The Historical Course and Post-Ottoman Fate of Ottoman Waqf Libraries in Bulgaria

Yıl 2023, Sayı: 60 - Aralık 2023, 123 - 141, 30.12.2023

Orlin Sabev

https://doi.org/10.16971/vakiflar.1328734

Öz

The fate of the rich book collections accumulated during the centuries of Ottoman rule in Bulgarian lands was determined by the dynamics of social and political life, so that wars, state and political regime changes, and ideological conjuncture inevitably negatively affected the preservation of this heritage in its full content. According to the archival and narrative sources approximately 40 large Ottoman waqf libraries were founded in Bulgaria. After the establishment of the Principality of Bulgaria in 1878, a significant part of these collections were transferred to Sofia, thus creating the rich collection of the National Library. Some of the books were brought to Istanbul upon the insistence of the Ottoman government or by some librarians who escaped in the 1912-1913 Balkan wars. During the short period of Russian occupation in Bulgaria (1877-1879), some books were taken to Russia. The article focuses in more detail on the turbulent war and post-war period, when the Ottoman book heritage accumulated over centuries on the territory of Bulgaria was destroyed or dispersed and tried to survive in different directions

Anahtar Kelimeler

Bulgaria, Ottoman rule, foundation libraries, Sofia, Istanbul, Russia

Bulgaristan’daki Osmanlı Vakıf Kütüphanelerinin Tarihi Seyri ve Osmanlı Sonrası Kaderi

Öz

Bulgar topraklarında yüzyıllar süren Osmanlı hakimiyeti boyunca biriken zengin kitap koleksiyonlarının kaderi, sosyal ve siyasi yaşamın dinamikleri tarafından belirlenmiştir ki, savaşlar, devlet ve siyasi rejim değişiklikleri, ideolojik konjonktür kaçınılmaz olarak bu mirasın tam olarak korunmasını olumsuz yönde etkilemiştir. Bildiğimiz arşiv ve anlatı kaynaklarına göre, Bulgaristan topraklarında yaklaşık 40 tane büyük Osmanlı vakıf kütüphanesi kurulmuş ve faaliyet göstermiştir. 1878 yılında Bulgaristan Prensliği’nin kuruluşundan sonra bu koleksiyonların önemli bir kısmı Sofya’ya aktarılmış ve böylece Milli Kütüphane’nin zengin koleksiyonu oluşmuştur. Kitapların bir kısmı da 93 Harbi ya da Balkan Savaşı sırasında kaçan bazı kütüphaneciler tarafından ya da Osmanlı yetkililerinin ısrarı üzerine İstanbul’a getirilmiştir. Bulgaristan’da Rus işgalinin kısa sürdüğü dönemde (1877-1879) bazı kitaplar Rusya’ya götürülmüştür. Makalede, Bulgaristan topraklarında yüzyıllar boyunca biriken Osmanlı kitap mirasının yok edildiği veya dağıldığı, farklı yönlerde hayatta kalmaya çalıştığı çalkantılı savaş ve savaş sonrası dönem üzerinde daha ayrıntılı olarak durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Bulgaristan, Osmanlı hakimiyeti, vakıf kütüphaneleri, Sofya, İstanbul, Rusya

Kaynakça

• Altay, Ahmet (2020). “Pazvantoğlu Osman ve Vidin’de Kurduğu Kütüphane”. Bilgi Yönetimi Dergisi, (2), 185-199.
• Anameriç, Hakan (2014). “Sultan II. Abdülhamid Döneminde Kütüphane Kurumu Anlayışının Değişimi”. Sultan II. Abdülhamid Sempozyumu 20-21 Şubat 2014, Selanik, Sosyo-Kültürel Hayat - Sanat - Basın. Bildiriler. (C. 2). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay. 103-111.
• Baev, Haralambi (2018). “Kak uniştojihme unikalni knigi za istoriyata ni pri Osvobojdenieto”: https://www.168chasa.bg/article/6900961 (Erişim Tarihi: 11.06.2018).
• Botkin, Sergey P. (1893). Pisma S. P. Botkina iz Bolgarii 1877 g. S.-Peterburg: Tipografiya M. M. Stasyulkviça.
• Çaycıoğlu, Serdar Oğuzhan (2020). “1826-1829’da Erdebil, Ahıska, Bayezid ve Erzurum’da Bulunan Bazı Yazma Eserlerin St. Petersburg’a Nakli”. Tarih Dergisi, (2), 167-185.
• Duman, Hasan (1992). “Beyazıt Devlet Kütüphanesi”. İslam Ansiklopedisi. (C. 6). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 51-52.
• Erünsal, İsmail E. (1998). “The Expansion and Reorganization of the Ottoman Library System: 1754-1839”. Belleten, (235). 831-849.
• Erünsal, İsmail E. (2008). “Tanzimat Sonrası Türk Kütüphaneciliği İle İlgili Belgeler”. Osmanlı Araştırmaları, (31), 229-339.
• Erünsal, İsmail E. (2015). Osmanlılarda Kütüphaneler ve Kütüphanecilik. Tarihî Gelişimi ve Organizasyonu. İstanbul: Timaş Yay.
• Flügel, Gustav (1865). Die Arabischen, persischen und türkischen Handschriften der kaiserlich-königlichen Hofbibliothek zu Wien, band 1. Wien: K. K. Hof - und Staatsdruckerei.
• Ganeva, Veneta (2022). “Osmanoturski dokumenti v Narodnata biblioteka”: https://www.libplovdiv.com/index.php/bg/2010-05-04-06-33-36 (Erişim Tarihi: 04.04.2022).
• Gramatikova, Nevena (2018). “Knijnata kolektsiya na tekketo Nazar (Nazır) baba vıv Vidin”. Godişnik na Istoriçeskiya fakultet na Velikotırnovskiya universitet “Sv. sv. Kiril i Metodiiy”, (34), 336-374.
• Ireçek, Konstantin (1899). Knyajestvo Bılgariya, 1: Bılgarska dırjava. Plovdiv: Hr. G. Danov Yay.
• Ivanova, Svetlana (2016). “Za bibliotekata kım teketo na Salaheddin baba, postroeno ot Osman Pazvantoglu vıv Vidin (istoriçeski realii)”. Iz jivota na evropeyskite provintsii na Osmanskata imperiya prez XV-XIX vek. Sbornik izsledvaniya v pamet na prof. d.i.n. Elena Grozdanova. Yayına hazırlayan Stefka Pırveva, Olga Todorova. Sofya: Gutenberg Yay. 457-458.
• Ivanova, Zorka (2007). “Samokov - Moskva (za daleçnoto pıtuvane na edin rıkopis)”. Obştuvane s Iztoka. Yubileen sbornik, posveten na 60-godişninata na Stoyanka Kenderova. Yayına hazırlayan Lyubomir Georgiev. Sofya: Milli Kütüphane Yay. 410-419.
• Ivanova, Zorka ve Anka Stoilova (1996). “Sbirka ot arabografiçni knigi v s. Çepintsi, Smolyansko”. Bılgarski folklore, (3-4), 84-92.
• Ivanova, Zorka ve Anka Stoilova (1999). “Arabografiçni knigi, sıhranyavani v s. Elhovets, Smolyanska oblast”. Islyam i kultura. Izsledvaniya. Yayına hazırlayan Galina Lozanova, Lyubomir Mikov. Sofya: IMIR. 175-196.
• Kenderova, Stoyanka (2002a). Knigi, biblioteki i çitatelski interesi sred samokovskite müsülmani (XVIII-XIX vek). Sofya: Milli Kütüphane Yay.
• Kenderova, Stoyanka (2002b). “Golemite obştestveni (vakıfski) biblioteki po bılgarskite zemi v svetlinata na novoizdireni izvori”. Istoriyata na knigata - naçin na jivot. Sbornik v çest na prof. d.f.n. Ani Gergova. Yayına hazırlayan Krasimira Daskalova. Sofya: Lik Yay. 115-151.
• Kenderova, Stoyanka (2018). “Bibliotekata kım “Tombul” camiya v Şumen - formirane na neyniya fond i sıstoyanieto mu dnes”. Godişnik na Istoriçeskiya fakultet na Velikotırnovskiya universitet „Sv. sv. Kiril i Metodiiy“, (34), 325-335.
• Kenderova, Stoyanka (2019). “Sled 130 godini fondıt na Vidinskata biblioteka na Osman Pazvantoglu se razkriva v pılnota”. Biblioteka, (1), 64-68.
• Koyuncu, Аşkın (2006). “Bulgaristan’da Osmanlı Maddi Kültür Mirasının Tasfiyesi (1878-1908)”. Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi-OTAM, (20), 197-243.
• Markov, Nedyalko (1907). Pıtevoditel na gr. Tırnovo i okolnostta mu. V. Tırnovo: Velikotırnov. turistko. d-vo “Trapezitsa”.
• Mikov, Lyubomir (2019). Camii v Sofiya (istoriya, spetsifika i sıvremenno sıstoyanie). Sofya: Başmüftülük Yay.
• Milçeva, Mila (2020). “S razgrabvaneto na bibliotekata v Kurşum camiya bila uniştozhena beztsenna informatsiya za istoriyata na Tırnovo i Bılgariya”: http://korespondentbg.com/bg/s-razgrabvaneto-na-bibliotekata-v-kurshum-dzhamiya-bila-unishtozhena-beztsenna-informatsiya-za-istoriyata-na-tarnovo-i-balgariya/ (Erişim Tarihi: 02.11.2020).
• Muratov (1905). Dokumenti za deynostta na rusite po uredbata na grajdanskoto upravlenie v Bılgariya ot 1877-1879 g. Yayına hazırlayan Muratov. Sofya: Dırjavna peçatnitsa.
• Nikolov, Aleksandır ve L. A. Gerd (2012). P. A. Syrku v Bolgarii (1878-1879)/P. A. Sirku v Bılgariya (1878-1879). Sofya: Izdatelski tsentır “Boyan Penev”, Institut za literatura pri BAN.
• Peremeci, Osman N. (1942). Tuna Boyu Tarihi. İstanbul: Resimli Ay Matbaası.
• Peremeci, Osman N. (2012). “Hayatı-Kişiliği” ve Tuna Boyu Tarihi. Haz. Ayhan Tunca. Edirne: Yöre Dergisi Yay.
• Sabev, Orlin (2001). Osmanski uçilişta v bılgarskite zemi XV-XVIII vek. Sofya: Lyubomıdrie-Hronika.
• Sabev, Orlin (2007). “Bir Hayrat ve Nostalji Eseri: Şumnu’daki Tombul Cami Külliyesi ve Banisi Şerif Halil Paşa’nın Vakfettiği Kitap Kataloğu”. Enjeux politiques, économiques et militaires en mer Noire (XIVe-XXIe siècles), études à la mémoire de Mihail Guboglu. Yayına hazırlayan Faruk Bilici, Ionel Cândea, Anca Popescu. Braïla: Musée de Braïla-Editions Istros Yay. 557-583.
• Sabev, Orlin (2012). “Bulgaristan’da Osmanlı Vakıf Kütüphanelerinden Bir Örnek: Sofya Müftüsü Ebubekir Efendi Kütüphanesi (1777)”. Balkanlarda Osmanlı Vakıfları ve Eserleri Uluslararası Sempozyumu, İstanbul-Edirne 9-10-11 Mayıs 2012. Ankara: T.C. Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğü-T.C. Başbakanlık Yurtdışı Türkler ve Akraba Topluluklar Başkanlığı Yay. 297-303.
• Sabev, Orlin (2017a). Knigata i neyniyat hram (istoriya na osmanskite biblioteki v Bılgariya). Sofya: Avangard Prima Yay.
• Sabev, Orlin (2017b). “Osmanskite vakıfski biblioteki v Bılgariya i stroitelnite im nadpisi - tekstualni interpretatsii v bılgarskata türkologiya”. Türkologiyata dnes. Predizvikatelstva i perspektivi. 65 godini spetsialnost “Türkologiya” v Sofiĭskiya universitet “Sv. Kliment Ohridski”, yubileyna nauçna konferentsiya 10-11 noemvri 2017 g. Yayına hazırlayan Milena IYordanova, Irina Sarıivanova. Sofya: Sofya Üniversitesi Yay. 237-250.
• Stajnova, Mihaila (1982). Osmanskite biblioteki v bılgarskite zemi XV-XVIII vek. Studii. Sofya: Milli Kütüphane Yay.
• Stoilova, Anka (2017). Arabskite rıkopisi. Metodika na pırviçnata obrabotka na fragmentite. Sofya: Milli Kütüphane Yay.
• Yankov, Todor (1939). Sıçineniya, 1: Pıtepisi. 1. Kitap. Sofya: Peçatnitsa na voenno-izdatelski fond.
• Yordanov, Veliko (1930). Istoriya na Narodnata biblioteka v Sofiya. Po sluchaiy 50-godişninata i, 1879-1929. Sofya: Dırjavna peçatnitsa.
• Zaiytsev, Ilya V. (2007). “Dve arabskie rukopisi iz Tyrnovo v moskovskih sobraniyah”. Obştuvane s Iztoka. Yubileen sbornik, posveten na 60-godişninata na Stoyanka Kenderova. Yayına hazırlayan Lyubomir Georgiev. Sofya: Milli Kütüphane Yay. 420-423.
• Zaiytsev, Ilya V. (2022). Osmanskie rukopisi iz Bolgarii v rossiiyskikh kollektsiyah: k 145-letiyu naçala Osvoboditelnoiy voiyny na Balkanah (1877), katalog vystavki. Moskva: Institut vostokovedeniya RAN.