A Segment of the Administrative and Financial History of the Koza and Pirinç Inns in Bursa Based on the Waqf Accounting Books (1574-1835)

Yıl 2024, Sayı: 62-Aralık 2024, 99 - 123, 31.12.2024

Nazenin S. Güler

https://doi.org/10.16971/vakiflar.1338621

Öz

The waqf system played an important role in the zoning and construction of cities in the Ottoman Empire. A basic principle of the waqf system was providing services that addressed people’s most urgent needs. In accordance with this principle and as he did in many locations, Sultan Bayezid II built two important inns in the city of Bursa, an important Ottoman trade center: Koza Inn in 1491 and Pirinç Inn in 1508. These inns were the subject of accounting books by virtue of their income and expenditure records. This study adopts a holistic approach to examine the internal functioning of the two inns, their staff, functional features, and changes related to these issues throughout the historical process based on numerous accounting books dated between 1574 and 1835. The numerical data that was obtained from these books was transferred to tables under the relevant headings.

Anahtar Kelimeler

Bursa, Sultan Bayezid II, waqf, Koza Inn, Pirinç Inn

Vakıf Muhasebe Defterleri Işında Bursa’da Koza ve Pirinç Hanlarının İdari ve Mali Tarihinden Bir Kesit (1574-1835)

Öz

Osmanlı Devleti’nde şehirlerin imar ve inşasında vakıf sistemi önemli rol oynamıştır. Vakıf sisteminde insanların en çok ihtiyaç duyduğu alanlara cevap verebilecek hizmetlerin sağlanması temel bir prensipti. Bu prensip gereği Sultan II. Bâyezid, birçok yerde olduğu gibi, önemli ticaret merkezlerinden biri olan Bursa şehrinde de 1491 yılında Koza Hanı ve 1508 yılında Pirinç Hanı isimleriyle bilinen iki önemli han inşa ettirmişti. Bu hanlar gelir ve gider kayıtları ile muhasebe defterlerine konu olmuşlardır. Bu çalışma söz konusu iki hanın tarihsel süreç içerisindeki iç işleyişi, personel kadrosu, fonksiyonel özellikleri ve bu hususlarla ilgili değişimleri bütüncül bir yaklaşımla ele almaktadır. Yapılan incelemede elde edilen sonuçlar 1574 ve 1835 yılları arasındaki kayıtlardan oluşan muhasebe defterlerine dayanmaktadır. İncelenen muhasebe defterlerinden tespit edilen sayısal veriler ilgili başlıklar altında bulunan tablolara
aktarılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Bursa, Sultan II. Bâyezid, Vakıf, Koza Hanı, Pirinç Hanı

Kaynakça

• I. Arşiv Kaynakları
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşiv Defterleri: TS. MA. d.1241; 3658/15; 1388; 1337; 3747/5; 3747/12; 1360.
• Maliyeden Müdevver Defterleri: MAD. d. 5039; 5631; 682; 5157; 5644; 5269.
• Evkaf Haremeyn Muhasebesi Defterleri: EV.HMH. d. 692; 961; 1138; 2492; 5735; 7028; 7739; 8105.
• Evkaf Defterleri: EV. d. 9202; 9512; 9943.
• Cevdet Evkaf: C. EV. 164-8197.
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Vakıf Kayıtları Arşivi (VGMA)
• VGMA, Defter 1377 (Kasa 128).
• VGMA, d. 57, 103-104.
• Türk ve İslam Eserleri Müzesi (TİEM)
• Orhan Gâzî Bursa İmâreti Vakfiyesi, TİEM, 2188.
• II. Araştırma ve İnceleme Eserler
• Akalın Eryavuz, Şebnem (2022). “Kervansaray”. İslâm Ansiklopedisi, C. 25. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 299-302.
• Akar, Tuba (2009). “Osmanlı Kentinde Ticari Mekânlar: Bedesten-Han-Arasta-Çarşı Mekânları Literatür Değerlendirmesi”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 7 (13), 267-292.
• Akar, Tuba (2010). “Tanzimat Öncesinde Vakıf Kurumu ve Yapıların Korunması”. Vakıflar Dergisi, (33), 89-110.
• Akgündüz, Ahmet (2000). “İcâre-i Vâhide”. İslâm Ansiklopedisi, C. 21. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. s. 388-389.
• Alkan, Fikret (2019). Günümüze Ulaşamayan Bursa Hanları. Yüksek Lisans Tezi. Bursa: Uludağ Üniversitesi.
• Ateş, Nilüfer (2017). “Osmanlı’da Vakıf-Külliye-Şehir İlişkisi”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 26 (2), 151-164. Ayverdi, Ekrem Hakkı (1953). Fâtih Devri Mimarîsi. İstanbul: Fethi Derneği Neşriyatı.
• Ayverdi, E. Hakkı ve Yüksel İ. Aydın (1976). İlk 250 Senenin Osmanlı Mimârîsi. İstanbul: Fetih Cemiyeti.
• Barkan, Ömer Lütfi (1971). “Süleymaniye Camii ve İmaret Tesislerine Âit Yıllık Bir Muhasebe Bilançosu 993/994 (1585/1586)”. Vakıflar Dergisi, (9), 109-161.
• Başol, Samettin (2014). “Bursa Sicilleri Arasındaki Vakıf Muhasebe Defterlerine Genel Bir Bakış”. Vakıf ve İktisat Sempozyumu (Bildirileri). Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları. 151-164.
• Baykal, Kâzım (1950). Bursa ve Anıtları. Bursa Aysan Basımevi.
• Bursa Çarşısının İncisi Koza Han (2009). Bursa Osmangazi Belediyesi.
• Cantay, Gönül (1996). “Bursa’da Osmanlıların İlk Tıp Kuruluşu”. Erdem Dergisi, 9 (26), 199-504.
• Cezar, Mustafa (1983). Typical Commercial Buildings of the Ottaman Classical Period and the Ottoman Classical Period and the Ottoman Cosntruction System. Türkiye İş Bankası Cultural Publicationas.
• Çam, Mevlüt ve Ramazan Pantık (2022). Bursa Selâtin Vakıfları. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Çizakça, Murat (1980). “A Short Hıstory Of The Bursa Sılk Industry”. Journal of the Economic and Social History of the Orient, 23 (1/2), 142-152.
• Doğanbaş, Muzaffer (2010). Amasya II. Bâyezid Külliyesi. Amasya Valiliği.
• Dörtok, Zeynep (2001). Bursa’nın Kent Dokusu Üzerine Tarihsel Bir İnceleme (17.yy). Yüksek Lisans Tezi. Bursa: Uludağ Üniversitesi.
• Dündar, Abdülkadir (2003) “Bir Belgeye Göre Amasya II. Bayezid Külliyesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 44 (2), 131-172.
• Dursun, Kübra (2020). II. Bayezid’in Annesi Gülbahar Hatun’un Hayatı ve Vakıfları. Doktora Tezi. Tokat: Gaziosmanpaşa Üniversitesi.
• Dursun, Kübra 2023). “Bir İsim İki Kadın, İki vakıf Bir Yıl: 1592 Senesi Tokat ve Trabzon Gülbahar Hatun Vakıflarına Kısa Bir Bakış”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (57), 61-84.
• Emecen, M. Feridun (2016). Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluş ve Yükseliş Tarihi (1300-1600). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yay.
• Ergenç, Özer (2014). XVI. Yüzyıl Sonlarında Bursa. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Ersoy, Bozkurt (1999). “Osmanlı Şehir İçi Hanlarının İşlevleri”. Utrecht, 23-28 Ağustos, Ejos-Electronic Journal Of Oriantal Studiesi, C. IV.
• Ertaş, Fatih Coşkun ve Şaziye Ulubaş Şahin (2015). “17. Yüzyılda Anadolu’da Kadın Vakıfları ve Muhasebesi: Tokat Hatuniye Vakıf Muhasebesi Örneği”. Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, (8), 101-125.
• Eyice, Semavi (2002). “Koza Hanı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), C. 26. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 231-232.
• Gerber, Haim (1988). Economy And Scoiety In An Ottoman City: Bursa (1600-1700). The Hebrew University-Jerusalem.
• Genç, Mehmet (2000). “İltizam”, DİA, C. 22. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 154-158.
• Genç, Vural (2019). Acem’dem Rum’a Bir Bürokrat ve Tarihçi İdris-i Bitlîsî (1457-1520). Türk Tarih Kurumu Yayınları. Ankara.
• Giresun, Buket (2017). Tarihi Gar Binalarında İşlev Dönüşümünün Sürdürebilirlik Bağlamında İrdelenmesi. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi.
• Güler, Nazenin Saadet (2021). Kuruluşundan Günümüze İstanbul II. Bâyezid Külliyesi. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
• Güler, Semra (2020). “Bursa Hanlarında Mescidler”. İstem, (35), 17-39.
• Günay, Hacı Mehmet (2012). “Vakıf”. DİA, C. 42. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 475-479.
• Güran, Ceyhan (1976). Türk Hanlarının Gelişimi ve İstanbul Hanları Mimarisi. Vakıflar Genel Müdürlüğü.
• İnalcık, Halil (1960). “Bursa XV. Asrın Sanayi ve Ticaret Tarihine Dair Vesikalar”, Belleten XXIV (93), 45-102.
• İnalcık, Halil (1992). “Bursa”. DİA, C. 6. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. 445- 449.
• İnalcık, Halil (2017). Halil İnalcık’ın Bursa Araştırmaları. Hazırlayan Yusuf Oğuzoğlu. Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi Kitaplığı.
• Kazancıgil, Ratip (1997). Edirne Sultan II. Bayezid Külliyesi. Trakya Üniversitesi Rektörlüğü Yayınları No: 7.
• Kepecioğlu, Kâmil (2010). Bursa Kütüğü. C. I-II-III-IV. Uludağ yayınları.
• Meriç, Rıfkı Melûl (1957). “Bayezıd Câmii Mimârı”. Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Türk Ve İslâm Sanatları Tarihi Enstitüsü Yıllık Araştırmalar Dergisi, (II), Ankara: 5-76.
• Orbay, Kayhan (2004). “Vakıf Muhasebe Defterlerinde Aynî Toplanan Tarımsal Gelirler ve Aynî Giderlerin Fiyatlandırılması ve tarihsel Fiyatlar Endekslemeleri Konusunda”. Osmanlı Araştırmaları, (XXIV), İstanbul: 289-305.
• Orbay, Kayhan (2007). “16. ve 17. Yüzyıllarda Bursa Ekonomisi: Sultan Çelebi Mehmed Yeşil İmaret’nin Mali Tarihi (1553-1650)”. Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi OTAM, (22), 125-158.
• Orbay, Kayhan (2011). “Bursa’da Sultan II. Murad Vakfı’nın Mali Tarihi (1608-1641)”. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 61 (2), 293-322.
• Orbay, Kayhan (2012a). “Edirne II. Bayezid Vakfı’nın Mali Tarihi (1597-1640)”. A.Ü. Güneydoğu Avrupa Çalışmaları Uygulama ve Araştırma merkezi (GAMER), (1), 113-141.
• Orbay, Kayhan (2012b). “Orhan Gazi Vakfı’nın Malî Tarihinden Bir Kesit (1593-1641)”. Vakıflar Dergisi, (38), 65-84.
• Orbay, Kayhan (2014). “Vakıfların İktisadi Etkinliği, Mali Denetimi ve İktisadi İşlemleri Üzerine Bazı Değerlendirmeler”. Vakıf ve İktisat. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yay. 177-182.
• Oruç, Hatice ve Kayhan Orbay (2019). “Şehabeddin Paşa’nın Filibe’deki Vakfına Ait Kaynaklar: Muhasebe Defterleri”. Belgeler, (35), 1-144.
• Ömer Hilmi Efendi (1977). İthaf-ül-ahlâf fî ahkâm-il-evkaf. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yay.
• Öztürk, Nazif. (1995). “Evkâf-ı Hümâyun Nezâreti”. DİA, C. 11. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 521-524.
• Sahillioğlu, Halil (1995). “Emîn”. DİA, C. 11. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 111-112.
• Sayın, Sinan (2017). B-215 Numaralı Bursa Şer’iyye Sicil Defteri Transkripsiyonu (H.1192-1193/M.1778-1779. Yüksek Lisans Tezi. Muğla: Sıtkı Koçman Üniversitesi.
• Türkiye Vakıf Abideler ve Eski Eserler (1993). C. III. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yay.
• Ulubaş Şahin, Şaziye (2014). 17. Yüzyılda Anadoluda Vakıf Muhasebesi: Tokat Hatuniye Vakıf Muhasebesi Örneği. Yüksek Lisans Tezi. Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi.
• Ülken, Hilmi Ziya, (2006). “Vakıf Sistemi Ve Türk Şehirciliği”. Vakıflar Dergisi, (IX). 24-30.
• Üzümçeker, Ramiz (2014). Rural Economy And Vakıf Finances In Sixteenth-Centry Anatoli: A Study On Çelebi Sultan Mehmed Vakfı In Bursa, 1558-1591. Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi.
• Yalçıner, G. (1997). “Han”. Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, C. 2. İstanbul: YEM. Yay. 753-154.
• Yaşayanlar, İsmail (2017). “Hân-ı Cedîd’den Koza Hanı’na Bir Ticaret Merkezinin Mekânsal ve Fonksiyonel Dönüşümü”. Sultan II Bayezid Dönemi Ve Bursa. Editör Nilüfer Alkan Günay. Bursa Osmangazi Belediyesi Yay. 572-593.
• Yavaş, Doğan (2007). “Pirinç Hanı”. DİA, C. 34. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay: 285-286.
• Yüksel, İ. Aydın (1983). Osmanlı Mimarisinde II. Bâyezid Yavuz Selim Devri (886-928/1481-1520), C. V. İstanbul: Fetih Cemiyeti.