Anadolu'nun En Eski İslam Mabedi: Tokat Garipler Camisi ve Vakıfları

Yıl 2023, Sayı: 59, 9 - 19, 30.06.2023

Ali Açıkel

https://doi.org/10.16971/vakiflar.1213511

Öz

Tokat, tarihte birçok medeniyete ev sahipliği yapmış Anadolu’daki en eski şehirlerden biridir. XI. asrın sonlarında Danişmendliler zamanında Türk hâkimiyetine girmiştir. Şehirdeki ilk dinî, sosyal ve kültürel eserler bu devlet zamanında vücuda getirilmiştir. Bu eserlerin başında, Melik Danişmend Ahmed Gazi tarafından 1073’te Tokat’ın fethinden kısa bir süre sonra inşa edilen Garipler Camii gelmektedir. Bu cami, Anadolu’da inşa edilen en eski İslam mabedidir. Bu nedenle fetih camii olma özelliği taşımaktadır. Günümüze kadar ulaşan ve halen ibadete açık olan Garipler Camii, Danişmendli, Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde tesis edilen vakıf gelirleri ile varlığını devam ettirmiştir.
Bu makalede Tokat’ın en eski dinî yapılarından birisi olan Garipler Camii ve vakıfları ele alınacaktır. Cami, XX. asrın başlarına kadar Tokat şehir merkezinde inşa edilen 17 camiden biridir. Caminin mimarî yapısı hakkında yeterli çalışma bulunmakla birlikte, vakıfları hakkında sınırlı zaman dilimlerini kapsayan birkaç inceleme yapılmıştır. Bu çalışmada ana kaynak olarak yararlanılan arşiv belgeleri ve mahkeme kayıtları yardımı ile kuruluşundan günümüze kadar Garipler Camii’nin bütün vakıfları incelenecektir. Caminin bakım ve onarımı ile görevlilerinin ücretleri için bazı akar vakıfları kurulmuştur. Ayrıca bazı varlıklı hayır sahipleri camii için ilave vakıflar kurmuşlardır. Makalenin temel amacı, Garipler Camii ve vakıflarını bütün yönleriyle ele alarak Tokat’ın sosyal ve kültürel tarihine katkı sağlamaktır.

Anahtar Kelimeler

Tokat, Camii, Vakıf, Osmanlı, Garipler, Melik Danişmend Gazi.

Anatolia’s Oldest Islamic Prayer Place: Tokat Garipler Mosque and its Waqfs

Öz

One of Anatolia’s oldest cities, Tokat has historically served as a host to numerous civilizations. During the Danishmend era around the end of the XIth century, it was ruled by Turkey. During this State, the city’s earliest religious, social, and cultural objects came into being. Melik Danishmend Ahmed Gazi constructed the Garipler Mosque as the earliest of these projects soon after conquering Tokat in 1073. The mosque in question is the first mosque erected by Turks in Anatolia. It has the characteristic of being a mosque of conquest as a result. The Garipler Mosque continued to remain with the help of waqfs established during the Danishmend, Seljuk, and Ottoman periods, and it is still open for worship today. In this article, one of the oldest religious buildings of Tokat, Garipler Mosque, and its foundations will be discussed. The mosque is one of the 17 mosques that were constructed in Tokat’s city center until the beginning of the XXth century. There are a few studies on its foundations covering limited time periods despite the fact that there are many studies on the mosque’s architectural construction. With the use of historical documents utilized as the primary source and the data in Sharia Registers, all the waqfs of the Garipler Mosque from its founding to the present will be reviewed in this study. A few financial foundations were set up to pay for the mosque’s upkeep, repairs, and staff salaries. A few affluent donors have also created extra waqfs for the mosque. By examining every aspect of the Garipler Mosque and its foundations, the study’s primary goal is to add to the historical and cultural history of Tokat.

Anahtar Kelimeler

Tokat, Vakıf, Osmanlı, Melik Danişmend Gazi., Garipler Mosque

Kaynakça

• Arşiv kaynakları Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) Tapu Tahrir Defterleri: BOA. TD 2; BOA. TD 19; BOA. TD 79; BOA. TD 387; BOA. TD 287.
• BOA. AE. SMHMD.IV(Ali Emiri Sultan Mehmed IV). 80/9516.
• BOA. SAHM. III. (Ali Emiri Sultan Ahmed III). 105-10433; BOA. SAHM. III. 24-2237.
• Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyud-ı Kadime Arşivi (TK. KKA)
• Tapu ve Tahrir Defterleri: TK. KKA/ TK.GM.d 177(14); TK. KKA. Evkaf Defteri 583.
• Tokat Şer‘iye Sicilleri TŞS 29; TŞS 53; TŞS 79; TŞS 86; TŞS 119.
• Sivas Vakıflar Bölge Müdürlüğü Arşivi S. VBMA. Muhasebe Defteri No. 9.
• Tokat Vakıflar Bölge Müdürlüğü Arşivi T. VBMA. Muhasebe Defteri No. 1; T. VBMA. Muhasebe Defteri No. 10.
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA) Hurufat Defterleri (HD): VGMA. HD No. 1083; VGMA. HD No. 1092; VGMA. HD No. 1094; VGMA. HD No. 1121; VGMA. HD No. 1143; VGMA. HD No. 1144.
• VGMA. Mücedded Anadolu Vakfiye Rabi Aşer (14) Defteri No. 600, s. 172-173/205.
• Abdurrahman Vefik (1328). Tekâlif Kavâidi. İkinci Kısım, Dersaadet. Açıkel, Ali (2021). “Osmanlı Döneminde Tokat Takyeciler Camii Vakıfları”. Vakıflar Dergisi, (55): 9-24.
• Açıkel, Ali ve Abdurrahman Sağırlı (2005). Osmanlı Döneminde Tokat Merkez Vakıfları-Vakfiyeler. C. I, Tokat: Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi Yay.
• Aksulu, Behiye Işık (1994). Fetihten Osmanlı Dönemi’ne Kadar Tokat Şehri Anıtları. Basılmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
• Anaç, Ekrem (2016). “Danişmentli Mimarisi Anadolu Türk Mimarisinin Bilinmeyen/Az Bilinen Erken Dönem Eserleri”. Danişmendliler Sempozyumu (12-13 Kasım 2015) Bildiriler. Ankara. 295-313.
• Barkan, Ömer Lütfi (1939). “Türk-İslam Hukuku Tatbikatının Osmanlı İmparatorluğu’nda Aldığı Şekiller: Mâlikâne-Divânî Sistemi”, Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, (2): 119-184.
• Ömer Lütfi Barkan, Türkiye’de Toprak Meselesi, Toplu Eserler. C. I. Gözlem Yayınları, İstanbul: 1980, 151-208).
• Cantay, Tanju (1977). “Bir Kuzey-Batı Anadolu Gezisinden Notlar”, Sanat Tarihi Yıllığı, (VII): 25-27.
• Evliya Çelebi (2001). Evliya Çelebi Seyahatname. Haz. Yücel Dağlı- Seyit Ali Kahraman- İbrahim Sezgin. C. 5. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Gabriel, Albert-Louis (1934). Monuments Turcs D’Anatolie, II, Paris.
• Gabriel, Albert-Louis (2022). Anadolu’daki Türk Anıtları İkinci Cilt: Amasya-Tokat-Sivas, Çev. Nuri Fudayl Kıcıroğlu, İstanbul: Türk Arkeoloji ve Kültürel Miras Enstitüsü Yayınları.
• Genç, Mehmet (2000). Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Gökbilgin, Tayyib (1974). “Tokat”. İA, (XII/I): 401-412.
• Gündoğdu, Hamza Vd. (2006). Tarihi Yaşatan İl Tokat. Ankara.
• Kucur, Sadi S. (1993). Sivas, Tokat ve Amasya’da Selçuklu ve Beylikler Devri Vakıfları (Vakfiyelere göre). Basılmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü. İstanbul.
• Mumcuoğlu, Sadakat Safiyye (2019). XI-XV. Yüzyıl Tokat Merkez Ve İlçelerindeki Cami Plan Ve Cephelerinin Tipolojik İrdelenmesi. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü. Ankara.
• Mülâyim, Selçuk (1996). “Garipler Camii”. Türkiye Diyanet Vakfı (TDV) İslâm Ansiklopedisi. C. 13. İstanbul. 381-382.
• Önkal, Ahmet ve Nebi Bozkurt (1993). “Cami: Dini ve Sosyokültürel Tarihi”. TDVİA, (C.7): 46-56.
• Özvar, Erol (1998). XVII. Yüzyılda Osmanlı Taşra Maliyesinde Değişim: Rum Hazine Defterdarlığından Tokat Voyvodalığına Geçiş. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul.
• Pakalın, Mehmet Zeki (1983). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. C. I-II-III, İstanbul: MEB. Yay.
• Seçgin, Nuri (1993). Tokat’taki Türk Mimari Eserleri. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Sertoğlu, Mithat (1986). Osmanlı Tarih Lügati. İstanbul: Enderun Kitabevi Yay.
• Şemseddin Sami (1987), Kâmûs-ı Türkî, İstanbul: Çağrı Yay.
• Şimşirgil, Ahmet (1990). Osmanlı Taşra Teşkilatında Tokat (1455-1574). Basılmamış Doktora tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Şimşirgil, Ahmet (2003). “XIV-XVI. Yüzyıllarda Tokat Cami ve Mescidleri”. Tarih İncelemeleri Dergisi, (C. XVIII, S. 1): 87-104.
• Tokat Merkez ve İlçeleri Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları Envanteri (2010). Editörler: Abdurrahman Akyüz, Güven Yetişkin, Saliha İçen Tokat.
• Tunca, Aylin (2000). Vakfiyelerine Göre Tokat Vakıfları (H. 1000-1200/M. 1591-1785). Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Uzun, Mustafa İsmet (2006). “Muhammediyye”. TDVİA. C. 30. Ankara. 583-584.
• Wolper, Ethel Sara (1994). Patronage and Practice in Late Seljuk and Early Beylik Society: Dervish Lodges in Sivas, Tokat, and Amasya. Doktora tezi, University of California, Los Angeles, U.S.A.
• Yavi, Ersal (1986). Tokat (Komana). İstanbul.
• Yediyıldız, Bahaeddin (1986). “Vakıf”. İslam Ansiklopedisi (İA), (C. XIII): 153-172.
• Yediyıldız, Bahaeddin (2003). XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi Bir Sosyal Tarih İncelemesi. Ankara: TTK Yay.
• Yinanç Mükrimin Halil (1988). “Danişmendliler”. İslam Ansiklopedisi (İA). (C. III). İstanbul. 468-469.
• III. Elektronik kaynaklar Url 1: https://www.haritamap.com/yer/garipler-cami-turhal. Url 2: https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/tokat/gezilecekyer/garpler-cam-dansmend-melkgaz-cam.