Waqfs of Ali Pasha’s Mosque in Tokat During the Ottoman Period

Yıl 2019, Sayı: 52, 29 - 40, 31.12.2019

Ali Açıkel

https://doi.org/10.16971/vakiflar.595515

Öz

Many religious, social, economic and cultural works
such as mosque, small mosque, seminary school, soup kitchen, convent,
caravansary, public bath and tomb were constructed in the city of Tokat during
the Danismendid, Seljukid and Ottoman periods since XII^th century.
The rich social and economic potential of Tokat with its position on east-west
and south-north roads, its warm climate and fertile agricultural lands are amongst
the main reasons for constructing such works of great variety. As generally
seen throughout the Ottoman Empire, these religious, social, economic and
cultural works built in Tokat have continued their existence by means of waqfs
revenues.

In this article, of the many waqfs studies existing in
Tokat,  only the waqfs of Ali Pasha’s
Mosque will be dealt with as an example from the Ottoman period. Although there
exist a number of studies on this mosque’s waqfs, these works do not examine the
revenues of these waqfs from the beginning until the present day. This mosque
is the biggest of the 17 others built in the city-centre of Tokat between the
XIIth and XXth centuries. The mosque was built in 1570’s by the
governor-general of Sivas, Temerrüd (Obstinate) Ali Pasha. Large amount of revenues
of waqfs were allocated to the repair and maintenance of the mosque and the
salaries of its staff. In addition, some philanthropists established waqfs
dedicated only to this mosque. The study aims to examine the waqfs of Ali
Pasha’s Mosque in every aspects and contribute to the social and economic
history of Tokat.

Anahtar Kelimeler

Tokat, mosque, waqf, Ottoman, Ali Pasha

Osmanlı Dönemi’nde Tokat Ali Paşa Camii Vakıfları

Öz

XII. asırdan itibaren Danişmentli, Selçuklu ve Osmanlı
dönemlerinde Tokat şehrinde cami,
mescid, medrese, imaret, zâviye, han, hamam ve türbe gibi çok sayıda dinî,
sosyal, ekonomik ve kültürel eserler vücuda getirilmiştir. Bu eserlerin vücuda
getirilmesinde Tokat’ın doğu-batı, güney-kuzeye giden yol güzergâhında bulunması,
ılıman iklimi ve verimli tarım toprakları ile zengin bir sosyo-ekonomik
potansiyele sahip olmasının rolü büyüktür. Osmanlı ülkesinin genelinde olduğu
gibi, Tokat’ta tesis edilmiş olan dinî, sosyal, kültürel ve iktisadî eserler
vakıf akarlar yardımı ile varlığını idame ettirmiştir.

Bu
makalede Osmanlı döneminde Tokat'ta mevcut olan zengin vakıf eserleri arasından
örnek bir çalışma olarak sadece Ali Paşa Camii vakıfları ele alınacaktır. Bu
cami vakıfları hakkında bazı münferit çalışmalar bulunmakla birlikte bu
çalışmalar başlangıcından günümüze bu caminin vakıf akarlarını
incelememektedir. Bu cami XII-XX. asırlar arasında Tokat şehir merkezinde inşa
edilen 17 caminin en büyüğü olup Sivas Valisi Temerrüd Ali Paşa tarafından
1570’lerde inşa ettirilmiştir. Caminin bakım ve onarımı ile görevlerinin maaşı
için zengin vakıf akarlar tahsis edilmiştir. 
Ayrıca bazı hayır sahipleri cami için ilave vakıflar kurmuşlardır.
İncelemenin amacı, Ali Paşa Camii vakıflarını bütün yönleriyle ele alarak
Tokat’ın sosyo-kültürel tarihine katkı sağlamaktır. 

Anahtar Kelimeler

Tokat, Cami, Vakıf, Osmanlı, Ali Paşa

Kaynakça

• I. Arşiv kaynaklarıDevlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)BOA. İ.E (İbnül Emin). Evkaf nr. 3078; 3648; BOA. Cevdet Maarif nr. 594; 7633.BOA. Sivas Ahkam Defteri (SAD) Nr. 5: 202/1-2; BOA. SAD 10: 255/2, 275/3; BOA. SAD 14: 129/1; 17: 332/2.Tokat Şer‘iye SicilleriTŞS 4, 83/1; TŞS 10, 67/2; TŞS. 53, s. 26 -27/2; TŞS. 53, s. 45/1; TŞS. 53, s. 114/1; TŞS. 53, s. 134-133/4; TŞS. 53, 145/1; TŞS. 53, s. 154/1.
• Tokat Vakıflar Bölge Müdürlüğü Arşivi T. VBMA. Muhasebe Defteri Nr. 1: 6; T. VBMA. Muhasebe Defteri Nr. 8: 105.Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA) Hurufat DefterleriVGMA 3:100/306; VGMA 259: 64/1, 74/4; VGMA 449: 45/59; VGMA 481: 124/62; VGMA 537: 188; VGMA 539: 207, 210, 212; VGMA 565: 10,11, 12, 20, 22; VGMA 568: 26; VGMA 1082: 110, 114; VGMA 1092: 2, 5, 23, 29.II. Kitap ve MakalelerAbdurrahman Vefik (1328). Tekâlif Kavâidi, İkinci Kısım, Dersaadet. Açıkel, Ali ve Abdurrahman Sağırlı (2001), Osmanlı Döneminde Tokat Merkez Vakıfları-Vakfiyeler 1. Cild, Tokat: Gaziosmanpaşa Üniversitesi Yay.Afyoncu, Erhan (2001) “XVI. Yüzyılda Osmanlı Beylerbeyileri I Temerrüd Ali Paşa”, Belleten, C. LXV (244): 1007-1030.Akyüz, Abdurrahman vd.(2010). Tokat Merkez ve İlçeleri Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları Envanteri, Tokat 2010.Barkan, Ömer Lütfi (1939). “Türk-İslam Hukuku Tatbikatının Osmanlı İmparatorluğu’nda Aldığı Şekiller: Mâlikâne-Divânî Sistemi”, Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, 2: 119-184 (Aynı yayının yeniden basımı için ayrıca bkz. Ömer Lütfi Barkan, Türkiye’de Toprak Meselesi, Toplu Eserler, I, Gözlem Yayınları, İstanbul 1980, s. 151-208).Çelik, Reşat (1999). Tokat Vakıfları(1757-1810), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tokat .Erkara, Ayşe (2010). Tokat Merkez’de Osmanlı Dönemi Dini Mimarisi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.Ethel Sara Wolper (1994). Patronage and Practice in Late Seljuk and Early Beylik Society: Dervish Lodges in Sivas, Tokat, and Amasya, Doktora tezi, University of California, Los Angeles, U.S.A. Eyice, Semavi (1989). “Ali Paşa Camisi”, TDVİA, C. II: 430-431Gabriel, Albert (1934). Monuments Turcs D’Anatolie, II, Paris.Genç, Mehmet (2000). Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, İstanbul: Ötüken Yay.Gökbilgin, Tayyib (1974). “Tokat”, İA, XII/I: 401-412;Hamza Gündoğdu Vd. (2006). Tarihi Yaşatan İl Tokat, Ankara.Kucur, Sadi S. (1993). Sivas, Tokat ve Amasya’da Selçuklu ve Beylikler Devri Vakıfları (Vakfiyelere göre), Basılmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü, İstanbul.Turan, Osman (1980). Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, İstanbul.Önkal, Ahmet ve Nebi Bozkurt (1993), “Cami: Dini ve Sosyokültürel Tarihi”, TDVİA, C.7:46-56.Pakalın, Mehmet Zeki (1983). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. I-II-III, İstanbul: MEB. Yay.Seçgin, Nuri (1993). Tokat’taki Türk Mimari Eserleri, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.Sertoğlu, Mithat (1986). Osmanlı Tarih Lügati, İstanbul: Enderun Kitabevi Yay.Şemseddin Sami (1987), Kâmûs-ı Türkî, İstanbul: Çağrı Yay.Şimşirgil, Ahmet (2003). “XIV-XVI. Yüzyıllarda Tokat Cami ve Mescidleri”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XVIII/1: 94-96.Şimşirgil, Ahmet (1990). Osmanlı Taşra Teşkilatında Tokat (1455-1574), Basılmamış Doktora tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul: 259-315Taşkın, Ünal (2005). Osmanlı Devleti’nde Kullanılan Ölçü ve Tartı Birimleri, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ.Tunca, Aylin (2000). Vakfiyelerine Göre Tokat Vakıfları (H. 1000-1200/M. 1591-1785), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.Uysal, A. O (1987). “Tokat’taki Osmanlı Camileri”, Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu 2-6 Temmuz 1986, Ankara: 347-352Yavi, Ersal (1986). Tokat (Komana), İstanbul.Yediyıldız, Bahaeddin (1986). “Vakıf”, İA, C. 13: 153-172.Yediyıldız, Bahaeddin (2003). XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi Bir Sosyal Tarih İncelemesi, Ankara: TTK Yay. Yinanç Mükrimin Halil, “Danişmendliler”, İslam Ansiklopedisi (İA), C. III, İstanbul 1988, s. 468-469.III. Elektronik kaynaklarhttps://www.haberler.com/tokat-restore-edilen-ali-pasa-camisi-ibadete-11792522-haberi/(19.07.2019)