Osmanlı İmparatorluğu’nda Dinî Hayratın Siyasî ve Toplumsal Yansımalarına Bir Örnek: Deli Hüseyin Paşa’nın Haremeyn Vakfı

Yıl 2025, Cilt: 10 Sayı: Vakanüvis 10. Yıl Özel Sayısı, 730 - 772, 31.10.2025

Tahsin Hazırbulan

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1668008

Öz

Deli Hüseyin Paşa, Osmanlı döneminde önemli askeri ve idari görevlerde bulunmuş bir devlet adamıdır. Girit Seferi’ndeki başarıları nedeniyle kendisine temlik edilen köyleri, “Vakf-ı Medine-i Münevvere” adıyla Haremeyn’e (Mekke ve Medine) gelir sağlamak üzere vakfetmiştir. Vakfiyede, köylerden elde edilen yıllık gelirin 5.000 kuruşunun Haremeyn’deki fakirlere dağıtılması, geri kalanının ise ailesine kalması şart koşulmuştur.
Deli Hüseyin Paşa’nın vakfı ve sadaka defterleri, Osmanlı İmparatorluğu’nda vakıf kültürünün ne kadar derin ve organize olduğunu gösterir. Köylerin vakfedilmesi, gelirlerin Haremeyn’e aktarılması ve surre defterleriyle kayıt altına alınması, Osmanlı’nın dini, sosyal ve ekonomik politikalarının bir yansımasıdır. Bu sistem, sadece bir yardımlaşma aracı değil, aynı zamanda devletin toplumsal kontrol mekanizmasıdır. Hüseyin Paşa’nın hayatı ve vakıfları, Osmanlı’nın 17. yüzyıldaki yönetim anlayışını ve İslami değerlerle harmanlanmış sosyal adalet sistemini anlamak için önemli bir kaynaktır.
Çalışmada arşiv belgeleri ve akademik referanslardan hareketle, bu değerlendirmenin tarihsel gerçeklikle ne kadar uyumlu olduğunu kanıtlamaktadır. Deli Hüseyin Paşa’nın mirası, Osmanlı vakıf kültürünün evrenselliği ve sürekliliği vurgulamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Hüseyin Paşa , Girit , Vakıf , Surre , Haremeyn

Etik Beyan

Bu çalışmanın, özgün bir çalışma olduğunu; çalışmanın hazırlık, veri toplama, analiz ve bilgilerin sunumu olmak üzere tüm aşamalarından bilimsel etik ilke ve kurallarına uygun davrandığımı; bu çalışma kapsamında elde edilmeyen tüm veri ve bilgiler için kaynak gösterdiğimi ve bu kaynaklara kaynakçada yer verdiğimi; kullanılan verilerde herhangi bir değişiklik yapmadığımı, çalışmanın Committee on Publication Ethics (COPE)' in tüm şartlarını ve koşullarını kabul ederek etik görev ve sorumluluklara riayet ettiğimi beyan ederim.

Teşekkür

Hakem raporları doğrultusunda gerekli değişiklik ve iyileştirmelerle makale son şeklini alacaktır. Yazım kurallarına dair itinalı davrandım, gözden kaçan unsurları ivedi olarak düzelteceğimi taahhüt eder işlerinizde kolaylıklar dilerim.

An Example of the Political and Social Reflections of Religious Charity in the Ottoman Empire: Deli Hüseyin Pasha's Haremeyn Foundation

Öz

Deli Hüseyin Pasha was a statesman who held important military and administrative positions during the Ottoman period. He endowed the villages, which were assigned to him due to his successes in the Crete Campaign, to provide income for Haremeyn (Mecca and Medina) under the name ‘Vakf-ı Medina-i Münevvere’. The endowment stipulated that 5,000 kurus of the annual income from the villages was to be distributed to the poor in Haremeyn and the rest was to remain for his family.
Deli Hüseyin Pasha’s foundation and the charity books show how deep and organised the foundation culture was in the Ottoman Empire. The endowment of villages, the transfer of revenues to Haremeyn and the recording of these revenues in surre books are a reflection of the Ottoman religious, social and economic policies. This system was not only a means of charity, but also a mechanism of social control by the state. Hüseyin Pasha's life and foundations are an important source for understanding the Ottoman understanding of governance in the 17th century and the social justice system blended with Islamic values.
This study, based on archival documents and academic references, proves how compatible this assessment is with historical reality. The legacy of Deli Hüseyin Pasha emphasises the universality and continuity of the Ottoman foundation culture.

Anahtar Kelimeler

Hüseyin Pasha , Crete , Foundation , Surre , Haremeyn

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• BOA, Haritalar HRT.h..281.
• BOA,Tapu Tahrir Defterleri TT.d. 0785, 0820, 0822.
• BOA, Maliyeden Müdevver, MAD.d. 4717.
• BOA, Topkapı Sarayı Müzesi Evrakı, TSMA.e. 0086, 155-39, 528-46, 529-31.
• BOA, Evkaf-ı Haremeyn Mukaatası Surre Defterleri EV. HMK. SR, nr. 24, 25.
• Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyûd-i Kâdime Arşivi Tapu Tahrir Defterleri
• TKGM. KK. TT.d. 80, 2300.
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA.d.) VGMA.d.734.
• Adıyeke, Ayşe Nükhet, “18. Yüzyılda Girit’te Cizye Uygulaması ve Toplumsal Etkileri”, Belleten, C. LXXXI, S. 290, (2017), 135-158.
• Adıyeke, Nuri, “Fatih Paşalar’ın Kendilerine Armağanı: Osmanlı Girit’inde Temlik/Mülk Köyler”, Hilâl, Studi Turchi e Ottomani, (Venetians and Ottomans in the [Early] Modern Age) 6 (2018) 106. 97-110,
• Adıyeke, Nuri, “Osmanlı Giritinde Vakıf Köyler”, Üçüncü İktisat Tarihi Kongresi Bildirileri, ed. Mustafa Öztürk, Ayşe Değerli (İzmir: İzmir Demokrasi Üniversitesi, 2019), 1/343-363.
• Altındağ, Ülkü, “Dârüssaâde”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 9, İstanbul 1994, s. 1-3.
• Atalar, Münir, Osmanlı Devleti’nde Surre-i Hümâyûn ve Surre Alayları, Ankara 2015.
• Aydın, Asuman, “17. Yüzyılda Bir Osmanlı Devlet Adamının Muhallefâtı: Deli Hüseyin Paşa”, Journal of International Eastern European Studies/Uluslararası Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, 6/1 (Haziran 2024), 70-91.
• Buzpınar, Ş. Tufan, “Nâkibüleşraf”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 32, İstanbul 2006, s. 322-324.
• Buzpınar, Ş. Tufan, “Surre”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 39, İstanbul 2009, s. 567-569.
• Çağrıcı, Mustafa, “Cömertlik”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. 8, İstanbul 1993, s. 72-73.
• Çağrıcı, Mustafa, “İnfak”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. 22, İstanbul 2000, s. 290-291.
• Duman, Ali, “Sadaka”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. 35, İstanbul 2008, s. 383-384.
• Güler, Mustafa, “Osmanlı Dönemi’nde Hac Yolu ve Hicaz’daki Kutsal Şehirlerin Sosyal Tarihine Ait Önemli Bir Kaynak: Surre Defterleri”, İçinde, Arap-Türk Sosyal Bilimler Kongresi-Değişen Ortadoğu’da Kültür ve Siyaset, Edit. Yasin Aktay vd., SDE Yayınları, İstanbul 2012, s. 29-59.
• Güler, Mustafa, Osmanlı Devleti’nde Haremeyn Vakıfları (16. ve 17. Yüzyıllar), 2. Baskı, İstanbul, 2011.
• Gülsoy, Ersin, “Kandiye”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 24, İstanbul 2001, s. 303-305.
• Gülsoy, Ersin, “Resmo”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 34, İstanbul 2007, s. 585-587.
• Gülsoy, Ersin, Girit’in Fethi ve Osmanlı İdaresinin Kurulması (1645-1670), İstanbul 2004.
• Günay, Hacı Mehmet, Yediyıldız, Bahaeddin, “Vakıf”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. 42 İstanbul 2012, s. 475-486.
• Hasan Bey-zâde Ahmed Paşa, Hasan Beyzâde Târîhî, c, III, Haz. Nezihi Aykut, Ankara 2004.
• İlgürel, Mücteba, “Deli Hüseyin Paşa” TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul,1999, Cilt 19, s. 4-6.
• İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, Cilt 1, Eren Yayınları, İstanbul 2004.
• İnalcık, Halil, Osmanlı İdare ve Ekonomi Tarihi, İSAM Yayınları, İstanbul 2011.
• İpşirli, Mehmet, “Temlik-nâme”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 40, İstanbul 2011, s. 430-431.
• Kâtip Çelebi, Fezleke II, Haz. Zeynep Aycibin, İstanbul 2016.
• Kurtboğan, Deniz, Girit Vakıfları ve Sosyal Hayat Etkileri (XVIII. Yüzyıl), Basılmamış Doktora Tezi, Kahramanmaraş 2024.
• Muhammed el-Emîn el-Mekkî, Osmanlı Padişâhlarının Haremeyn Hizmetleri, Çamlıca Yayınları, İstanbul 2009.
• Naîmâ Mustafa Efendi, Târih-i Naîmâ (Ravzatü’l-Hüseyn Fî Hulâsati Ahbâri’l-Hâfikayn), Cilt VI. haz. Mehmet İpşirli, TTK Yayınları, Ankara 2014.
• Öğüt, Salim, “Makâmât-ı Erbaa”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 27, Ankara 2003, s. 415-417.
• Öz, Mehmet, “Gelenekçi Osmanlı Islahat Düşüncesinde Temlikler ve Vakıflar”, Vakıflar Dergisi, (2019) [80. Yıl Özel Sayısı], s. 103-113.
• Özkök, İlyas, Osmanlı Maliyesinde Cizye Vergisi, Basılmamış Doktora Tezi, Antalya 2022.
• Öztürk, Nazif, “Evkâf-ı Hümâyun Nezareti’nin Kuruluş Tarihi ve Nazırlarının Hal Tercümeleri I”. Vakıflar Dergisi, 1982/15, s. 89-99.
• Öztürk, Nazif, “Evkâf-ı Hümâyun Nezâreti”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 11, İstanbul 1995, s. 521-524.
• Parmaksızoğlu, İsmet, “Hüseyin Paşa” İslam Ansiklopedisi, Cilt V/I, İstanbul 1964, s. 650-654.
• R. F. Priece, Simon- Rackham, Oliver vd., “Sphakia In Ottoman Census Records: A Vakıf and Its Agricultural Production”, Crete and the Eastern Mediterranean, 1645-1840, Halcyon Days in Crete VI, ed. Antonis Anastasopoulos (Rethymno: Crete University Press, 2008), s. 69-99.
• Sağır, Yusuf, “Gâzî Hüseyin Paşa’nın Girit’teki Vakıf Eserleri” Turkish Studies, Sayı. 8/2, 2013, s. 298-301.
• Şemseddin Sami, Kamûs-i Türkî, İstanbul 1317.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Mekke-i Mükerreme Emirleri, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2021.
• Yıldırım, Tahsin, Girit Serdarı Gazi Deli Hüseyin Paşa Hayatı, İcraatı ve Hayratı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2019.