Osmanlı Dönemi Tokat Sultan Murad Camii/Ulu Camii Vakıfları

Yıl 2022, Sayı: 57, 35 - 50, 30.06.2022

Ali Açıkel

https://doi.org/10.16971/vakiflar.994720

Öz

Tokat, üzerinde kadim medeniyetlerin kurulduğu, büyüyüp serpildiği, adeta her taşı ve toprağı geçmişten hatıralar taşıyan Anadolu’daki en eski şehirlerden biridir. XI. asrın sonlarında Türk hakimiyetine giren Tokat şehrinde Dânişmendli, Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde cami, mescid, medrese, imaret, zâviye, han, hamam ve türbe gibi çok sayıda dinî, sosyal, ekonomik ve kültürel eserler vücuda getirilmiştir. Bu eserlerin vücuda getirilmesinde Tokat’ın doğu-batı, güney-kuzeye giden yol güzergâhında bulunması, ılıman iklimi ve verimli tarım toprakları ile zengin bir sosyo-ekonomik potansiyele sahip olmasının rolü büyüktür. Osmanlı ülkesinin genelinde olduğu gibi, Tokat’ta tesis edilmiş olan dinî, sosyal, kültürel ve iktisadî eserler vakıf akarlar yardımı ile varlığını idame ettirmiştir.

Bu makalede Osmanlı döneminde Tokat’ta mevcut olan zengin vakıf eserleri arasından örnek bir çalışma olarak Sultan Murad Camisi (Ulu Cami) vakıfları ele alınacaktır. Bu cami vakıfları hakkında bazı münferit çalışmalar bulunmakla birlikte bu çalışmalar başlangıcından günümüze caminin vakıf akarlarını incelememektedir. Bu cami XII-XX. asırlar arasında Tokat şehir merkezinde inşa edilen 17 caminin en büyüklerinden biri olup muhtemelen Selçuklar döneminde inşa edilmiştir. Osmanlı döneminde Sultan Çelebi Mehmed veya II. Murad zamanında büyük tamir ve onarım geçirmiş ve Sultan Murad Camisi olarak anılmaya başlamıştır. Caminin bakım ve onarımı ile görevlerinin maaşı için mütevazı vakıf akarlar tahsis edilmiştir. Ayrıca bazı hayır sahipleri cami için ilave vakıflar kurmuşlardır. İncelemenin amacı, Sultan Murad Camisi vakıflarını bütün yönleriyle ele alarak Tokat’ın sosyo-kültürel tarihine katkı sağlamaktır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Sultan Murad Camii, Tokat, Ulu Camii, Vakıf.

Waqfs of Sultan Murad’s Mosque / Grand Mosque in Tokat during the Ottoman Period

Öz

One of Anatolia’s oldest cities, Tokat was the ground upon which ancient civilizations were planted, grown, and dispersed; nearly every rock and piece of soil in the city has the imprint of ancient history. In the city of Tokat, during the Danishmendid, Seljuk, and Ottoman periods, numerous mosques, masjids, madrasahs, soup kitchens, lodges, inns, public baths, and tombs were constructed. Tokat came under Turkish control in the late XIth century. Tokat’s location on the east-west and south-north road routes, socio-economic potential, and fertile agricultural regions all play a significant part in putting these works into the body. These religious, social, economic, and cultural institutions built up in Tokat, like the rest of the Ottoman Empire, have persisted thanks to waqf revenues.

In this article, the Sultan Murad Mosque/Grand Mosque waqfs will be examined as an exemplary study among the extensive Ottoman-era waqfs works in Tokat. Although there have been some solitary studies about the mosque’s waqfs, none of them have looked into the mosque’s waqf revenues throughout its history. This mosque, one of the largest of 17 mosques, was constructed in Tokat’s city center between XIIth and XXth centuries. It is likely to have been built during the Seljuk era. It received extensive restoration under Sultan Chelebi Mehmed or Sultan Murad II during the Ottman era, and as a result, it was named Sultan Murad Mosque. A minor portion of the waqf funds were devoted to the mosque’s upkeep and repairs as the salaries of the staff. In addition, some beneficiaries have established new additional waqfs for the mosque. By examining the Sultan Murad Mosque’s waqfs from every angle, the study aims to add to the sociocultural history of Tokat.

Anahtar Kelimeler

Tokat, Sultan Murad Mosque, Great Mosque, waqf, Ottoman State

Kaynakça

• Abdurrahman Vefik (1328). Tekâlif Kavâidi. İkinci Kısım, Dersaadet.
• Açıkel, Ali (1999). Changes in Settlement Patterns, Population and Society in North Central Anatolia: A Case Study of The District (Kazâ) of Tokat (1574-1643). Yayımlanmamış Doktora Tezi, University of Manchester, İngiltere.
• Aksulu, Behiye Işık (1994). Fetihten Osmanlı Dönemine Kadar Tokat Şehri Anıtları. Basılmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
• Akyüz, Abdurrahman, Güven Yetişkin, Saliha İçen ve Yahya Teksarı (2010). Tokat ve İlçeleri Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları Envanteri. Tokat.
• Barkan, Ömer Lütfi (1939). “Türk-İslam Hukuku Tatbikatının Osmanlı İmparatorluğu’nda Aldığı Şekiller: Mâlikâne-Divânî Sistemi”. Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, 2: 119-184. (Aynı yayının yeniden basımı için ayrıca bkz. Ömer Lütfi Barkan, Türkiye’de Toprak Meselesi, Toplu Eserler, I, Gözlem Yayınları, İstanbul 1980, s. 151-208).
• Baykara, Tuncer (1987). “Tokat Ulu Camii Üzerine Bazı Düşünceler”. Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu (2-6 Temmuz 1986), Ankara: 291-294.
• Demirci, Muhsin (2008). Kültürümüzde İskevsür Ağzı, Ankara: Kültür Ajans Yay.
• Erdemir, Yaşar (1987). “Tokat Yöresindeki Ahşap Camilerin Kültürümüzdeki Yeri”. Türk Tarihinde ve Türk Kültüründe Tokat Sempozyumu (2-6 Temmuz 1986), Ankara: 295-312.
• Erkara, Ayşe (2010). Tokat Merkez’de Osmanlı Dönemi Dini Mimarisi. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• Genç, Mehmet (2000). Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi. İstanbul: Ötüken Yay.
• Gökbilgin, Tayyib (1974). “Tokat”, İA (İslam Ansiklopedisi), (XII/I), 401-412.
• Gündüz, Ahmet (2021). “Vakfiyeleri Işığında II. Bayezid’in Eşi Bülbül Hatun Vakıfları”. Vakıflar Dergisi, (55), 25-54.
• Gündoğdu, Hamza Vd. (2006). Tarihi Yaşatan İl Tokat. Ankara.
• Kallek, Cengiz (2006). “Müd”. DİA, (C. 31), s. 457-459.
• Kucur, Sadi S. (1993). Sivas, Tokat ve Amasya’da Selçuklu ve Beylikler Devri Vakıfları (Vakfiyelere göre). Basılmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü, İstanbul.
• Mercan, Mehmet ve M. Emin Ulu (2003). Tokat Kitabeleri. Ankara.
• Mumcuoğlu, Sadakat Safiye (2019). XV-XV. Yüzyıl Tokat Merkez ve İlçelerindeki Cami Plan ve Cephelerinin Tipolojik İrdelenmesi. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
• Nemlioğlu, Candan (2013). “Tokat’ın Ahşap Kalem İşi Bezemeli İki Ünlü Camii’nin Türk-İslam Bezeme Sanatındaki Yeri ve Önemi”. Tokat Sempozyumu 1-3 Kasım 2012 Bildiriler, (C.II), Ankara: 240-248.
• Önkal, Ahmet ve Nebi Bozkurt (1993). “Cami: Dini ve Sosyokültürel Tarihi”. DİA, VII: 46-56.
• Pakalın, Mehmet Zeki (1983). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. C. I-II-III, İstanbul: MEB. Yay.
• Seçgin, Nuri (1993). Tokat’taki Türk Mimari Eserleri. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Sertoğlu, Mithat (1986). Osmanlı Tarih Lügati. İstanbul: Enderun Kitabevi Yay.
• Şemseddin Sami (1987). Kâmûs-ı Türkî. İstanbul: Çağrı Yay.
• Şimşirgil, Ahmet (1990). Osmanlı Taşra Teşkilatında Tokat (1455-1574). Basılmamış Doktora tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Şimşirgil, Ahmet (1997). “XV ve XVI. Asırlarda Turhal”. Türklük Araştırmaları Dergisi, (VIII), 463-494.
• Şimşirgil, Ahmet (2003). “XIV-XVI. Yüzyıllarda Tokat Cami ve Mescidleri”. Tarih İncelemeleri Dergisi, (XVIII/1), 94-96.
• Tunca, Aylin (2000). Vakfiyelerine Göre Tokat Vakıfları (H. 1000-1200/M. 1591-1785). Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Turan, Osman (1980). Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi. İstanbul.
• Uysal, A. Osman (1987). “Tokat’taki Osmanlı Camileri”. Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu 2-6 Temmuz 1986, Ankara: 347-352.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1927). Kitabeler. İstanbul.
• Wolper, Ethel Sara (1994). Patronage and Practice in Late Seljuk and Early Beylik Society: Dervish Lodges in Sivas, Tokat, and Amasya. Doktora tezi, University of California, Los Angeles, U.S.A.
• Yavi, Ersal (1986). Tokat (Komana). İstanbul.
• Yediyıldız, Bahaeddin (1986). “Vakıf”. İslam Ansiklopedisi, (C. XIII), M.E.B., İstanbul. 153-172.
• Yediyıldız, Bahaeddin (2003). XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi Bir Sosyal Tarih İncelemesi. Ankara: TTK Yay.
• Yinanç, Mükrimin Halil (1988). “Danişmendliler”. İslam Ansiklopedisi, (C.III), İstanbul: 468-469.