The Thought World of Hüseyinzade Ali Bey

Yıl 2025, Cilt: 10 Sayı: Vakanüvis 10. Yıl Özel Sayısı, 1440 - 1465, 31.10.2025

Mustafa Çıkmaz , Ferit Yücebaş

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1667879

Öz

Hüseyinzâde Ali Bey was an important thinker, politician and artist who was influential in Azerbaijan and Ottoman geography in the 19th and 20th centuries. His world of thought was shaped on the axis of Turkism, Islamism and modernization, and he made an effort to build a modern society by harmonizing these concepts with each other. The slogan “Turkization, Islamize, Modernization” formed the basis of his intellectual understanding and he emphasized the importance of education, culture and politics for social transformation in line with these principles. As a figure who guided the modernization movements in the Ottoman Empire and Azerbaijan, Hüseyinzâde defended the preservation of traditional values while at the same time advocating the use of Western science and technology. His conception of nationalism was shaped by the effort to strengthen individual and social identity and aimed at the unity of the Turkic world. In this context, this article examines the intellectual legacy of Hüseyinzâde Ali Bey and discusses his understanding of Turkish-Islamic modernization, education and cultural policies, and nationalist thought.

Anahtar Kelimeler

Ali Bey Hüseyinzâde , Turkism , Islamism , modernization , nationalism.

Proje Numarası

Yok

Hüseyinzâde Ali Bey’in Düşünce Dünyası

Öz

Hüseyinzâde Ali Bey, 19. ve 20. yüzyıllarda Azerbaycan ve Osmanlı coğrafyasında etkili olmuş önemli bir düşünür, siyasetçi ve sanatçıdır. Düşünce dünyası, Türkçülük, İslamcılık ve modernleşme ekseninde şekillenmiş olup, bu kavramları birbiriyle uyumlu hale getirerek çağdaş bir toplum inşa etme çabasına yönelmiştir. “Türkleşmek, İslamlaşmak, Avrupalılaşmak” sloganı, onun entelektüel anlayışının temelini oluşturmuş, bu ilkeler doğrultusunda toplumsal dönüşüm için eğitim, kültür ve siyasetin önemini vurgulamıştır. Hüseyinzâde, Osmanlı ve Azerbaycan’daki modernleşme hareketlerine yön veren bir figür olarak, geleneksel değerlerin korunmasını savunurken aynı zamanda Batı’nın bilim ve teknolojisinden yararlanılması gerektiğini savunmuştur. Milliyetçilik anlayışı, bireysel ve toplumsal kimliği güçlendirme çabasıyla şekillenmiş olup, Türk dünyasının birlik içinde hareket etmesini amaçlamıştır. Bu bağlamda bu makalede, Hüseyinzâde Ali Bey’in düşünsel mirası incelenerek onun Türk-İslam modernleşmesi anlayışı, eğitim ve kültür politikaları ile milliyetçilik düşüncesi ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Hüseyinzâde Ali Bey , Türkçülük , İslamcılık , modernleşme , milliyetçilik.

Etik Beyan

Yok

Destekleyen Kurum

Yok

Proje Numarası

Yok

Teşekkür

Yok

Kaynakça

• “Politik Hâdiselerin Bir Kurbanı”, Son Dakika, 17 Mart 1940.
• “Profesör Hüseyinzade Ali Bey Vefat Etti”, Haber (Akşam Postası), 18 Mart 1940.
• Adıgüzel, Sedat, “Eli Bey Hüseyinzâde’nin Edebi Dünyası”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 60, 2017, s. 155-166.
• Adnan, A. “Bir Haftada Üç Kayıp: İsmail Saib Hoca-Prof. Besim Ömer-Hüseyinzade Ali”, Akşam, 26 Mart 1940.
• Akpınar, Yavuz, Azeri Edebiyatı Araştırmaları. İstanbul: Dergâh Yayınlar, 1994.
• Aslan, Taner, “Osmanlı Aydınlarının Gözüyle Batılılaşma”, Erdem, (55), 2009, s. 1-32.
• Azerbaycan Halk Cumhuriyeti Ansiklopedisi, 1, (Haz. Yakup Mahmudov, İslam Ağayev vd.), Bakü: Lider Neşriyat, 2004.
• Bayat, Ali Haydar, Hüseyinzâde Ali Bey, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, 1998.
• Doğan, Mehmet, “Hüseyinzâde Ali Bey, Ahmet Ağaoğlu ve Türkçülük Düşüncesi Üzerine….” TURAN-SAM, 2(7), 2010, s. 95-99.
• Ergun, Sadeddin Nüzhet, Türk Şairleri, 2, İstanbul, (TY).
• Ergun, Sadeddin Nüzhet, Hüseyinzâde Ali Bey ve Türkçülük Hareketi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1987.
• Gahramanlı, Nergiz, “Hüseyinzâde Ali Bey ve Ziya Gökalp’in Kültürel Alandaki Türkçülük Düşünceleri”, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Ziya Gökalp Özel Sayısı, 2024, s. 146-155.
• Garaşova, Sevil, “XX. Yüzyıl Azerbaycan Fikir Tarihinde Ali Bey Hüseyinzâde’nin Yeri”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (16), 2004, s. 297-314.
• Gökalp, Ziya, Türkçülüğün Esasları, İstanbul: MEB Yayınları, 2004.
• Guliyev, Vilayet, Uzak Ve Yakın Türkler. İstanbul: Zengin Yayıncılık, 2022.
• Güngör, Gözde, Hüseyinzâde Ali Turanın Hayatı Ve Eserleri Üzerine Bir İnceleme, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ege Üniversitesi, İzmir, 2015.
• Habibullayev, İlham, Hüseyinzâde Ali Bey (Turan) Hayatı ve Fikirleri, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul Üniversitesi, İstanbul, 2001.
• Hekimoğlu, Vecihi Sefa Fuat, Türkiye’nin Fikir Âleminde Etkin Bir Azerbaycan Türkü: Hüseyinzâde Ali Turan MüsLmanRq Nd, 769, 2018.
• Heyd, Uriel, Türk Ulusçuluğunun Temelleri, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1979.
• Hüseyinzade Ali, “Sola, Sola, Sol Tarafa!..”, Hayat, S. 142, 1906, s. 1.
• İsmayılov, Elçin, Ali Bey Hüseyinzade'nin Modern Azerbaycan Tarihine Katkıları. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bakü Devlet Üniversitesi, Bakü, 2018.
• Koç, Ali, “Ali Bey Hüseyinzade’nin Füyûzat Dergisi’ndeki Yazıları ve Türk Milliyetçiliğine Katkıları,” Türk Kültürü Araştırmaları Dergisi, 16(2), 2019, s. 45-59.
• Mehmedzâde, Mirza Bala, Milli Azerbaycan Hareketi, (Haz. Ahmet Karaca), Ankara: Azerbaycan Kültür Derneği Yayınları, 1991.
• Nerimanoğlu, Kamil Veli, “Ali Bey Hüseyinzâde ve Türk Osmanlı Kültür Sistemi”, Yeni Türkiye Kafkaslar Özel Sayısı-IV, Temmuz-Aralık 2015, 25(76), 2015, s. 264-267.
• Süleymanlı, Ebulfez, Milletleşme Sürecinde Azerbaycan Türkleri, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2006.
• Süleymanlı, Mübariz, “Turan’ın Son Beşiyi (Hüseyinzade Ali Bey’in Kızı Feyzaver Hanım ile Görüşme ve Teesürler)”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 6(2), 2006, s. 537-541.
• Süleymanoğlu, Ömer Faruk, Ali Bey Hüseyinzâde’nin Makaleleri Üzerine Bir Araştırma, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2004.
• Şıxaliyeva, Günel, Ali Bey Hüseyinzâde’nin Milliyyətçilik, İslamçılıq və Modernləşmə Düşüncələri Üzrə, İstanbul: Türk Dünyası Araşdırmaları Fondu Nəşriyyatı, 2021.
• Topçubaşı, Ahmet, Azerbaycan Edebiyatı Tarihi, Bakü: Maarif Yayınları, 1979.
• Türk, Vahit, Hüseyinzâde Ali Turan Bey-Türkçülüğün ve Halkçılığın Mürşidi, Türk Kültürüne Hizmet Vakfı Yayınları, 2022.
• Uca, Alaattin, “Ali Haydar Bayat’ın Hüseyinzade Ali Bey Adlı Eseri Üzerine,” Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 14, 2000, s. 309-310.
• Uca, Alaattin, İttihat ve Terakki Cemiyeti Kurucularından Türkçülük Fikrinin Ünlü Mütefekkiri Ali Bey Hüseyinzade (Turan) Hayatı Fikirleri ve Eserleri, Konya: Kömen Yayınları, 2017.
• Ülken, Hilmi Ziya, “Bir Kayıp: Hüseyin Zade Ali 1864-1940”, Tasviri Efkâr, 15 Mayıs 1940.
• Yavuz, Akpınar, “Bayraklaşan Şahsiyet: Mehmet Emin Resulzade”, Mehmet Emin Resulzade Seçme Eserler 1 Kitaplar, (Haz. Yavuz Akpınar, İrfan Murat Yıldırım, Sabahattin Çağın), İstanbul: Ötüken Yayınları, 2020.
• Yavuz, Akpınar, “Turan Ali”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 41, 2012, s. 408-410.
• Yıldırım, Hakan, “Terakki Gazetesi ve Ali Bey Hüseyinzade: Milliyetçilik ve Modernleşme”, Azerbaycan Araştırmaları Dergisi, 15(2), 2021, s. 78-90.
• Yıldırım, İrfan Murat, Azerbaycan’da Matbuat Hareketlerinin Başlangıcı. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi, 2(2), 2013, s. 147-160.
• Yusuf, Akçura, Hüseyinzâde Ali Bey, Türk Yurdu Dergisi, 8, 1915, s. 81.