Siirt Grand Mosque Waqf (1855-1907)

Yıl 2022, Sayı: 58, 89 - 105, 26.12.2022

Recep Ayhan

https://doi.org/10.16971/vakiflar.1162822

Cited By: 2

Öz

The waqfs established for them have given many religious structures in the Islamic world the chance to survive. Of these buildings, mosques have acted not only as the places where Muslims performed their religious activities but also as social and political centers of the community. Waqfs have a large presence in mosques that have survived, where values relating to interpersonal relationships with others and human behaviour are taught. The revenues obtained from the immovable properties such as shops, baths, lands, vineyards, and orchards devoted have paved the way for opportunities for the mosques to carry on their activities continuously. The Siirt Grand Mosque, one of the earliest examples of Seljukian-era architecture in Anatolia, is one of the mosques that are still standing as a result of this waqf tradition. Siirt Grand Mosque, to which various estates have been devoted since the 13th century, took place in the waqf system during the Ottoman period as well, and it has arrived to the present. According to waqf books and court records, information on the Siirt Grand Mosque Waqf's revenues, expenses, and personnel between 1855 and 1907 were revealed in this study.

Anahtar Kelimeler

Waqf Books, Ottoman, Siirt, Grand Mosque, waqf

Siirt Ulu Camii Vakfı (1855-1907)

Öz

İslâm dünyasında pek çok dini yapı kurulan vakıflar sayesinde varlığını sürdürme imkânı bulmuştur. Bunlardan biri olan camiler Müslümanların ibadetlerini yerine getirdikleri dini yapılar olmalarının yanı sıra toplumsal ve siyasi merkezler durumundaydı. Manevi etkileşim ve insan davranışlarına yön veren değerlerin öğretildiği camilerin ayakta kalmasında vakıfların önemli bir payı olmuştur. Vakfedilen dükkân, hamam, tarla, bağ ve bahçe gibi mülklerden elde edilen gelirler camilerin kesintisiz bir şekilde faaliyetlerine devam etmesine imkân tanımıştır. Bu vakıf geleneği sayesinde ayakta kalan camilerden biri de Selçuklu devri mimarisinin Anadolu’daki en eski örnekleri arasında yer alan Siirt Ulu Camii’dir. 13. yüzyıldan itibaren çeşitli mülklerin vakfedildiği Siirt Ulu Camii, Osmanlı döneminde de vakıf sistemi içerisinde yer alarak faaliyetlerini sürdürmüş ve günümüze kadar ulaşmıştır. Bu çalışmada Siirt Ulu Camii Vakfı’nın 1855-1907 yılları arasındaki gelirleri, giderleri ve görevlileri ile ilgili bilgiler evkaf defterleri ve şer’iyye sicilleri ışığında ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Evkaf Defterleri, Osmanlı, Siirt, Şer'iyye Sicilleri, Ulu Camii, Vakıf, Waqf Books, Ottoman, Court Records, Grand Mosque, waqf

Kaynakça

• 1. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA): A. Evkaf Defterleri: BOA. Evkaf Defterleri (EV.d.), BOA. EV.d. 13011; BOA. EV.d. 17169; BOA. EV.d. 34672; BOA. EV.d. 36067; BOA. EV.d. 36328.
• B. Siirt Şer’iyye Sicil Defterleri: BOA. Meşihat, Şer’iyye Sicil Defterleri (MŞH.ŞSC.d.), BOA. MŞH.ŞSC.d. 7582; BOA. MŞH.ŞSC.d. 7584; BOA. MŞH.ŞSC.d. 7585; BOA. MŞH.ŞSC.d. 7587; BOA. MŞH.ŞSC.d. 7588; BOA. MŞH.ŞSC.d. 7590; BOA. MŞH.ŞSC.d. 7592; BOA. MŞH.ŞSC.d. 7594.
• 2. Salnâmeler: 1292/1875 Tarihli Diyarbekir Vilayet Salnâmesi, 1293/1876 Tarihli Diyarbekir Vilayet Salnâmesi, 1310/1892 Tarihli Bitlis Vilayet Salnâmesi.
• 3. Araştırma ve İnceleme Eserler: Anonim (1967). Siirt İl Yıllığı. Ankara. Anonim (1973). Siirt İl Yıllığı. Ankara.
• Arslan, Muhammet (2017). Anadolu’da Selçuklu Çağı Cami ve Mescit Mimarisi (Plan-Mimari-Süsleme). Doktora Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• Aslanapa, Oktay (1991). Anadolu’da Türk Mimarîsi, Başlangıcı ve Gelişmesi. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yay.
• Ayhan, Recep (2022). 19. Yüzyılın İkinci Yarısında Siird (1847-1900). Ankara: Gece Kitaplığı Yay.
• Bayartan, Mehmet (2008). “Osmanlı Şehirlerinde Vakıflar ve Vakıf Sisteminin Şehre Kattığı Değerler”. Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 10 (1), 157-175.
• Berki, Ali Hikmet (1962). “Hukukî ve İçtimaî Bakımdan Vakıf”. Vakıflar Dergisi, (5), 9-13.
• Bizbirlik, Alpay (2002). 16. Yüzyıl Ortalarında Diyarbekir Beylerbeyliği’nde Vakıflar (972 Tahriri Işığında). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Çam, Nusret (2012). “Ulucami”. İslâm Ansiklopedisi. C. 42. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 80-81.
• Çelik, Kürşat (2013). “R.1284/1868-1869 Tarihli Muhasebe-i Evkaf-ı Hümayun Defteri’ne Göre Mamuratülaziz Vakıfları”. Vakıflar Dergisi, (40), 143-162.
• Demlikoğlu, Uğur (2018a). “1526 Tarihli Tahrir Defterine Göre Siirt Vakıfları”. Asia Minor Studies, 6 (12), 91-105.
• Demlikoğlu, Uğur (2018b). “988 ve 1112 Numaralı Tapu Tahrir Defterlerine Göre Siirt Vakıfları (1526-1566)”. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, (44), 40-61.
• Direk, Yaşar Subaşı ve Öztürk, Şahabettin (2018). “Siirt Ulu Camii Yapısal Sorunları ve Çözümleri”. Turkish Studies, 13 (18), 1243-1270.
• Duygu, İsmail (2012). 426 Numaralı (H.1302-1317/M.1885-1900) Siirt Şer’iyye Sicili Metin Çevirisi ve Değerlendirme. Yüksek Lisans Tezi. Nevşehir: Nevşehir Üniversitesi.
• Eyice, Semavi (1997). “Hamam (Tarih ve Mimari)”. İslâm Ansiklopedisi. C. 15. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 402-430.
• Genç, Mehmet (2014). “Klasik Osmanlı Sosyal-İktisadi Sistemi ve Vakıflar”. Vakıflar Dergisi, (42), 9-18.
• Günay, Hacı Mehmet (2012). “Vakıf”. İslâm Ansiklopedisi. C. 42. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 475-479.
• İpşirli, Mehmet (1992). “Câbî”. İslâm Ansiklopedisi. C. 6. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 529-530.
• Kazıcı, Ziya (2014). Osmanlı’da Vakıf Medeniyeti. İstanbul: Kayıhan Yay.
• Köprülü, İdris ve Ünaldı, Uğur (1983). “Siirt Ulu Camii ve Minaresi”. Rölöve ve Restorasyon Dergisi, (5), 19-36.
• Kucak, Ömer (2016). “XIX. Yüzyılın Son Çeyreğinde Siirt ve Havalisindeki Vakıfların Arazi Varlıkları”. Siirt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 4 (6-7), 13-26.
• Küçük, Celalettin (2010). “Siirt Ulu Cami Minaresi Restorasyonu”. Kargir Yapılarda Koruma ve Onarım Semineri II, (16-17 Aralık 2010), İstanbul: 216-229.
• Küçükaşçı, Mustafa Sabri (2000). “İmam”. İslâm Ansiklopedisi. C. 22. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 178-181.
• Onay, Ahmet (2009). “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Camilerin Finansmanı”. Değerler Eğitimi Dergisi, 7 (18), 43-80.
• Oral, Mehmet Zeki (1962). “Anadolu’da San’at Değeri Olan Ahşap Minberler, Kitabeleri ve Tarihçeleri”. Vakıfları Dergisi, (5), 23-77.
• Önkal, Ahmet ve Bozkurt, Nebi (1993). “Cami (Dinî ve Sosyokültürel Tarihi)”. İslâm Ansiklopedisi. C. 7. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 46-56.
• Öztürk, Naif (2006). “Mütevelli”. İslâm Ansiklopedisi. C. 32. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 217-220.
• Öztürk, Şahabettin ve Kılavuz, Bülent Nuri ve Karakuş, Ülkü Can (2007). “Siirt Ulu Cami Minaresi”. Vakıflar Dergisi, (30), 385-405.
• Pakalın, Mehmet Zeki (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü III. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yay.
• Parlak, Sevgi ve Kunt, Halil İbrahim ve Kocadağıstan, M. Argun (2013). “Siirt Ulu Camii Minaresi ve 2008 Yılı Restorasyonu”. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 30 (1), 167-198.
• Parlatır, İsmail (2011). Osmanlı Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Yargı Yay.
• Polat, Ebru (2006). H. 1310 (M. 1892) ve H. 1316.1317.1318 (M. 1898.1899.1900) Tarihli Bitlis Vilâyeti Sâlnâmelerinin Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi. Yüksek Lisans Tezi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi.
• Satılmış, Selahattin ve Alp, Sefa (2020). “Karamanoğlu Mehmet Bey Camii ve Vakfı (XIX. Yüzyıl)”. Vakıflar Dergisi, (53), 147-162.
• Savur, Hayrettin (2010). Siirt’in Sosyal ve Ekonomik Yapısı (1312-1317/1894-1900, 420 Nolu Siirt Şer’iyye Sicil Defterine Göre). Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Seçkin, Bekir Sami (2006). Başlangıçtan Günümüze Siirt Tarihi. İstanbul: İstanbul Siirtliler Derneği Yay.
• Tabakoğlu, Ahmet (2017). Türkiye İktisat Tarihi. İstanbul: Dergâh Yay.
• Uluçam, Abdüsselam (2012). “Siirt Ulucamii”. İslâm Ansiklopedisi. C. 42. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 113-114.
• Ülgen, Ali Saim (1962). “Siirt Ulu Camii”. Vakıflar Dergisi, (5), 153-163.
• Yaşar, Ahmet (2020). “1766 Tarihli Bir Hamam Defterine Göre İstanbul Vakıf Hamamları”. Vakıflar Dergisi, (53), 67-99.
• Yazıcı, Tahsin ve İpşirli, Mehmet (1995). “Ferrâş”. İslâm Ansiklopedisi. C. 12. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 408-409.
• Yediyıldız, Bahaeddin (1983). “Vakıf Istılahları Lügatçesi”. Vakıflar Dergisi, (17), 55-60.
• Yediyıldız, Bahaeddin (1986). “Vakıf”. İslâm Ansiklopedisi. C. 13. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yay. 153-172.
• Yediyıldız, Bahaeddin (2012). “Vakıf (Tarih)”. İslâm Ansiklopedisi. C. 42. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 479-486.
• 4. Elektronik Kaynaklar: https://www.akmb.gov.tr/Bilgi.aspx?ID=351 [Erişim: 14.08.2022].