Ruûs Defterlerine Göre Galata Kazası’ndaki Vakıflar (1585-1700)

Yıl 2024, Sayı: 62-Aralık 2024, 71 - 98, 31.12.2024

Sevgi Akkoyun

https://doi.org/10.16971/vakiflar.1487207

Öz

Bu çalışmada ruus defterlerinden yararlanılarak Galata Kazası özelinde Osmanlı vakıf teşkilatı ile ilgili tespitler ele alınmıştır. Osmanlı Devleti için Galata, kozmopolit yapısı ve limanındaki ticari hayatın canlılığı ile İstanbul’un en önemli merkezlerinden biri olmuştur. Yapılan tarihi çalışmalarda da bu yönlerine yoğunlaşılarak, Galata’nın toplumsal ve ekonomik yapısı ele alınmıştır. Fakat kaza bünyesinde kurulmuş olan vakıflar önemine nispetle yeteri kadar çalışılmamıştır. Nitekim arşiv kaynakları incelendiğinde Galata Kazası’nın da vakıflarla imar edilmiş olduğu rahatlıkla söylenebilir.
Çalışmada Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi’nin çeşitli fonlarında yer alan H. 992-1111 tarihleri arasına ait ruus defterleri taranarak Galata Kazası’ndaki vakıflara yapılan tevcih ve atama kayıtları üzerinden bu vakıfların kurucuları, teşkilat yapısı, işleyişi ve icra organları ortaya koyulmaya çalışılmıştır. Aynı zamanda Galata Kazası’ndaki cami, mescit ve zaviye gibi dini yapılar; medrese ve muallimhane gibi eğitim kurumları hakkında elde edilen bilgiler vasıtasıyla kazanın kurumsal varlığı ve zenginliği konusunda kaynak niteliğinde bilgilere erişilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Galata, vakıf, Ruûs Defterleri

Waqfs in Galata According to Ruûs Books (Ruûs Defterleri) (1585-1700)

Öz

This study makes use of the Ruûs Books (ruûs defterleri) to examine the Ottoman waqf organization in the specific case of Galata. For the Ottoman Empire, Galata with its cosmopolitan structure and the vitality of its port’s commercial life was one of Istanbul’s most important centers. In historical studies, the social and economic structure of Galata has been discussed by focusing on these aspects. However, the waqfs established within the kaza have not been sufficiently studied. In fact, when the archival sources are analyzed, it becomes clear that the Galata kaza was also built with waqfs.

This study has classified the records related to the waqfs in the Galata kaza by scanning the Ruûs Books dated 1585-1700 (992-1111 AH) in various catalogues of the Presidential Ottoman Archives. By examining the tevcih and appointment records, the study reveals the founders, organizational structure, functioning, and executive organs of these waqfs. At the same time, information on religious buildings such as mosques, masjids, and zawiyas, and educational institutions such as madrasahs and muallimhane has been obtained to provide sources on the institutional presence and richness of the Galata kaza.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Galata, waqf, Ruûs Books

Kaynakça

• I. Arşiv Kaynakları
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• A.DVNS.MHM.d.; 110-676.
• A.RSK.d. 1482, 1483, 1517, 1519, 1522, 1524, 1526, 1529, 1531, 1532, 1534.
• KK.d. 217, 258, 259, 260, 262, 268, 270, 271, 273, 275, 1514, 7516, 7517.
• Bâb-ı Meşihat Şeyhülislâmlık Arşivi (MA)
• Galata Şerʻiyye Sicilleri (GŞS) 17.
• II. Araştırma ve İnceleme Eserler
• Ahıshalı, Recep (2008). “Ruûs”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), C. 35. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 272-273.
• Alpgüvenç, Can (2010). Hayırda Yarışan Hanım Sultanlar. İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Arslantürk, H. Ahmet (2011). “Sadrazam Ayas Paşa’nın Vakfiyeleri ve Bir Sınırnâmesi”. Osmanlı Araştırmaları, (37), 165-180.
• Avşin Güneş, Gülcan (2018). “Osmanlı Toplumunda Kadın ve Vakıf”. Vakıf ve Toplum Dergisi, (6), 26-29.
• Aydın, Bilgin (2017). XVI. Yüzyılda Divan-ı Hümayun ve Defter Sistemi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ayvansarâyî, Hüseyin (1865). Hadîkatüʻl-Cevâmiʻ I-II. İstanbul: Matbaa-i Amire.
• Başar, Fahameddin (2018). Vakıf Kuran Kadınlar. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi (2010). T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü. İstanbul: Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı.
• Bayrak, Meral (2015). “Makbul/Maktul İbrahim Paşa Vakfı: Hezargrad’da Bulunan Hayratı”. Balkanlar’da İslam Medeniyeti Beşinci Uluslararası Kongresi Tebliğleri. Saraybosna. 259-295.
• Bostan, İdris (2007). “Piyâle Paşa”. DİA, C. 34. İstanbul. 296-297.
• Bostan, İdris (2011). “Tersâne-i Âmire”, DİA, C. 40. İstanbul. 512-516.
• Bozkurt, Gülnihal (1987). “İslam Hukukunda Zimmilerin Hukuki Statüleri”. Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 3 (1-4), 115-155.
• Ceyhan, Muhammed (2016). Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslimlerin Mülk ve Vakıf Edinimi (18. Yüzyıl). Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Çetintaş, Recep (2014). “Hanefîlerin Cuma Namazını Devlet Başkanı veya İzin Verdiği Kimselerin Kıldırması Şartıyla Kayıtlamasına Usûlî Bir Bakış”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XVIII (2), 207-240.
• Çınar, Hüseyin (2018). Tanzimat Öncesi Osmanlı Toplumunda Cinsiyet, Mahremiyet ve Sosyal Hayat. Ankara: KAGEM. 335-371.
• Doğan, Sema (2001). “Kasımpaşa Camii ve Külliyesi”. DİA, C. 24. İstanbul. 548-550.
• Duran, Tülay (1990): Tarihimizde Vakıf Kuran Kadınlar. İstanbul: Belge Yayınları.
• Ercan, Yavuz (1983). “Türkiye’de XV. Ve XVI. Yüzyıllarda Gayrimüslimlerin Hukuki, İçtimai ve İktisadi Durumu”. Belleten 47 (188), Ankara. 1119-1150.
• Eyice, Semavi (2022). “Kılıç Ali Paşa Külliyesi”, DİA, C. 25. Ankara. 412-414.
• Göyünç, Nejat (1967). “XVI. Yüzyılda Ruûs ve Önemi”. Tarih Dergisi, 17 (22). İstanbul. 17-34.
• Gündüz, Filiz (2009). “Sinan Paşa Külliyesi”. DİA, C. 37. İstanbul. 232-234.
• Gürbüz, Büşra (2020). 1509 Numaralı Ruûs Defteri (1048-1049/1683-1639) Tahlil ve Metin. Yüksek Lisans Tezi. Gümüşhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• İnalcık, Halil (2006). Osmanlı İmparatorluğu Klâsik Çağ (1300-1600). İstanbul: Yapı Kredi Yay.
• Kaya, Süleyman (2003). “Para Vakıfları Üzerine”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, I (1), 189-203.
• Keskin, Özkan Özer (2023). “Osmanlı’da Kadınların Vakıf Müessesesine Katkıları: Trabzon Örneği”. Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla Trabzon, (1), 187-222.
• Keskin, Özkan Özer (2021). “Trabzon Gülbahar Hatun (Hatuniye) Vakfı’na Ait Yapılar ve Sunduğu Hizmetler”. Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 15 (30), 473-508.
• Kır, Anıl (2019). Kamil Kepeci 217 Numaralı Ruûs Defteri (Metin-Değerlendirme, s. 101-202). Yüksek Lisans Tezi. Bilecik: Şeyh Edebali Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Koç, Mehmet (2021). “Cuma Namazının Sıhhat Şartlarından Olan Şehir, Cami ve İzin Konularının Osmanlı Hukukundaki Yeri”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 21 (2), 573-597.
• Kolip, Esra (2022). 1527 Numaralı Ruûs Defteri (1062-1065/1652-1655) Tahlil ve Metin. Yüksek Lisans Tezi. Gümüşhane Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• Köç, Ahmet (2016). “Osmanlı Devleti’nde Yönetici Sınıfın Hayırseverliği: Ümera ve Ulema Vakıfları Üzerine Bazı Düşünceler”. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 19 (35), 303-322.
• Köprülü, Bülent (1952). “Evvelki Hukukumuzda Vakıf Nevʻiyetleri ve İcareteynli Vakıflar”. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, 18 (1-2), 219-222.
• Kurt, İsmail (2015). Para Vakıfları Nazariyat ve Tatbikat. İstanbul: Ensar Neşriyat.
• Laçin, Sinem (2022). Kamil Kepeci 275 Numaralı Ruûs Defteri (Metin-Değerlendirme, S.1-170). Yüksek Lisans Tezi. Bilecik: Şeyh Edebali Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Okudan, Muhammet (2011). “Osmanlı’nın Son Yüzyılında Samsun’da Vakıf Kuran Kadınlar”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (31), 267-277.
• Ölmez, Kader (2021). Kamil Kepeci 275 Numaralı Ruûs Defteri (Metin-Değerlendirme, S.171-331). Yüksek Lisans Tezi. Bilecik: Şeyh Edebali Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Önkal, Ahmet ve Nebi Bozkurt (1993). “Cami”. DİA, C. 7. İstanbul: 45-46.
• Özcan, Tahsin (2003). Osmanlı Para Vakıfları Kanûnî Dönemi Üsküdar Örneği. Ankara: TTK.
• Öztürk, Nazif (2006). “Mütevelli”. DİA, C. 32. İstanbul. 217-220.
• Öztürk, Nazif (1991). Türk Yenileşme Tarihi Çerçevesinde Vakıf Müessesesi. Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Savun, Hakan (2019). Kamil Kepeci 217 Numaralı Ruûs Defteri (Metin-Değerlendirme, s. 1-100). Yüksek Lisans Tezi. Bilecik: Şeyh Edebali Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Soyer, Özlem (2007). Kadın Vakıfları: Kütahya Örneği. Yüksek Lisans Tezi. Kütahya: Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Uzunçarşılı, İ. Hakkı (2020). Osmanlı Devleti’nin Merkez ve Bahriye Teşkilatı. Ankara: TTK.
• Uzunçarşılı: İsmail Hakkı (2019). Osmanlı Tarihi II. Ankara: TTK.
• Yancı, Ülkü (2020). “1576 Numaralı Defter Örneğinde Ruûs Defterlerinin Vakıf Atamaları Açısından Önemi”. Vakıflar Dergisi, (53), 47-66.
• Yediyıldız, Bahaeddin (1982). “Türk Vakıf Kurucularının Sosyal Tabakalaşmadaki Yeri 100-1800”. Osmanlı Araştırmaları, (3), 143-164.
• Yediyıldız, Bahaeddin (1982). “Vakıf Müessesesinin XVIII. Asır Türk Toplumundaki Rolü”. Vakıflar Dergisi, (14), 1-27.
• Yediyıldız, Bahaeddin (2003). XVIII. yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Yıldız, Kenan (2019). “Aykırı Vakıflar: Osmanlıda Fukarâ-yı Müslimîni de Gözeten Gayrimüslim Vakıfları”. Osmanlı Araştırmaları, 54 (54), 54-141.
• Yıldız, Kenan (2019). “Osmanlıda İcâreteynin Başlangıç Tarihi Meselesi: İlk Uygulamalara Dair Tespitler”. Cihannüma Dergisi, V (2). İzmir: 25-46.
• Yörük, Saim (2011). XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Adana Kazası (1700-1750). Doktora Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yüksel, Hasan (1990). Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Hayatında Vakıfların Rolü Üzerinde Bir Araştırma (1585-1683). Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yüksel, Hasan (1999). Osmanlı Toplumunda Vakıflar ve Kadın. Osmanlı, I. Ankara: Yeni Türkiye Yay. 49-55.