Osmanlı Hayır Kurumlarında ve Mekteplerinde Halıcılık Eğitimi

Yıl 2023, , 69 - 95, 30.06.2023

Ertan Gökmen

https://doi.org/10.16971/vakiflar.1160889

Cited By: 1

Öz

Bu çalışmada Osmanlı eğitim kurumlarından kız rüşdiyelerinde, sanayi mekteplerinde ve hayır kurumlarından Dârülaceze ile Dârülhayr-ı Âli’de halıcılık sanatının nasıl öğretildiği konusu ele alınmıştır. Çalışmanın en önemli kaynağını Osmanlı Arşivi’nde yer alan konuya dair belgeler ile konuya ilişkin ikinci el kaynaklar oluşturmaktadır. Elde edilen bilgiler çerçevesinde belirtilen kurumlarda bu sanatın neden öğretilmek istendiği, halı tezgahlarının nasıl kurulduğu ve malzemelerinin nasıl temin edildiği, bu öğretimin mektep programlarını nasıl etkilediği, hangi şehirlerin kız rüşdiyelerinde ve sanayi mekteplerinde halıcılık eğitiminin verildiği, halıcılık eğitiminin verilmesinde karşılaşılan güçlükler ele alınmıştır. Bunun yanında halıcılığı geliştirmek için yurtdışından hangi tür makineler ve malzemeler getirildiği, yerel yöneticilerin merkezi idareden talepleri, bu taleplerin ne kadarının karşılandığı, ahalinin bu konudaki gayretleri, zikredilen kurumlarda verilen halıcılık eğitiminden nasıl bir sonuç elde edildiği hususu ele alınan konulardır. Belgelerde yer alan bilgiler mekteplerde verilen halıcılık eğitiminin çok verimli olmadığını göstermektedir. Maarif Nezareti halı muallimi talep eden bazı yerlerin yöneticilerine bu sanatın rüşdiyelerde öğretiminin pek başarılı olmadığını, sanatı öğrenmeye istekli kişilerin halıcılıkla şöhret bulmuş yerlere gönderilmesi gerektiğini belirtmiştir. Dârülaceze’de halıcılık yanında pek çok sanatın öğretimine 1910 yılında son verilmiştir. Dârülhayr-ı Âli’de ise daha çok kurulduğu yıllarda ilk yıllarında halıcılık faaliyetine önem verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Halıcılık, Sanayi Mektebi, Kız Rüşdiye Mektebi, Darülaceze

Carpet Weaving Education in Ottoman Charities and Schools

Öz

The topic of how carpet weaving was taught in Ottoman educational institutions, including girls’ secondary schools, industrial schools, and charitable organizations like Dârülaceze (home for the elderly, homeless, and orphans) and Dârülhayr-i âli (shelter for orphans), was discussed in this study. The most important source of the study is the documents of Ottoman Archive and secondary sources on the subject. In light of the information gathered, reasons for wanting this art to be taught in the designated institutions, how the carpet looms are set up and materials are obtained, how this teaching has affected the curricula in the schools, which cities offer carpet training in girls’ secondary schools and industrial schools, and challenges in doing so are discussed. The discussion also covers the types of equipment and supplies that were imported from abroad to help the carpet industry grow, the demands that local administrators made of the central government and the extent to which these demands were met, the efforts made by individuals in this regard, and the outcomes of the carpet training that was provided in the aforementioned institutions. The information in the documents demonstrates how ineffective the carpet training offered in schools is. According to the Ministry of Education, teaching carpet weaving in schools has not been particularly successful, and individuals who are interested in learning the craft should be sent to locations known for carpet weaving instead. This statement was made to the managers of several locations that sought a carpet instructor. Other than carpet making, several other skills were no longer taught in Dârülaceze in 1910. Contrarily, throughout the early years of Dârülhayr-i âli’s existence, focus was placed on carpet weaving.

Anahtar Kelimeler

Carpet Weaving, Industrial Schools, Girls’ Secondary School, Dârülaceze, Dârülhayr-ı Âli

Kaynakça

• T.C. Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi Dairesi Başkanlığı
• Osmanlı Arşivi Dairesi Başkanlığı, Dahiliye Umur-ı Mahalliyye ve Vilayat Müdürlüğü BOA. DH. UMVM 118/36; 75/27; 78/14.
• Osmanlı Arşivi Dairesi Başkanlığı, Dahiliye Mektubi Kalemi, BOA. DH. MKT. 1270/59; UMVM 78/29; 78/6; 82/50.
• Osmanlı Arşivi Dairesi Başkanlığı, İrade Dahiliye, BOA. İ.DH. 1360/40.
• Osmanlı Arşivi Dairesi Başkanlığı, Dahiliye Mektubi Kalemi, BOA. DH. MKT. 2327/87; 2519/75; 2550/76; 1042/18; 1099/26; 1185/45; 2214/28; 2349/75; 2350/120; 890/3; 2382/40; 561/16; 955/37; 840/36; 840/36; 1068/3; 1099/27; 1217/51.
• Osmanlı Arşivi Dairesi Başkanlığı, Dahiliye Mektubi Kalemi BOA. DH. MKT. 2626/62; 2699/24; 1250/73; 1262/69; 1324/69; 2659/20; 2659/20; 1263/78; 668/60; 887/5; 621/26; 2225/21; 2780/58; 667/15; 667/15; 2297/85; 2364/100; 686/45; 1238/18; 1238/18.
• Osmanlı Arşivi Dairesi Başkanlığı, Maarif Nezareti Mektubi Kalemi, BOA. MF. MKT. 761/63; 781/70; 838/40; 878/47; 882/28; 539/52; 705/44; 381/55; 381/55; 952/66; 399/40; 1135/9; 1135/9; 885/29; 1116/19; 1116/19; 381/55; 770/2; 600/33; 6639/16;1033/2; 118/25; 360/42; 920/20; 2104/118; 2164/19; 2309/70.
• Osmanlı Arşivi Dairesi Başkanlığı, Dahiliye Kalem-i Mahsus, BOA. DH. KMS. 41/37.
• Osmanlı Arşivi Dairesi Başkanlığı, Dahiliye Muamelat, BOA. DH. TMIK.M. 103/32.
• Osmanlı Arşivi Dairesi Başkanlığı, Maarif Nezareti Tedrisat-ı İbtidaiye Kalemi, BOA. MF. İBT. 234/66; 400/48; 351/71; 356/75; 134/90; 132/99; 133/109; 203/2; 233/83; 241/62; 264/61.
• Osmanlı Arşivi Dairesi Başkanlığı, İrade Taltifat, BOA. İ. TAL. 175/43.
• Osmanlı Arşivi Dairesi Başkanlığı, Yıldız Esas Evrakı, BOA. Y. EE. 149/53.
• Osmanlı Arşivi Dairesi Başkanlığı, Şurayı Devlet; BOA. ŞD. 1077/10.
• Osmanlı Arşivi Dairesi Başkanlığı, Bab-ı Ali Evrak Odası, BOA. BEO. 3393/254441; 3084/231226.
• Osmanlı Arşivi Dairesi Başkanlığı, Muhaberat-ı Umumiye İdaresi; BOA. DH. MUİ. 143/4.
• Osmanlı Arşivi Dairesi Başkanlığı, Sadaret, Bulgaristan, BOA. A. MTZ. (04) 159/63.
• Osmanlı Arşivi Dairesi Başkanlığı, Hariciye Nezareti Londra Sefareti, BOA. SFR. 04. 817/105.
• “Kız Sanayi Mektebinin Teşkiline Dair Nizamname” Düstur, 1. Tertip, Zeyl 4, Matbaa-i Osmaniye, Dersaadet, 1302. “Mekteb-i Sanayi Nizamnamesi” Düstur, I. Tertip, C. 2, Matbaa-i Amire, 1289, 257-276.
• “Islahhanelere Dair Nizamname” Düstur, I. Tertip, C. 2, Matbaa-i Amire, 1289.
• “Darülaceze Nizamnamesi” Düstur II. Tertip, C. 8, İstanbul Evkaf Matbaası, 1928, 901-906.
• 1318 Sene-i Hicriyesine ait Salname-i Vilayet-i Bitlis, Üçüncü Defa, Vilayet Matbaası, 1318.
• Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, 1316, Matbaa-i Amire, Darülhilafe, 1316.
• Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, 1321, Asır Matbaası, 1321.
• Akyüz, Yahya (2008). Türk Eğitim Tarihi M.Ö 1000-M.S. 2008, Ankara: Pegem Yayınları.
• Arseven, C. Esat (1984). Türk Sanatı, Yersiz: Cem Yayınevi.
• Çeber, Kübra (2017). Osmanlı Modernleşme Sürecinde Sanayi Mektepleri Bağlamında Ankara Sanayi Mektebi, Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı.
• Düzgün, İ. Cahit (2018). Osmanlı Modernleşme Sürecinde Selanik Sanayi Mektebi, Yüksek Lisans Tezi, Artvin: Artvin Çoruh Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı.
• Ergin, Osman (1977). Türk Maarif Tarihi, C. 1-2, İstanbul: Eser Matbaası.
• Ergin, Osman (1977). Türk Maarif Tarihi, C. 3-4, , İstanbul: Eser Matbaası.
• İnalcık, Halil (2021). Türkiye Tekstil Tarihi Üzerine Araştırmalar, Üçüncü Basım, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Kapcı, H. Zeki (2013). “Osmanlı Eğitim Sisteminde Disiplin: Darülhayr-ı Âli Örneği” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 6, S. 28, 166-180.
• Kapcı H. Zeki (2012). Yetimlere Yönelik Bir Eğitim Kurumu olarak Darülhayr-ı Âli, Doktora Tezi, Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yakınçağ Bilim Dalı.
• Karataşer, Büşra (2017). “Konya Hamidiye Sanayi Mektebi (1901-1906)”, Kırklareli Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, C. 6, S. 1, 121-138.
• Korkmaz, Şerif (2018). “Üsküp Sanayi Mektebi (1897-1912)” Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, Yıl 16, S. 25, 249-283.
• Mahmud Cevad İbnü’ş-Şeyh Nâfi (2001). Maârif-i Umumiye Nezâreti Tarihçe-i Teşkilât ve İcrââtı -XIX. Asır Osmanlı Maârif Tarihi- Haz. Taceddin Kayaoğlu, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Nuhoğlu, H. Yavuz (1993). “Darülaceze”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 8, İstanbul, 512-514.
• Muşmal, Hüseyin (2007). “1901 Yılında Konya’da Açılan Halı-Kilim Sergisi ve 1899 Tarihli Sergi Talimatnamesi”, I. Uluslararası Türk El Dokumaları Kongresi Bildirileri, Ed. A. Aytaç, 241-249, Konya: Konya Selçuklu Araştırmaları Merkezi Yayınları.
• Ölçer, Nazan (2002). “Osmanlı Dönemi Halı Sanatı” Osmanlı Uygarlığı 2, Yay. Haz. Halil İnalcık, Günsel Renda, 789-823, Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Önder, Mehmet. (1963). “Anadolu’da Açılan İlk Halı-Kilim Sergisi ve Mareşal Hindenburg’a Hediye Edilen Bir Konya Halısı”, Türk Etnoğrafya Dergisi, S. 6, 98-101.
• Özdemir, Savaş (2015). II. Abdülhamid Devri Vilayet Sanayi Mektepleri, Yüksek Lisans Tezi, Kilis: Kilis 7 Aralık Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı.
• Yıldırım, Nurhan (2014). “Sultan II. Abdülhamid’in İnsanlığa Açtığı Şefkat Kapısı: Darülaceze” Vefatının 95. Yılında Sultan Abdülhamid Han Sempozyumu 2013, ed. Nevzat Özkaya, 46-53, İstanbul: Darülaceze Yayınları.
• Yıldırım, M. Ali (2013) “Osmanlı Vilayetlerinde Mesleki Teknik Eğitimin Gelişimine Bakışlar: Bursa Sanayi Mektebi” Karadeniz Araştırmaları, S. 37, 71-90.
• Yıldız, Hatip (2009) “Bir Okul Stratejik Plan Örneği Olarak Diyarbakır Hamidiye Sanayi Mektebi Nizamnamesi”, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Elektronik Dergi, Yıl 1, S. 1, 84-87.
• Yılmaz, Emrah (2020). “Bir Zamanlar Anadolu’da Halı Dokumak: The Oriental Carpet Manufactures Limited (Şark Halı Kumpanyası) ve Osmanlı Halıcılığındaki Önemi (1907-1914)”, Eskişehir Osman Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 21(2), 291-333.
• Yılmaz, Emrah (2021). “Osmanlı’nın Son Döneminde Konya’da Halıcılık ve Konya Halı Kilim Sergisi”, Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, Haziran C. 9, S. 27, 360-388.