduating from the Military Medical School in 1894, Abdullah Cevdet worked as an ophthalmologist until the end of his life, although he took some breaks. He first worked as a physician in a military hospital in Tripoli, where he was exiled, and later in the Vienna Embassy. After fleeing to Egypt in 1905, Doctor Abdullah Cevdet began practicing ophthalmology in Cairo. After coming to Istanbul in 1910, he used one floor of the Ijtihad House he built in Cağaloğlu as a clinic.
While he was assigned to the General Directorate of Health in 1919, he tried to establish village medical schools, but a plague epidemic that started in Istanbul shortly afterwards forced Abdullah Cevdet out of office. In the middle of 1920, he was reassigned as the Director General of Health. During his second term as director, Dr. Cevdet opened dispensaries and attempted to establish sanatoriums. During this period, the doctor tried to get along well with the British occupying forces in Istanbul, but was dismissed from his post again in September 1921 due to irregularities in the theater plays he organized.
In addition to his medical activities, Abdullah Cevdet also continued his publications about medicine, which he had started during his student years, until the end of his life. Prioritizing public health in his books, he mostly addressed current health issues in his articles published in the journal İçtihad. This study examines Abdullah Cevdet's medical career, providing insights into his contributions to the field and an overview of his medical works.

Anahtar Kelimeler

Doctor Abdullah Cevdet, School of Medicine, Journal of İçtihad, Medical Literature.

Doktor Abdullah Cevdet’in Hekimlik Hayatı ve Tıp Konulu Eserleri

Öz

Bu araştırma, Türkiye’de Batılılaşma düşüncesinin önde gelen temsilcilerinden Doktor Abdullah Cevdet’in hekimlik hayatını ele almakta ve onlarca eseri arasından tıpla ilgili olanlara yoğunlaşmaktadır. Abdullah Cevdet, 1894 yılında Mekteb-i Tıbbiye-i Askeriye’den mezun olduktan sonra bazı dönemlerde ara verse de hayatının sonuna kadar göz hekimi olarak çalıştı. Önce sürgüne gönderildiği Trablusgarp’ta askeri hastanede, daha sonra Viyana Sefareti’nde hekimlik yaptı. Mısır’a kaçtığı 1905’te, Kahire’de göz hekimliği yapmaya başlayan Abdullah Cevdet, 1910’da İstanbul’a gelince Cağaloğlu’nda kurduğu İçtihad Evi’nin bir katını muayenehane olarak kullandı.
1919’da tayin edildiği Sıhhiye Umum Müdürlüğü görevi esnasında köy hekimlik mektepleri kurmaya çalışsa da kısa bir süre sonra İstanbul’da başlayan veba salgını Abdullah Cevdet’i de görevinden etti. 1920 ortalarında yeniden Sıhhiye Umum Müdürü olarak tayin edildi. Doktor Cevdet, müdürlüğünün ikinci döneminde dispanserler açtı ve sanatoryumlar kurdu. Bu dönemde İstanbul’da işgal gücü olarak bulunan İngilizlerle iyi geçinmeye çalışan doktor, düzenlediği tiyatro gösterilerinde usulsüzlük yapıldığı gerekçesiyle Eylül 1921’de yeniden görevinden azledildi.
Hekimlik faaliyetlerine ilaveten tıp konusunda yayınlar da yapan Abdullah Cevdet, öğrencilik yıllarında başladığı neşriyat hayatını ömrünün sonuna kadar sürdürdü. Kitaplarında halk sağlığını ön plana çıkarmış, İçtihad mecmuasında yayımladığı makalelerinde ise daha çok güncel sağlık meselelerine yoğunlaşmıştır. Bu çalışmada Doktor Abdullah Cevdet, hekimlik yönüyle incelenmekte ve tıp konulu eserleri hakkında bilgi verilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Doktor Abdullah Cevdet, Mekteb-i Tıbbiye, İçtihad Mecmuası, Tıp Literatürü

Kaynakça

• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Babıali Evrak Odası (BEO): 1387/103956; 1484/111297; 1602/120078; 2030/152190; 2082/156122; 2188/164074; 2526/189421; 3529/264617; 3644/273233; 4379/328406; 4402/330118; 4407/330492; 4565/342358; 4632/347373.
• Dahiliye Nezareti Hukuk Müşavirliği (DH.HMŞ): 6.1/11.170.
• Dahiliye Nezareti İdare-i Umumiye Ekleri (DH.İ.UM): 11.3/4.45; 11.3/4.48; 11.4/6.78.
• Dahiliye Nezareti Kalem-i Mahsus (DH.KMS): 56/47.
• Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT): 1249/52; 2335/72; 2337/100; 2340/106; 2340/106; 2341/37; 2342/3; 2355/79; 2356/5; 2356/5; 2363/99; 2366/100; 2405/62; 2407/122; 2418/84; 2517/128; 2776/68; 754/61; 830/82.
• Dahiliye Nezareti Müteferrik (DH.MB.HPS): 95/11.
• Dahiliye Nezareti Sicil Defterileri (DH.SAİDd): 181/411; 31/13; 77/3307; 92/251.
• Dahiliye Nezareti Sicil-i Nüfus Tahrirat Kalemi (DH.SN.THR): 55/95.
• Dahiliye Nezareti Umur-ı Mahalliye ve Vilayat Müdürlüğü (DH.UMVM): 113/35; 120/17; 80/34; 80/36; 81/11; 81/15; 81/18; 81/8; 96/24; 96/27; 96/29.
• Dahiliye Nezareti, Şifre Kalemi (DH, ŞFR): 102/154; 102/155.
• Hariciye Nezareti İstişare Odası (HR.HMŞ.İŞO): 226/27;
• Hariciye Nezareti Paris Sefareti (HR.SFR.04): 228/4.
• Hariciye Nezareti Siyasi (HR.SYS): 1790/1; 1790/10; 1790/11; 1790/12; 1790/13; 1790/14; 1790/15; 1790/19; 1790/19; 1790/22; 1790/29; 1790/3; 1790/30; 1790/5; 1790/8; 1790/8; 1800/13; 1800/8; 195/64; 195/65; 40/2.
• Hariciye Nezareti Tahrirat (HR.TH): 284/82; 284/82; 300/11; 315/96; 316/20; 362/3.
• Hariciye Nezareti Umur-ı Hukukiye Muhtalita Müdüriyeti (HR.UHM): 376/48.
• İrade Hususi (İ. HUS): 77/71; 364/34; 367/42; 103/158; 109/123; 196/15; 66/24; 96/167.
• Maarif Nezareti Mektubi Kalemi (MF.MKT): 1149/4; 504/26; 527/63; 575/9; 770/43; 807/31; 808/60.
• Maliye Nezareti Emlak-ı Emiriye Müdüriyeti (ML.EEM): 1355/26.
• Meclis-i Vükela Mazbataları (MV): 137/50.
• Sadaret Mühimme Kalemi Ekrakı (A.}MKT.MHM): 571/25.
• Sadaret Mümtaz Vilayetler, Bulgaristan ( A.}MTZ.(04)): 46/72.
• Şura-yı Devlet (ŞD): 3068/52; 3069/10; 3100/1; 3113/9; 3140/27; 3154/28; 3164/75; 51/14; 56/10.
• Topkapı Sarayı Müzesi Evrakı (TSMA.E): 1371/83.
• Yıldız Sarayı Başkitabet Dairesi Maruzatı (Y.PRK.BŞK): 57/35; 61/94; 31/58.
• Yıldız Sarayı Esas Evrakı (Y.EE): 15/137; 15/140; 15/141; 15/142; 15/142; 88/9.
• Yıldız Sarayı Esas Evrakı Defterleri (Y.EE.d): 116; 118; 119.
• Yıldız Sarayı Hariciye Nezareti Maruzatı (Y.PRK.HR): 28/23; 28/59; 28/59.
• Yıldız Sarayı Hususi Maruzat (Y.A.HUS): 444/103; 445/65; 457/134; 457/134; 457/44; 457/67; 458/44; 481/20; 482/27; 502/34.
• Yıldız Sarayı Kâmil Paşa Evrakı (Y.EE.KP): 22/2188.
• Yıldız Sarayı Maliye Nezareti Maruzatı (Y.PRK.ML): 19/23.
• Yıldız Sarayı Müfettişlikler ve Komiserlikler Tahriratı (Y.PRK.MK): 22/27.
• Yıldız Sarayı Mütenevvi Maruzat (Y. MTV): 197/98; 168/192; 195/111; 196/132; 202/54.
• Alemdâr; Dersaadet; Güleryüz; İçtihad; İkdam; İleri; İstiklal; Memleket; Nevsal-i Milli; Payitaht; Peyam; Sabah; Sebilü'r-Reşad; Selamet-i Umumiye; Serbesti; Söz ; Takvim-i Vekayi; Tevhîd-i Efkâr; Türk Dünyası; Vakit; Yeni Gazete; Yeni Gün
• “Abdullah Cevdet Bey Taht-ı Muhakemeye Alınacak”, Tevhîd-i Efkâr, nr. 3200, 1 Aralık 1921.
• “Abdullah Cevdet Bey’in Azli”, Tevhîd-i Efkâr, nr. 3144, 5 Ekim 1921.
• “Abdullah Cevdet Bey’in İcraatı!”, Sebilü'r-Reşad, nr. 427 (428), 10 Temmuz 1919.
• “Abdullah Cevdet Bey’in Nutku”, Alemdâr, nr. 83, 20 Haziran 1921.
• “Abdullah Cevdet Bey’in Tayini, Sıhhiye Müdüriyeti”, Yeni Gün, nr. 196, 20 Mart 1919.
• “Abdullah Cevdet Bey’le Mülakat”, İstiklal, nr. 130, 3 Mayıs 1919.
• “Abdullah Cevdet Bey’le Mülakat”, Peyam, nr. 355, 25 Teşrinisani 1919.
• “Abdullah Cevdet Bey”, Güleryüz, nr. 2, 10 Teşrinievvel 1921.
• “Abdullah Cevdet Bey”, İkdam, nr. 7954, 2 Nisan 1919.
• “Abdullah Cevdet Bey”, İleri, nr. 671, 21 Teşrinisani 1919.
• “Abdullah Cevdet Bey”, İleri, nr. 966, 26 Eylül 1920.
• “Abdullah Cevdet Merhum Dün Defnedildi”, Vakit, nr. 5352, 2 Kânunusani 1932.
• “Ahval-i Sıhhiye”, İkdâm, nr. 8126, 26 Eylül 1919.
• “Bimarhanede laboratuvar”, Yeni Gazete, nr. 1731 (167), 18 Mayıs 1919.
• “Bir Müsameredeki Sui İstimalat”, İleri, nr. 1279, 2 Eylül 1921.
• “Bir Müsamereye Ait İzah”, İleri, nr. 1291, 4 Eylül 1921.
• “Camilerin Teftişi”, İleri, nr. 855, 30 Mayıs 1920.
• “Dispanserler”, Alemdâr, nr. 82, 19 Haziran 1921.
• “Divanyolu Dispanseri Açıldı”, Dersaadet, nr. 62, 15 Eylül 1920.
• “Doktor Abdullah Cevdet Bey”, Söz, nr. 126, 22 Mart 1919.
• “Emraz-ı Sariye Mücadelesi”, Peyam, nr. 335, 5 Teşrinisani 1919.
• “Esnaf Hastaneleri”, Payitaht, nr. 51, 31 Mart 1921.
• “Frengi, Kolera”, Memleket, nr. 159, 20 Temmuz 1919.
• “Fuhuş Vesikaları Mürevvicinin Cevabı ve Cevabımız”, Sebilü'r-Reşad, nr. 431 (432), 24 Temmuz 1919.
• “Fuhuş Vesikaları Mürevviçlerine ve Cevabımız”, Sebilü'r-Reşad, nr. 435 (436), 14 Ağustos 1919.
• “Hanım Kızlarımız ve Tababet Meselesi”, Yeni Gazete, nr. 1755 (191), 11 Haziran 1919.
• “Harput’ta Şube Küşadı”, Serbesti, nr. 482, 1 Mayıs 1919.
• “Hilâl-i Ahdar’ın Senelik Kongresi”, Vakit, nr. 2452, 25 Teşriniennel 1924.
• “İlan”, İçtihad, nr. 189, İstanbul, 15 Kânunusani 1930.
• “İlan”, İçtihad, nr. 26, İstanbul, 1 Temmuz 1911.
• “İstanbul’da Veba”, İleri, nr. 667, 17 Teşrinisani 1919.
• “İsyanbul’da Veba”, İkdâm, nr. 8172, 11 Teşrinisani 1919.
• “Muavenet-i Umumiye”, Yeni Gazete, nr. 1730 (166), 16 Mayıs 1919.
• “Müsamere Tehiri”, Alemdâr, nr. 3069, 9 Şubat 1921.
• “Müteverrim Çocuklar için Hastahane”, İkdâm, nr. 8577, 27 Ocak 1921.
• “Namazının Kılınmamasını İsteyenler Oldu”, Son Posta, nr. 847, 2 Kânunuevvel 1932.
• “Sebilü'r-Reşad Mecmua-yı İslamiyesi Müdüriyetine”, Memleket, nr. 159, 20 Temmuz 1919.
• “Sıhhat-i Umumiye ve Hamallar”, Alemdâr, nr. 40, 6 Mayıs 1921.
• “Sıhhiye Çavuşları ve Sıhhat Hemşerileri”, Yeni Gazete, nr. 1700 (136), 16 Nisan 1919.
• “Sıhhiye Müdür-i Umumiliğindeki Tebdil”, Peyam, nr. 352, 22 Teşrinisani 1919.
• “Sıhhiye Müdür-i Umumisi”, İkdam, nr. 7962, 10 Nisan 1919.
• “Sıhhiye Müdüriyet-i Umumiyesi Hıfzıssıhha-i Umumiye”, Yeni Gazete, nr. 1699 (135), 15 Nisan 1919.
• “Sıhhiye Müdürünün Teftişi”, Alemdâr, nr. 2826, 30 Mayıs 1920.
• “Sıhhiyedeki Son Tebdiller”, İleri, nr. 885, 2 Temmuz 1920.
• “Veba Mücadelesi”, Tasvîr-i Efkâr, nr. 2900, 13 Teşrinisani 1919.
• “Veba Yeniden Baş Gösterdi”, Türk Dünyası, nr. 64, 2 Teşrinisani 1919.
• “Veba, Erenköy’de Veba Var Mı?”, Alemdâr, nr. 2609, 20 Teşrinievvel 1919.
• “Veremle Mücadele Komisyonu’nun İçtimaı”, İleri, nr. 1216, 18 Haziran 1921.
• “Vesika Meselesi hakkında”, İstiklâl, nr. 183, 25 Haziran 1919.
• “Yeni Sıhhiye Müdürünün Beyanatı”, Tevhîd-i Efkâr, nr. 3145, 6 Ekim 1921.
• “Ziya Gökalp Bey, Dün Akşam Verilen Bir Rapor” Tanin, nr. 731, 25 Teşriniennel 1924.
• “Ziya Gökalp Bey’in Babası”, Tevhid-i Efkâr, nr. 4226, 25 Ekim 1924.
• “Ziya Gökalp Bey”, İleri, nr. 2400, 25 Teşriniennel 1924.
• “Ziya Gökalp Etrafındakileri Tanıyor, Etıbba Hayatından Ümidi Kesmişlerdir”, Cumhuriyet, nr. 168, 25 Teşriniennel 1924.
• Abdullah Cevdet, Hadd-ı Tedip, Paris, 190
• Abdullah Cevdet “Mezheb-i Bahaullah-Din-i Ümem”, İçtihad (1 Mart 1922), s. 3015-3017.
• Abdullah Cevdet, “Büyük ölüler: Mahmud Sadık Bey”, İctihad, nr. 303, 15 Ağustos 1930.
• Abdullah Cevdet, “Doktor Rıza Tevfik” Nevsal-i Milli, Artin Asaduryan ve Mahdumları Matbaası (1330), s. 37-40.
• Abdullah Cevdet, “Hanedan-ı Osman”, İçtihad, nr. 2, Teşrinievvel 1906, s. 217-219.
• Abdullah Cevdet, “Kahriyat”, İçtihad, nr. 2, Teşrinievvel 1906, s. 232-239.
• Abdullah Cevdet, “Köylülerimiz İçin”, İçtihad, nr. 62, 8 Mayıs 1913, s. 1362-1365.
• Abdullah Cevdet, “Ruhumun Anası Fransa!”, İçtihad, nr. 139, 30 Teşrinisani 1921, s. 2937-2938.
• Abdullah Cevdet, “Tevhide gidelim” Nevsal-i Milli, Artin Asaduryan ve Mahdumları Matbaası (1330), s. 101-103.
• Abdullah Cevdet, İsmail İbrahim Bey, Osmanlıca Cep Lügati, Kasbar Matbaası, Dersaadet 1313.
• Abdullah Cevdet, Kahriyat, Matbaa-yı İçtihad, Mısır 1906.
• Alemdar, nr. 1408, 29 Mart 1919.
• Alkan, Necati “'The Eternal Eenemy of Islam': Abdullah Cevdet and the Bahá'í religion”, Bulletin of SOAS, 68/1 (2005), s. 1-20.
• Arıkan, Zeki, “Doktor Abdullah Cevdet’in Bir Mektubu, “Gazi Paşa ile Dört Saat Görüştük”, Toplumsal Tarih, 136 (Nisan 2005), s 98-102.
• Arıkan, Zeki, “Dr. Abdullah Cevdet Hak Gazetesinde”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), 25 (Bahar 2009), s 1-32.
• Ayar, Mesut, Osmanlı Devleti’nde Kolera: İstanbul Örneği (1892-1895), Kitabevi Yayınları, İstanbul 2007.
• Aydoğan, Erdal, “Ziya Gökalp'ın Ölümünün Türk Kamuoyu ve Basındaki Yansımaları”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 10/2 (2007), s. 177-190.
• Aykaç, Zikrullah, Osmanlı Devleti Döneminde Bâbîlik/Bahâîlik Hareketi'nin Gelişimi ve Faaliyetleri (1844-1922), Atatürk Üniversitesi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2021.
• Bayraktar, Kaya, “Makedonya Sorunu ve Avrupa Müdahalesi (1902-1905)”, Bilig, 69 (2014), s. 1-28.
• Bekiroğlu, N. Nazan, “Bir Şaireye Mektuplar”, Journal of Turkish Studies, Festschrift in Honor of Orhan Okay I, 30/1 (2005), s. 143-170.
• Bekiroğlu, Nazan, Şair Nigâr Hanım, Güftesi Garplı, Bestesi Şarklı, Timaş, İstanbul, 2024.
• Birinci, Ali, “Abdullah Cevdet: Dr. M. Şükrü Hanioğlu'nun Abdullah Cevdet Hakkındaki Kitabının Düşündürdükleri”, Tarih ve Toplum, İstanbul, 40 (1987), s. 58-63.
• Bozan, Oktay, “Diyarbakır Vilayeti’nde 1894-1895 Kolera Salgını ve Etkileri”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi 218 (Ekim 2015), s. 219-241.
• Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, Türkiye Cumhuriyeti Maarif Vekâleti Neşriyatı, İstanbul 1923.
• Çark, Y. G., Türk Devleti Hizmetinde Ermeniler, 1453-1953, Yeni Matbaa, İstanbul 1953.
• Çığın, Şerife, “Abdullah Cevdet'ten Hüseyinzade Ali'ye Mektuplar ve Kartpostallar”, Yeni Türk Edebiyatı, 1 (Mart 2010), s. 195-232.
• Dozy, Reinhart, Tarih-i İslamiyet, Tercüme: Abdullah Cevdet, 2 Cilt, Matbaa-i İctihâd, Mısır 1908.
• Etker, Şeref, “Dr. Johannes Rabnow ve Veremle Mücadele Osmanlı Cemiyeti’nin Kuruluşundaki Rolü”, Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları, Sayı: 26/28 (2023), s. 17-31.
• Fuchs, Ernst, Causes et prévention de la cécité, Çeviren: Docteur Fieuzal, Paris 1885.
• Fuchs, Ernst, The Causes and the Prevention of Blindness, Çeviren Dr. R. E. Dudgeon, Baillière, Tindall & Cox, Londra 1885.
• Guyot-Daubès, Physiologie et hygiène du cerveau et des fonctions intellectuelles, Paris, Bibliothèque D'éducation Attrayante, 1890.
• Hanioğlı, M. Şükrü, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Zihniyet, Siyaset ve Tarih, Bağlam Yayınları, İstanbul 2006.
• Hanioğlu, M. Şükrü, Bir Siyasal Düşünür Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dönemi, Üçdal Neşriyat, İstanbul 1981.
• Hanioğlu, M. Şükrü, “Blueprints for a Future Society: Late Ottoman Materialists on Science, Religion, and Art”, Late Ottoman Society, The Intellectual Legacy, Ed. Elisabeth Özdalga, Routledge, Londra 2005, s. 28-116.
• Hanioğlu, M. Şükrü, Preparation for a Revolution, The Young Turks, 1902-1908, Oxford University Press, 2001.
• Hanioğlu, M. Şükrü, The Young Turks in Opposition, Oxford university Press, 1995.
• Hızlı, Kasım, Salih Münir Paşa, II. Abdülhamid, Jön Türkler, Diplomasi, Timaş Akademi, İstanbul 2022.
• İsmail Hakkı, “Bir Senede Köy Hekimi Olur Mu?” Tasvir-i Efkâr, nr. 2692, 1 Nisan 1919.
• Kuran, Ahmet Bedevi, Osmanlı İmparatorluğunda İnklâp Hareketleri ve Milli Mücadele, Çeltüt Matbaası, İstanbul 1959.
• Ludwig Büchner, Madde ve Kuvvet (Kraft und Stoff), Terüme: Baha Tevfik, Ahmed Nebil, Müşterekü’l-Menfaa Osmanlı Şirketi Matbaası, İstanbul.
• Mardin, Şerif, Jön Türklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908, İletişim Yayınları, İstanbul 1983
• Mustafa Nihad, “Abdullah Cevdet (Abdullah Djevdet) 1869-1932”, Bibliyoğrafya II 1932, Devlet Matbaası, İstanbul 1933, s. 41-47.
• Nevsal-i Milli, Artin Asaduryan ve Mahdumları Matbaası (1330), s. 99-100.
• Okumuş, Ali, “Abdullah Cevdet ve İçtihad Mecmuası”, İstanbul Basın Tarihi, Osmanlı İstanbul’unda Gazetecilik, Haz: Belkıs Ulusoy, Suat Gezgin, Cilt: 1, İBB Yayınları, İstanbul 2023, s. 672-699.
• Osmanlı Tıbbi Bilimler Literatürü Tarihi, Editör: Ekmeleddin İhsanoğlu, IRCICA, İstanbul 2008.
• Polat, Hasan Ali, II. Meşrutiyet Dönemi'nde Siyasî Sürgünler (1908-1918), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2020,
• Ribon, Adolf, Üç Muzır, Tütün, Müskirat, Cehalet, Osmaniye Matbaası 1311.
• Süssheim, Karl, “Abd Allah Djewdet”, Encyclopédie de l'Islam, Supplément (1938), s. 59-64.
• Şair Nigâr Hanım, Günlük, C: II, Haz. Zeynep Berktaş, Timaş, İstanbul, 2023.
• Şenışık, Pınar, “Osmanlı Makedonya’sında Şiddet ve Nisan 1903 Olayları”, Türkiyat Mecmuası, 27/1 (2017), s. 289-303.
• Tugay, Asaf, İbret, Abdülhamid’e Verilen Jurnaller ve Jurnalciler, Jurnalcilerin Tam Listesi, Okat Yayınevi, İstanbul.
• Türker, Hasan, “1919 Sonbaharında İstanbul’da Görülen Veba Vakaları ve Vebaya Karşı Alınan Önlemler”, The Journal of Academic Social Science Studies, 16/96 (2023), s 419-440.
• Uriel Heyd, Foundations of Turkish Nationalism, The Life and Teachings of Ziya Gökalp, Luzac and Company Ltd. and The Harvill Press, 1950.
• Ülken, Hilmi Ziya, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2013.
• Yıldırım, Nuran, “Hekim Kimliği ile Abdülhak Adnan Adıvar ve Tıp Tarihi ve Deontoloji Müderrisliği”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 7/2 (2006), s. 55-86.
• Yıldırım, Nuran, “Yeni Belgeler ve İlmühaber Defteri Işığında Haydarpaşa Askeri Hastanesi”, Üsküdar Sempozyumu VI, Bildiriler, Üsküdar Belediyesi, İstanbul 2008, s. 605-630.