Sayda Hz. Ömer Camii (Camii-i Kebir) Vakfı 1844-1908

Yıl 2024, , 125 - 142, 31.12.2024

Kürşat Çelik

https://doi.org/10.16971/vakiflar.1324044

Öz

Sayda, günümüzde Lübnan Devleti sınırları içerisinde bulunmaktadır. Bu şehir, kadim bir geçmişe sahip olup tarih boyunca çeşitli devletlerin hâkimiyeti altına girmiştir. Hz. Ömer döneminde Müslümanların kontrolüne geçmiş olan Sayda, Yavuz Sultan Selim’in 1516’daki Mısır seferiyle Osmanlı hâkimiyetine girmiştir. 1918 yılına kadar Osmanlı idaresinde kalan şehir, bu tarihten itibaren Fransızların işgaline uğramıştır. Sayda’nın, Osmanlı hâkimiyeti altına alınması ile birlikte şehirdeki vakıflar da kayıt altına alınmıştır. Osmanlı Devleti, kendinden önceki vakıfların varlığını sürdürmesi için gereken çaba ve gayreti göstermiş ve bunun neticesinde vakıflar Osmanlı’nın son dönemine kadar varlıklarını sürdürmüşlerdir. Bu çalışmada, 1844-1908 yılları arasındaki evkâf muhasebe defterlerine göre Sayda Hz. Ömer Camii vakfının gelir ve giderlerinin tür ve sayıları ile vakıfta çalışan personelin unvan ve almış oldukları ücretleri hakkında bilgi verilmiştir. Araştırmanın temel amacı Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde Sayda Hz. Ömer Camii Vakfı’nın ekonomik yapısının analizini yaparak, vakfın şehir ekonomisindeki yeri ile verdikleri hizmetlerde zaman içerisinde geçirmiş oldukları sosyal ve iktisadi değişimlerin ortaya çıkarılmasıdır. Bu çalışma ile doğal afetler sonucunda zarar gören ve ekonomik gücü yetersiz olan vakıfların nasıl ihya edildiği, devlet yetkililerinin vakıf eserlere karşı duyarlılığı tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Vakıf, Ömer Camii, Lübnan, Sayda, Osmanlı Devleti.

The Waqf of the Great al-Omari Mosque in Sidon (1844-1908)

Öz

Nowadays, Sidon is located within the borders of Lebanon. The city, which has an ancient past, has been under the rule of many states throughout history. It was conquered by the Muslims during the reign of Omar and came under Ottoman rule during Sultan Selim I’s expedition to Egypt in 1516. The city remained Ottoman until the French invasion in 1918. After Sidon was conquered by the Ottomans, the waqfs in the city were recorded. The Ottoman Empire made the necessary efforts to maintain the existence of waqfs that had preceded it, and as a result, the waqfs continued their existence until the last period of the empire. Based on waqf accounting books covering the period 1844-1908, the study offers information on income items, type, and number of expenses, and the title and wages of the employees working at the waqf of the Great al-Omari Mosque. The main purpose of this research is to analyze the economic structure of the aforementioned waqf in the last period of the Ottoman Empire, and to reveal the place of the foundation in the city economy as well as the social and economic changes in the services provided over time. The study also reveals how the waqfs that were damaged as a result of natural disasters and whose economic power was insufficient were reconstructed, and exposes the sensitivity of the state authorities to the work of waqfs.

Anahtar Kelimeler

waqf, Great al-Omari Mosque, Lebanon, Sidon, Ottoman State

Kaynakça

• A. Arşiv Kaynakları
• 1. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Evkâf Defterleri (Ev.d) nr. 12177, 12978, 15495, 16578, 17178, 17238, 19040, 23231, 27252, 29673, 29690, 30872.
• Tahrir Defteri (TD) nr. 602, s.143-144.
• Bâbıâli Evrak Odası (BEO) 285-21324, 20 Rebiülevvel 1311 H. (1 Ekim 1893 M.).
• Cevdet Adliye (C.ADL) 40-206, 13 Receb 1203 H. (9 Nisan 1789 M.).
• Cevdet Askeriye (C.AS) 647-27201, 25 Rebiülâhir 1173 H. (16 Aralık 1759 M.).
• Cevdet Dâhiliye (C.DH) 233-11626, 25 Rebiülâhir 1173 H. (16 Aralık 1759 M.).
• İrade Dâhiliye (İ.DH) 1214-95040, 21 Cemaziyelevvel 1308 H. (2 Ocak 1891 M.).
• İrade Evkaf (İ.EV) 1-17, 03 Safer 1310 H. (27 Ağustos 1892 M); 4-56, 16 Rebiülevvel 1311 H. (27 Eylül 1893 M.).
• Şura-yı Devlet (ŞD) 127-5, 02 Rebiülevvel 1311 H. (13 Eylül 1893 M.); 338-4, 09 Muharrem 1310 H. (3 Ağustos 1892 M.).
• Yıldız Mütenevvi Maruzat (Y.MTV) 107-22, 23 Rebiülâhir 1312 H. (24 Ekim 1894 M.).
• B. Tetkik ve Diğer Eserler
• Abu-Husayn, Abdul-Rahim (1992). “Problem in the Ottoman Administration in Syria During The 16th and 17th Centuries: The Case Of The Sanjak Of Sidon-Beirut”. International Journal of Middle East Studies, (24/04), 665- 675.
• Ahmed Lütfi Efendi (1989). Vakânüvis Ahmed Lütfi Efendi Tarihi. XII, Yay. Haz. M. Münir Aktepe, Ankara.
• al-Radi, Selma (1994). “Restoration of the Great Omari Mosque”. In Architecture for Islamic Societies Today. Editör: James Steele. New York. 38-45.
• Ambraseys, Nicholas N. ve Muawia Barazangi (1989). “The 1759 Earthquake in the Bekaa Valley: Implications for Earthquake Hazard Assessment in the East Mediterranean Region”. Journal of Geophysical Research, (94). 4007–4013.
• Atvi, Abdullah (1990). Medinetu’s-Sayda Beyne’l-Mazi ve’l Hazır ve’l Mustakbel. Sayda.
• Başol, Samettin (2014). “Bursa Sicilleri Arasındaki Vakıf Muhasebe Defterlerine Genel Bir Bakış”. Vakıf ve İktisat Sempozyumu Bildiri Kitabı. Editör: Mehmet Kurtoğlu. Ankara.151-164.
• Berki, Ali Himmet (1962). “Hukukî ve Îçtîmaî Bakımdan Vakıf”. Vakıflar Dergisi, (5), 9-13.
• Berki, Ali Himmet (1965). Vakfa Dâir Yazılan Eserlerle Vakfiye Benzeri Vesikalarda Geçen Istılah ve Tâbirler. Ankara.
• Condé, Bruce (1960). See Lebanon. Beyrut.
• Çelik, Kürşat (2014). Osmanlı Hâkimiyetinde Sayda (1839-1918). Ankara. Sonçağ Yay.
• Çelik, Kürşat (2016). “Beyrut Hz. Ömer Camii Vakfı (1840-1898)”. Vakıflar Dergisi, (46), 117-133.
• Çelik, Kürşat (2020). Trablusşam Vakıfları (1840-1877). Ankara. Sonçağ Akademi Yay.
• Eiselen, Frederick Carl (1907). Sidon a Study in Oriental History. New York.
• Fayda, Mustafa (2007). “Hz. Ömer”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), C.34. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 44-51.
• Günay, Hacı Mehmed (2012). “Vakıf” DİA, C.42. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 475-479.
• Hoca Saadettin Efendi (1999). Tacü’t-Tevarih, IV. Yay. Haz. İsmet Parmaksızoğlu, Ankara. Kültür Bakanlığı Yay.
• Jidejian, Nina (2006). Sidon Through the Ages. Aleph.
• Karal, Enver Ziya (2007). Osmanlı Tarihi, C. V. Ankara. Türk Tarih Kurumu Yay.
• Kaya, Mahmut (1998). “Hitâbet”. DİA. C.18. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 156-158.
• Koç, Yahya (2018). Sayda Eyaleti’nde Osmanlı İktidarı ve Yerel Güçler (1700-1775). Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Koyunoğlu, H. Hüsnü (2002). Sosyal Politika Açısından Vakıflar, XVII. Yüzyıl İstanbul Örneği. Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Koyunoğlu, H. Hüsnü (2014). “Osmanlı Vakıflarının İktisadi Faaliyetleri ve Etkileri”. Vakıf ve İktisat Sempozyumu Bildiri Kitabı. Editör: Mehmet Kurtoğlu. Ankara. 51-66.
• Küçükaşcı, Mustafa Sabri (2006). “Müezzin”. DİA, C.31. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 489-495.
• Martal, Abdullah (2010). “Suyolcu”. DİA, C.38. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 1-2.
• Mülâyim, Selçuk (2008). “Revak”. DİA. C.35. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 22-24.
• Nâsır-ı Husrev (1967): Sefername. Tercüme: Abdülvehap Tarzi, İstanbul. Milli Eğitim Bakanlığı Yay.
• Özaydın, Abdulkerim (1997). “Halil b. Kalavun”. DİA, C.15. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 319-320.
• Ritter, Carl (1866). The Comparative Geography of Palestine and the Sinaitic Peninsula. II. New York.
• Salim, Abdullaziz (1986). Târîhu Medinetu’s-Sayda. İskenderiye.
• Sinnu, Gassan Münir (1988). Medînetu Sayda: 1818-1860. Beyrut.
• Springett, Bernard H. (1922). Secret Sects of Syria and Lebanon. London.
• Uzunçarşılı, İ. Hakkı (1999). Osmanlı Tarihi, C. 2. Ankara. Türk Tarih Kurumu Yay.
• Yediyıldız, Bahaeddin (1999). “Osmanlılar Döneminde Türk Vakıfları ya da Türk Hayrat Sistemi”. Osmanlılar, C.5. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. 17-33.
• Yediyıldız, Bahaeddin (2012). “Vakıf”. DİA, C. 42. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 479-486.
• Zeyn, Ahmed Arif (1913). Tarih-i Sayda. Sayda.