Basra Waqfs in the 16th Century (According to Tahrir Register of 1590)

Yıl 2021, Sayı: 55, 117 - 138, 30.06.2021

Fadime Demirdöğen

Öz

The city of Basra, founded during the reign of Khalif Omar, came under Ottoman rule in 1538; but it was left under the administration of the local ruler, Rashid bin Megamis. Sheikh Yahya, who took over the administration of the city after Rashid, did not recognize the Ottoman administration and rebelled. Ayas Pasha, who was assigned to suppress the rebellion in 1546, took the city. After that, the city was organized as an Ottoman province. Basra, which was surveyed in 1552, 1574, 1575 and in 1590 after it came under the administration of Ottoman Empire. The results of these surveys were recorded in the synoptic (icmal) and in the detailed survey registers (mufassal tahrir defterleri). These registers contain detailed information about the social and economic structure of the region.

In this study, the survey register of Basra numbered 94 in the Kuyud-ı Kadime Archive of the General Directorate of Land Registry and Cadastre in Ankara was used as primary source. The register contains information about waqfs in Basra city and region in the 16th century. The names of waqfs, their locations, their annual income and expenses, and employees were detailed in this register. Determining waqfs established in Basra is very important for the studies on the Middle East countries. 

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Basra, waqf, Ayas Pasha

XVI. Yüzyılda Basra Vakıfları (1590 Tarihli Tahrir Defterine Göre)

Öz

Hz. Ömer(ra) zamanında kurulan Basra şehri, 1538 yılında Osmanlı egemenliği altına girdi ancak yerel yöneticiler idaresine bırakıldı. Bir süre sonra yerel yöneticiler Osmanlı Devleti’ne isyan ettiler. 1546 yılında isyanı bastırmakla görevlendirilen Ayas Paşa şehri zapt etti. Bu tarihten sonra şehir bir Osmanlı eyaleti olarak teşkilatlandırıldı. Basra, Osmanlı idaresine girdikten sonra 1552, 1574, 1575 ve 1589 yıllarında tahrir edilmiştir. Tahrir sonuçları icmal ve mufassal defterlere yazılmıştır. Bu defterler bölgenin sosyal ve ekonomik yapısı hakkında ayrıntılı bilgi içermektedir.

Bu çalışmada Ankara’da Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyud-ı Kadime Arşivi’nde bulunan 94 numaralı Basra Tahrir Defteri kaynak olarak kullanılmıştır. Bu defterde XVI. yüzyılda Basra Eyaleti’nde bulunan vakıflara dair bilgiler mevcuttur. Deftere göre, Basra’da ve nahiyelerinde bulunan vakıfların isimleri, senelik gelirleri-giderleri, çalışanları ve bulundukları yerlerle ilgili bilgiler ortaya konulmuştur. Basra'da kurulan ve iktisadi ve sosyal hayatın tezahürlerinden olan vakıfların belirlenmesi, Orta Doğu ülkeleri ile ilgili çalışmalar için önemlidir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Basra, Ayas Paşa, Vakıf, Tahrir Register

Kaynakça

• Adam, Baki (2012). “Üzeyir”. Türkiye Diyanet Vakfı Yay İslâm Ansiklopedisi (DİA), İstanbul 42: 401-402.
• Allahverdi, Reyhan Ş. (Aralık 2019). “Basra’daki Sahabe Türbe ve Mescitleri ile Vakıflarının Osmanlı Dönemindeki Durumu”. Vakıflar Dergisi 52: 139-155.
• Aykaç, Mehmet (1999). “İbn Hübeyre, Ebü’l- Muzaffer”. DİA, İstanbul 1999, 20: 82 - 83.
• Bakır, Abdülhalık (1992). “Basra”. DİA, İstanbul, 5: 108-111.
• Bozkurt, Nebi (2003). “Medrese”. DİA, Ankara, 28: 323-327.
• Çakar, Enver (Haziran 2015). “16. Yüzyılda Antakya Vakıfları (1550 Tarihli Evkaf Defterine Göre)”. Vakıflar Dergisi, Ankara, 43: 9-39.
• Çekim, Taif (1996). “1551 M.(959 H.) Tarih ve 282 No’lu Tapu Tahrir Defterine Göre Basra”. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Tarih Anabilim Dalı. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Elazığ.
• Demirel, Ömer (2000). Osmanlı Vakıf-Şehir İlişkisine Bir Örnek: Sivas Şehir Hayatında Vakıfların Rolü. TTK, Ankara.
• Doğan, Mehmet Sait (Ocak 2006). “Vakıf Medeniyetimize Sosyal Siyaset ve Sosyoloji Açısından Bir Yaklaşım”. Sosyoloji Konferanları. 34: 9-28.
• Ergenç, Özer (1984). “Osmanlı Şehrindeki Mahallenin İşlev ve Nitelikleri Üzerine”. Osmanlı Araştırmaları. İstanbul. 4: 69-78.
• Eroğlu, Cengiz – M. Babuçoğlu – O. Özdil (2005). Osmanlı Vilayet Salnamelerinde Basra, Ankara.
• Gülcü, Erdinç (1999). “Osmanlı İdaresinde Bağdat (1534-1623)”. Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Tarih Anabilim Dalı. Basılmamış Doktora Tezi, Elazığ.
• Günay, Hacı Mehmet (2012). “Vakıf”, DİA. İstanbul 42: 475-479.
• Hartman, R.(1979). “Basra”, çev: Besim Darkot – M. Tayyip Gökbilgin, MEB, İA, İstanbul. 2: 320-327.
• İnan, Göker (2011). “ Rüstem Paşa Tarihi (H.699-968 / M.1299-1561) (İnceleme-Metin, vr. 120b – vr. 293b)”, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
• İnalcık, Halil (Mayıs 2019). “Vakıf Medeniyeti”, Vakıflar Dergisi 80. Yıl Özel Sayısı. 245-247.
• İpşirli, Mehmet (1992). “Câbî”, DİA. İstanbul. 6: 529-530.
• Jean – Baptiste Tavernier (2006). Tavernier Seyahatnamesi, Editör: Stefanos Yerasimos, Çev: Teoman Tunçdoğan, Kitap Yayınevi, 1. Basım, İstanbul.
• Karagöz, Mehmet (1999). “Osmanlıda Şehir ve Şehirli Mekân-İnsan-Beşerî Münasebetler (XV-XVIII. Yüzyıl)”. Osmanlı. Ankara. 4: 103-110.
• Kazıcı, Ziya (2014). İslam Medeniyeti ve Müesseseleri Tarihi, İstanbul.
• Küçükaşcı, Mustafa Sabri- Nebi Bozkurt (2004). “Mescid-i Harâm”, DİA. Ankara 29: 273-277.
• Mazaherî, Aly (1962). “Ortaçağ’da Mescitler, Ramazan ve Hac”. (Çev: Bahriye Üçok). Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. Ankara. 10: 79-89.
• Önkal, Ahmet - Nebi Bozkurt (1993). “Cami - Dinî ve Sosyokültürel Tarihi”. DİA. İstanbul. 7: 46-56.
• Özbaran, Salih (2004). Yemenden Basra’ya Sınırdaki Osmanlı. İstanbul.