Ahıska Kazası Hurûfât Defterleri Örneğinde Bölgenin Toplumsal Tarihi

Yıl 2024, Sayı: 61-Haziran 2024, 93 - 115, 30.06.2024

Levent Küçük

https://doi.org/10.16971/vakiflar.1201710

Öz

Bu çalışmada Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivinde Hurufat Defterleri kataloğunda bulunan Ahıska kazası kayıtları örneklem olarak alınmak suretiyle kazanın toplumsal tarihine ilişkin bir kesit sunulmak istenmiştir. Seçilen defter serisi XVI. yüzyıl sonlarında Osmanlı idaresine giren ve XIX. yüzyıl başlarında Osmanlı idaresinden çıkan Ahıska bölgesine ait olması hasebiyle bölgenin Türkleşme ve İslamlaşma süreçlerini aydınlatması bakımından önem arz etmektedir.

Ahıska kazasına ait 23 defter üzerinden bölgenin 1690 ile 1834 yıllarına ait vakıf teşkilatının işleyişini çeşitli cami, mescid ve medrese gibi üniteler üzerinden inceleme fırsatı hâsıl olmuştur. Özelikle bu vakıf kurumlarında görevli olan personelin isimleri, atanma usulleri, kazançları, görev süreleri vb. kriterler üzerinden Ahıska bölgesinin toplumsal tarihine ilişkin tespitler yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Vakıf, Hurûfât, Ahıska, Toplumsal Tarih., Vakıf, Hurûfât, Ahıska, Toplumsal Tarih.

The Religious and Scientific Institutions of Akhaltsikhe in Hurufat Registers

Öz

In this study, it is aimed to present a social history of Akhaltsikhe district by taking the records of Akhaltsikhe district in the Hurufat registers catalogue in the Archives of the General Directorate of Foundations as a sample. Since the selected register series belong to Akhaltsikhe region, which entered the Ottoman administration at the beginning of the sixteenth century and broke of ties with Ottoman administration at the beginning of the nineteenth century, they have an important role on illuminating the Turkization and Islamization process of the region.

Through 23 registers belonging to the Meskhetian district, it was possible to examine the abundance of the foundation organization between 1690 and 1834 through units such as various mosques, masjids and madrasahs. In particular, some observations are presented taking into consideration the names of the personnel working in these foundation institutions, their appointment procedures, earnings, terms of office.

Anahtar Kelimeler

Vakıf, Hurûfât, Ahıska, Toplumsal Tarih.

Kaynakça

• 1. Arşiv Kaynakları
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA)
• Hurûfât Defterleri (VGMA. HD.), 530/88, 531/120, 532/109, 533/101, 534/144, 535/94, 536/84, 564/92,1055/91, 1058/71, 1059/88, 1062/93, 1065/88, 1066/35, 1070/71, 1072/50, 1073/, 1083/55, 1098/143,1133/31, 1137/59, 1143/67, 1144/58
• VGMA, Vakfiye Defteri (VD.), 378/19, 378/59
• Nuruosmaniye Yazma Eserler Kütüphanesi (NOK)
• Anadolu Ruznamçe Defterleri, NOK, KR. 5193/47, 5193/48, 5193/49, 5193/50, 5193/52
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• -BOA, Tapu Tahrir Defterleri, 653 (29Z1003/4 Eylül 1595)
• - BOA, HAT. 696/33603 (29 Z 1251/13 Nisan 1836)
• Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Arşivi (TKGM.),
• Tapu Tahrir Defterleri (TT.d.), Defter-i Mufassal-ı Livâ-i Ahısha-130 (Ca1003/Ocak 1595)
• 2. Araştırma ve İnceleme Eserler
• Akbayar, Nuri (1996). Mehmed Süreyya Sicill-i Osmânî (Yayına Hazırlayan Nuri Akbayar). Tarih Vakfı Yurt Yayınları. Cilt: I-II-III-IV-V-VI. İstanbul.
• Akyılmaz, Gül (1999). “Osmanlı Devleti’nde Yönetici Sınıf -Reaya Ayrımı”. Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, (Cilt: 8, Sayı: 1-2), 219-239.
• Alkan, Mutafa (2006). “Vakıf Tarihi Araştırmaları Açısından Hurufat Defterleri: Adana Örneği”. XV. Türk Tarih Kongresi, 11-15 Eylül 2006, (Cilt: 4 A), 831-842.
• _________ (2007). “Türk Tarihi Araştırmaları Açısından Vakıf Kayıtlar Arşivi”, Vakıflar Dergisi, 30, s. 1-34 Altunsu, Abdülkadir (1972). Osmanlı Şeyhülislâmları. Ayyıldız Matbaası, Ankara.
• Atar, Fahrettin (2006). “Mürâfaa”. Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). TDV Yayınları, İstanbul, (Cilt: 32), 38-40.
• Atçıl, Abdurrahman (2019). Erken Modern Osmanlı İmparatorluğu’nda Alimler ve Sultanlar. İstanbul: Klasik Yayınları.
• Aydın, Dündar (1988). Erzurum Beylerbeyliği ve Teşkilatı( Kuruluş ve Genişleme Devri), Ankara: TTK Yayınları. Ayn Ali Efendi (1863). Risale-i Kavânin-i Âl-i Osmân Hulâsa-i Mezâmin-i Defter u Dîvân. İstanbul: Tasvir-i Efkâr Gazetehanesi. TTK Kütüphanesi A-2306 Nolu Yazma Eser.
• Balcı Sezai ve Levent Küçük (2015). Osmanlı Bürokrasisinde Ahıskalı Devlet Adamları. İstanbul: Libra Yayıncılık.
• Baltacı, Câhid (1979). “Kâdî-asker Rûz-nâmçeleri’nin Tarihi ve Kültürel Ehemmiyeti”. İslam Medeniyeti Mecmuası, (Cilt: IV. Sayı: 1), 55-100.
• Baltacı, Câhid (2005). XV. ve XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri. İstanbul, Marmara Üniversitesi İlahiyat Vakfı Yayınları.
• Barkan, L.Ömer (1942). “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler I”. Vakıflar Dergisi, (II), 279-387.
• Başar, Fahamedin (1997). Osmanlı Eyâlet Tevcihâtı (1717-1730). Ankara, TTK Yayınları.
• Bekadze, Iasha (2015). “XVI. Yüzyıl Sonlarında Çıldır Eyâleti Posof Sancağı’nın Kuzay Nahiyesi” Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, (Cilt: 1, Sayı: 27), 96-168.
• Bekadze, Shota (2014). “XVI. Yüzyılda Çıldır Eyaleti Ahıska Sanacağı’nın Ude Nahiyesi”. Turkish Studies, (Volume: 9/4), 187-205.
• ____________ (2014). XVI. Yüzyılda Çıldır Eyaleti Ahıska Sancağı’nın Politik ve Sosyo-Ekonomik Durumu. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Beyazıt, Yasemin (2013). “Hurufat Defterlerinin Şehir Tarihi Araştırmalarındaki Yeri”. History Studies International Journal of History, (5/1), 39-69.
• Beydilli, Kemal (2018). Osmanlı Döneminde İmamlar ve Bir İmamın Günlüğü. İstanbul: Pınar Yayınları.
• Bilge, M. Sadık (2005). Osmanlı Devleti ve Kafkasya. İstanbul: Eren Yayınları.
• Buntürk, Seyfeddin (2007). Rus Türk Mücadelesinde Ahıska Türkleri. Ankara: Berikan Yayınları.
• Chardin, Jean (2014). Chardin Seyahatnamesi, İstanbul, Osmanlı Toprakları, Gürcistan, Ermenistan, İran 1671-1673. (Editör: StefanosYerasimos, Çev: Ayşe Meral). İstanbul: Kitap Yayınları.
• Cikia, Sergey (1947). Gurcistanis Vilaietis Didi Davtari. I. Cilt. İzdatelstvo Akademii Nauk Gruzinskoy SSR, Tbilisi.
• Çal, Halit (2014). Boyabat Kazasında Türk Mimarisi. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları.
• Demirtaş, Hasan (2012). “Vakıf Araştırmalarında Kaynak Olarak Hurûfât Defterleri: Kangırı Örneği”. Vakıflar Dergisi, (37), 47-92.
• Emecen, M. Feridun (1993). ‘Çıldır Eyaleti”. DİA, (Cilt: VIII), 300-301.
• Ergenç, Özer (1988). “XVIII. Yüzyılda Osmanlı Sanayi ve Ticaret Hayatına İlişkin Bazı Bilgiler”. Belleten, (Cilt: 52, Sayı: 203), 501-534.
• ____________ (2006). XVI. Yüzyıl Sonlarında Bursa. Ankara: TTK Yayınları.
• ____________ (2012). Osmanlı Tarihi Yazıları Şehir, Toplum, Devlet. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay.
• Ergin, Osman (1977). Türkiye Maarif Tarihi. İstanbul: Eser Matbaası, Cilt: I-II.
• Eroğlu Memiş, Şerife (2013). “Osmanlı Toplumsal Tarihi Kaynaklarından Hurûfât yada Askerî Rûznamçe Defterleri ve Önemi; Kazâ-i Kudüs Örneği”. Vakıflar Dergisi, (39), 115-138.
• _________________ (2016). “Hurûfât ya da ‘Askerî Rûznâmçe Defterlerinde Yer Alan Vakıf Kurumları Dışındaki Atamaların Kazâ-yı Kudüs-i Şerif Örneğinde İncelenmesi”. OTAM, (39), 71-104.
• Ertan, Veli (1969). Tarihte Meşihat Makamı İlmiye Sınıfı ve Meşhur Şeyhülislamlar. İstanbul: Bahar Yayınları. Evliya Çelebi Seyahatnamesi (1314/1896). I. Baskı, İkdâm Matbaası, Dersaade, C. II.
• Evliya Çelebi Seyahatnamesi (2005). Hazırlayanlar: Zekeriya Kurşun, Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı. İstanbul: YKY, Cilt: II.
• Faroqhi, Suraiya ve Kate Fleet (2016). Türkiye Tarihi (1453-1603). Çeviren: Bülent Üçpunar, İstanbul: Kitap Yayınları.
• Gümüş Nebi ve Nicola Kançali Ferrari (2019). Ahıska Bölgesindeki Türk İslam Mimari Yadigârları. İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Haj, Abou Rifa’at (1991). Formation The Modern State The Ottoman Empire Sixteenth And Seventeenth Centuries. Newyork, SUNY Press.
• Hammer Purgstall, Joseph (1998). Büyük Osmanlı Tarihi. Yayına Hazırlayanlar: Mümin Çevik, Erol Kılıç. İstanbul: Üçdal Neşriyat. Cilt: IV.
• İnalcık, Halil (1970). “The Foundations of the Ottoman Economico-Social System in Cities”. Studia Balcanica, (3). 17-24.
• ___________ (2016). Devlet-i Aliyye. I. Cilt. İş Bankası Kültür Yayınları. İstanbul.
• İnbaşı, Mehmet (2006). “XVIII. Yüzyılın İkinci Yarısında Çıldır Eyaleti ve İdarecileri”. Atatürk Üniversitesi SBE Dergisi, (7/1), 77-94.
• İpşirli, Mehmet (2021). Osmanlı İlmiyyesi. İstanbul: Kronik Kitap Yayınları.
• Katip Çelebi (1145/1732). Cihannümâ. I. Baskı, Dersaadet.
• Kılıç, Orhan (1997).18. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Devleti’nin İdari Taksimatı, Eyalet ve Sancak Tevcihatı. Ceren Matbaacılık. Elazığ.
• __________ (1999).” Yurtluk- Ocaklık ve Hükümet Sancaklar Üzerine Bazı Tespitler”. OTAM, (Cilt: 10, Sayı: 10), 119-137.
• Kılıç, Remzi (2001). XVI. ve XVII. Yüzyıl Osmanlı- İran Siyasi Anlaşmaları, İstanbul: Tez Yayınları.
• Kırzıoğlu, M. Fahrettin (1953). Kars Tarihi I. Işıl Matbaası. İstanbul.
• ___________________ (1998). Osmanlıların Kafkas Ellerini Fethi (1451-1590). TTK Yayınları, 2. Baskı. Ankara. Kızılkaya, Oktay (2013). “XIX. Yüzyılın Ortalarında Çıldır Sancağı’nın Sosyo-Ekonomik Durumu”. Turkish Studies, (Volume: 8/5), 405-423.
• Kodaman, Bayram ve Nedim İpek (1992). “Çürüksu Kazası”. Ondokuzmayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, (Cilt: 7, Sayı: 1), 99-120.
• Köprülü, M. Fuad (1942). “Vakıf Müessesesinin Hukuki Mahiyeti ve Tarihi Tekâmülü”. Vakıflar Dergisi, (II), 1-35.
• _______________ (2005). İslâm ve Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları ve Vakıf Müessesesi., Akçağ Yayınları, 2. Baskı. Ankara.
• Küçük, Levent (2007). Osmanlı Vergi Hukukunda Avarız Kavramı ve Avarızın İdaredeki Rolü. Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi. Ankara.
• __________ (2016).“Osmanlı Nüfus Defterleri Işığında Anadolu’ya Gelen Muhacir Ahıskalılar”. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, (Sayı: 222), 37-56.
• Küçükdağ, Yusuf (2003). “Hurufât Defterlerine Göre Osmanlı Döneminde Develi’nin Mektep, Medrese, Cami, Mescit ve Zaviyeleri”. Bütün Yönleriyle Develi (I. Bilgi Şöleni 26-28 Ekim 2002). Kayseri. 267-276.
• Kütükoğlu, Bekir (1993). Osmanlı-İran Siyasi Münasebetleri (1578-1612). İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları. İstanbul.
• Mardin, Şerif (1990). Türkiye’de Toplum ve Siyaset, Makaleler. İletişim Yayınları. İstanbul.
• Mehmed Süreyya (1308). Sicill-i Osmanî, Yahud Tezkire-i Meşâhîr-i Osmâniyye. C. I-II-III-IV. Matbaa-i Âmire. İstanbul.
• Niyazov, Ahmed (2016). “Ahıska Ahmediye Kütüphanesi”. Medeniyet Sanat, İMÜ Sanat, Tasarım ve Mimarlık Fakültesi Dergisi, (Cilt. 2, Sayı: 2), 26-47.
• Nizri, Michael (2014). Ottoman High Politics and the Ulema Household. Palgrave. Newyork.
• Öngören, Reşat (2005). Osmanlılarda Tasavvuf Anadolu’da Sufiler, Devlet ve Ulema, (XVI. Yüzyıl). İz yayıncılık. İstanbul.
• Öntuğ, Murat (1999). “Hurûfât Defterlerine Göre Uşak’taki Eğitim Müesseseleri (1702-1824)”. AKÜ Sosyal Bilimler Dergisi, (Sayı: 3). 132-154.
• Özdemir, Halit (2001). Artvin Tarihi. Egem Matbaacılık Artvin.
• Pakalın, Zeki Mehmet (1983). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. Cilt: I. II, III. MEB Devlet Kitapları. İstanbul.
• Patacı Oral, Özlem (2018). “Ardahan’ın Çıldır İlçesindeki Suhara Köyü Camiine Ait Arşiv Belgeleri”. DTCF Dergisi, (58/1), 775-803.
• Ricaut, Paul (2012). Osmanlı İmparatorluğu’nun Hâlihazırının Tarihi, XVII. Yüzyıl. Tercüme: Halil İnalcık- Nihan Özyıldırım. TTK Yayınları. Ankara.
• Sofyalı Ali Çavuş Kanunnâmesi (1992). Hazırlayan: Midhat Sertoğlu., Marmara Üniversitesi Yayınları, No: 515, FEF Yayınları No: 26. İstanbul.
• Stanford, J. Stanford (1982). Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye. Çev: Mehmet Harmancı. e Yayınları. İstanbul.
• Toprak Vakkas, Seydi (2019). “Mehmed Şerif Paşa’nın Çıldır Valiliği. Belleten, (Cilt: 83, Sayı: 296), 153-172.
• Turan, Şerafettin (1963). XVII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunun İdari Taksimatı (1041/1631-32 Tarihli bir İdari Taksimat Defteri). Atatürk Üniversitesi 1961Yıllığı. Ankara.
• Turgut, Bahattin (2021). Ahıska’da Osmanlı Vakıfları. Arı Sanat Yayınları. İstanbul.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (2014). Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı. TTK Yayınları, 4. Baskı. Ankara.
• Yakut, Esra (2005).Şeyhülislamlık Yenileşme Döneminde Devlet ve Din, İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Yediyıldız, Bahaeddin (1982). “Vakıf Müessesesinin XVIII. Asır Türk Toplumundaki Rolü”. Vakıflar Dergisi, (XIV), 1-27.
• __________________ (2003). XVIII. Yüzyıllarda Türkiye’de Vakıf Müessesesi. TTK Yayınları. Ankara.
• Yurdakul, İlhami (2017). Şeyhülislam Arzları ve Padişah İradeleri (1845-1878). TÜBA Yayınları. Ankara.
• Zilfi, C. Madeline (2009). Osmanlı Uleması Klasik Dönem Sonrası. Çev. Mehmet Faruk Özçınar. Birleşik Kitabevi. Ankara.