Hısn-ı Mansur Mütesellimi Abdi Ağa'nın Hısn-ı Mansur ve Behisni Kazalarındaki Vakıfları

Yıl 2019, Sayı: 51, 153 - 174, 30.06.2019

Muhammet Nuri Tunç

https://doi.org/10.16971/vakiflar.511006

Öz

Türk ve İslam devletlerinde toplumsal,
iktisadî ve hukukî yönleriyle önemli bir müessese olan vakıflar, Osmanlı
Devleti'nde de toplumsal, iktisadî ve hukukî hayatta önemli rol oynamıştır. Vakıflar
başta padişahlar olmak üzere hanedan üyeleri, yüksek rütbeli devlet adamları ve
toplumun zengin ve seçkin kişileri tarafından kurulmuştur. 16. yüzyılda Osmanlı
hâkimiyetine giren Adıyaman'da da Osmanlı genelinde olduğu gibi bey, paşa,
şeyh, ağa unvanlı toplumun zengin, güç sahibi ve seçkin kişileri tarafından birçok
vakıf kurulmuştur. Abdi Ağa'nın Adıyaman'da kurmuş olduğu vakıflar da bu duruma
güzel bir örnek teşkil eder. Bu çalışmada, Abdi Ağa'nın 18. yüzyıl sonlarında
Hısn-ı Mansur (Adıyaman) ve Behisni (Besni) kazalarında kurmuş olduğu vakıflar
ve bu vakıflara ait vakfiyeler incelenmiştir. Konunun daha iyi anlaşılması için
vakıf müessesesi ile ilgili birtakım bilgiler verildikten sonra Abdi Ağa'nın
yaptırmış olduğu mektep, medrese ve camilerdeki görevliler ve vakıflara ait
vakfiyeler hakkında bilgi verilmiştir. 

Anahtar Kelimeler

Abdi Ağa, Hısn-ı Mansur, Behisni, mütesellim, Adıyaman, vakfiye, vakıf

The Waqfs of Mutesellim Abdi Ağa in the Districts of Hısn-ı Mansur and Behisni

Öz

The
waqfs, which are important institutions in terms of their social, economic and
legal aspects in the Turkish and Islamic states, played an important role in
the Ottoman Empire. Ottoman waqfs were estab­lished by the members of the
dynasty, the sultans, the high ranking statesmen, the rich and distinguished
people of the society. In Adıyaman province, which fell under the rule of
Ottoman Empire in the 16th cen­tury, many waqfs were established by the rich,
powerful and elite people of the community, such as bey, pasha, sheikh, just as
throughout the whole country. The waqfs that Abdi Ağa established in Adıyaman
constitute a good example of such initiatives. In this study, the waqfs of Abdi
Ağa, which were founded in Hısn-ı Mansur (Adıyaman) and Behisni (Besni)
districts in the late 18th century, and their foundation certificate-charters
were examined. Having presented some general information about waqfs to better
understand the subject, details were given on the schools, madrasas, mosques
and their staff established by the waqf of Abdi Ağa.

Anahtar Kelimeler

Abdi Ağa, mütesellim, Hısn-ı Mansur, Behisni, Adıyaman, waqf, waqfiyya

Kaynakça

• Ainsworth, William Francis (1842). Travels and Researches in Asia Minor, Mesopotamia, Chaldea and Armenia. London.
• Akgündüz, Ahmet (1990). “Osmanlı Hukukunda Tahsisat Kabilinden Vakıflar ve Konuyla İlgili Kanunî’ye Takdim Edilen Bir Risâle”. Vakıflar Dergisi, (21), 5-22.
• Akgündüz, Ahmet (1996). İslam Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi. OSAV. Yay., İstanbul.
• Akgündüz, Ahmet (2002). “Osmanlı Hukukunda Vakıflar, Hükümleri ve Çeşitleri”. Türkler, (10), Yeni Türkiye Yay., Ankara, 447-460.
• Alkan, Mustafa (2009). “Azınlık Vakıfları (Tarihî Arkaplanı, Hukukî Yapısı ve İç Analizi)”. Akademik Bakış, (C. 2, S. 4), 93-111.
• Alkan, Mustafa (2014). Adana Vakıfları - İnsan, Vakıf ve Şehir. TTK. Yay., Ankara.
• Armağan, Abdüllatif (2017). “Kemer-Edremit Voyvodası el-Hâc Ali Ağa bin el-Hâc Ahmet Ağa’nın Kemer-Edremit’te Kurduğu Vakıf ve Vakfiyesi”. OTAM, (42), 1-47.
• Arsebük, A. Esat (1938). Medeni Hukuk, Başlangıç ve Şahıs Hukuku. C.1, İstanbul.
• Barkan, Ömer Lûtfi (1963). “Osmanlı İmparatorluğunda İmâret Sitelerinin Kuruluş ve İşleyiş Tarzına Âit Araştırmalar”. İktisat Fakültesi Mecmuası, (C.23, S.1-2), 239-296.
• Berki, Ali Himmet (1962). “Hukukî ve İçtimaî Bakımdan Vakıf”. Vakıflar Dergisi, (5), 9-14.
• Berki, Ali Himmet (1965). “Vakıfların Hukuk ve Tarih Bakımından Kıymeti”. Vakıflar Dergisi, (6), 5-8.
• Berki, Ali Himmet (1965). “Vakıfların Tarihi, Mahiyeti, İnkişafı ve Tekâmülü, Cemiyet ve Fertlere Sağladığı Faideler”. Vakıflar Dergisi, (6), 9-13.
• Berki, Şakir (1975). “İmparatorluk ve Cumhuriyet Vakıf Hukukunda Vakıf Şartları”. Vakıflar Dergisi, (10), 71-78.
• Cansel, Erol (1988). “Vakıf, Kuruluşu, İşleyişi ve Amacı”. Vakıflar Dergisi, (20), 321-327.
• Çizakça, Murat (2017). İslam Dünyasında Vakıflar. KTO. Karatay Ünv. Yay. Konya.
• Dalyan, Murat Gökhan (2009). “XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Adıyaman’da İlköğretim Faaliyetleri”. ADYÜ. SBE. Dergisi, (3), 55-72.
• Günay, Hacı Mehmet (2012). “Vakıf”. TDVİA, (42), 475-479.
• İşeri, Ahmet (1964). Vakıflar (Medeni Kanun’dan Önceki ve Sonraki Vakıf Nev’ileri ve Hukukî Mahiyetleri)”. AÜ. Hukuk Fakültesi Dergisi, (C… 21), 199-280.
• Kanadıkırık, İbrahim (2005). 260 Numaralı Hısn-ı Mansûr (Adıyaman) Kadı Sicilinin 1.-122.
• Sahifelerinin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş.
• Karagöz, Mehmet (1999). “Osmanlı’da Şehir ve Şehirli Mekân-İnsan-Beşerî Münasebetler (XV-XVIII. Yüzyıl)”. Osmanlı Ansiklopedisi, (4), Yeni Türkiye Yay., 103-110.
• Kayapğlu, İsmet (1978). “Vakfın Menşei Hakkında Görüşler”. Vakıflar Dergisi, (11), 49-55.
• Kazıcı, Ziya (2014). Osmanlıda Vakıf Medeniyeti. Kayıhan Yay., İstanbul.
• Köprülü, Bülent (1951). “Tarihte Vakıflar”. AÜ. Hukuk Fakültesi Dergisi, (C. 8), Ankara, s. 479-518.
• Köprülü, Fuat (1942). “Vakıf Müesseseinin Hukukî Mahiyeti ve Tarihî Tekâmülü”, Vakıflar Dergisi, (2), 1-26.
• Kütükoğlu, Mübahat S. (1994). Osmanlı Belgelerinin Dili – Diplomatik. Kubbealtı Neşriyat, İstanbul.
• Küskü, Sema Gündüz (2011). “Bursa Orhan Zaviyesinin Cephe Düzenlemeleri ve Çevre Kültürlerle İlişkileri”. Uluslararası Orhan Gazi ve Dönemi Sempozyumu. 524-548.
• MOLTKE, Helmuth V. (1969). Moltke’nin Türkiye Mektupları. Remzi Kitabevi, Çev.: Hayrullah Örs, İstanbul.
• Özgüdenli, Osman Gazi (2012). «Vakfiye». TDVİA, (42), 465-467.
• Özkaya, Yücel (2006). «Mütesellim». TDVİA, (32), Ankara, 203-204.
• Özlü, Zeynel (2015). Cenûbda Bir Şehr-i Medeniyet Behisni (Bethesna-Besni). Gaziantep Üniversitesi Basımevi, Gaziantep.
• Öztürk, Nazif (1983). Menşe’i ve Tarihî Gelişimi Açısından Vakıflar. Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları. Ankara.
• Öztürk, Nazif (1995). Elmalı Hamdi Yazır Gözüyle Vakıflar. Türkiye Diyanet Vakfı Yay., Ankara.
• Öztürk, Nazif (2006). «Mütevelli». TDVİA, (32), Ankara, 217-220.
• Öztürk, Said (2006). Osmanlı Salnâmelerinde Adıyaman 1286/1325-1869/1908. Adıyamanlılar Vakfı Yay., İstanbul.
• Pakalın, Mehmet Zeki (2004). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. C.3, MEB. Yay., İstanbul.
• Ruben, W. (1942). “Budist Vakıfları Hakkında”. Vakıflar Dergisi, (2), 173-184.
• Selçuk, Furuzan (1965). “Vakıflar (Başlangıçtan 18. Yüzyılına Kadar) Islamic Society and the West”, Vakıflar Dergisi, (6), 21-29.
• Singer, Amy (2004). Osmanlı’da Hayırseverlik: Kudüs’te Bir Haseki Sultan İmareti. TVY. Yay., İstanbul.
• Söylemez, Faruk (2007). Osmanlı Devleti’nde Aşiret Yönetimi - Rişvan Aşireti Örneği. İstanbul.
• Söylemez, Faruk (2013). “Malatya Mutasarrıfı Rişvanzade Abdurrahman Paşa’nın Terekesi”. History Studies, (Volume 5, Issue 5), 253-271.
• Söylemez, Faruk (2013). “Rişvanzade Ömer Paşa’nın Besni’deki Vakfı”. Vakıflar Dergisi, (40), 87-98.
• Söylemez, Faruk ve Muhammet Nuri TUNÇ (2017). “18. Yüzyılda Behisni’de Camiler ve CamiGörevlileri”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi, SBE. Dergisi, (C. 7, S. 14), 60-87.
• Taş, Hülya (2008). “Osmanlı Kadı Mahkemesindeki Şühûdü’l-Hal Nasıl Değerlendirilebilir?”. Bilig Dergisi, (Kış, S.44), 25-42.
• Taşdemir Mehmet (1999). XVI. Yüzyılda Adıyaman (Behisni, Hısn-ı Mansur, Gerger, Kâhta). TTK. Yay., Ankara.
• Toprak, Seydi Vakkas (2013). “Osmanlı Devleti Hizmetinde Bir Aşiret Lideri Rişvanzâde Abdurrahman Paşa”. Tarih Dergisi, (58), 65-85.
• Toprak, Seydi Vakkas (2018). 1835 Tarihli Nüfus Sayımına Göre XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Hısnımansur (Adıyaman). Adıyaman Üniversitesi Yay., Adıyaman.
• Tunç, Muhammet Nuri (2018). “18. Yüzyılda Hısn-ı Mansur (Adıyaman) Kazasında Camiler ve Cami Görevlileri”. Tarih Okulu Dergisi, ( XXXIV, Haziran), 279-306.
• Tunç, Muhammet Nuri (2018a). 18. Yüzyılda Adıyaman (Hısn-ı Mansur, Behisni, Gerger, Kâhta ve Samsad) İdarî, Sosyal ve İktisadî Tarihi. Basılmamış Doktora Tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kahramanmaraş.
• Tunç, Muhammet Nuri ve Faruk Söylemez (2018). “Hurûfât Defterlerine Göre 18. Yüzyılda Adıyaman’da Eğitim Faaliyetleri”. International Journal of History Studies, (Volume 10, Issue 6, September), 191-214.
• Ülken, Hilmi Ziya (2006). «Vakıf Sistemi ve Türk Şehirciliği». Vakıflar Dergisi, (9), (Tıpkı Basım), 13-37.
• Ünver, A. Süheyl (1938). «Büyük Selçuklu İmperatorluğu Zamanında Vakıf Hastanelerin Bir Kısmına Dair». Vakıflar Dergisi, (1), 17-24.
• Yediyıldız, Bahaeddin (1986). “Vakıf”. MEB. İslam Ansiklopedisi, (C.XIII), 154-172.
• Yediyıldız, Bahaeddin (2003). XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi. TTK. Yay., Ankara.
• Yıldırım, M. Zahit (2014). “Osmanlı’da Mütesellimlik Kurumu ve Karahisar-ı Sahib ve Konya Mütesellimi Ali Ağa”. Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, (I), 95-114.
• Yüksel, Hasan (1998). Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Hayatında Vakıfların Rolü (1585-1683). Dilek Matbaası, Sivas.
• Yüksel, Hasan (1999), “Osmanlı Toplumunda Vakıflar ve Kadın (XVI. - XVII. Yüzyıllar)”. Osmanlı, (C.5), Yeni Türkiye Yay., 49-55.
• Yüksel, Hasan (2002), “Türk Toplumunda Vakıf Aile İlişkisi”. Türkler, (C.10), Yeni Türkiye Yay., Ankara, s.461-469.
• Yüksel, Hasan (2012). “Vakfiye”, TDVİA, Ankara, 467-469.