Crisis Management in Ottoman Waqfs: Use of Waqf Duaguy Positions as Dept Bonds and seeking the Other Internal Financing

Yıl 2025, Sayı: 63-Haziran 2025, 11 - 36, 30.06.2025

Ramazan Pantık

Öz

The financial history of the Ottoman Empire witnessed great transformations, depressions, and ruptures between 1770 and 1840. In the second half of the 18th century, the two-front war changed the entire balance of the fragile Ottoman economy, and budget deficits exceeding 50 percent pushed the state to seek more radical solutions. At the same time, the economic and financial problems experienced during the period were not limited to public finance: economic and financial problems deeply affected the waqfs, one of the empire’s most widespread institutional structures.

From the last quarter of the 18th century onwards, many pasha and sultanic endowments for the first time faced prolonged budget deficits that could not be closed. In parallel with the efforts of the Ottoman central finance bureaucrats, waqf administrators developed strategies and ways out of the economic crisis. In this context, the article examines the institutional crisis management practices and borrowing methods developed by Ottoman foundations in the face of budget deficits. The study argues that foundations facing economic problems tried to meet the urgent needs of financing primarily from their own capital, and within this structure, waqf duaguy positions, which are offered to the market via dept bonds, play an active role.

Anahtar Kelimeler

Ottoman waqfs , crisis management , sarraf (moneylender) , dept bonds , loan , duaguy

Osmanlı Vakıflarında Kriz Yönetimi: Borçlanma Tahvili Uygulaması

Öz

Osmanlı Devleti’nin mali tarihi 1770-1840 yılları arasında büyük dönüşümlere, buhranlara ve kırılmalara sahne olmuştur. 18. yüzyılın ikinci yarısında girişilen iki cepheli savaş, kırılgan yapıdaki Osmanlı ekonomisinin tüm dengelerini değiştirmiş, yüzde elliyi aşan bütçe açıkları devleti daha radikal çözümler aramaya itmiştir. Diğer taraftan dönem boyunca yaşanan iktisadi ve mali sorunlar salt kamu maliyesiyle sınırlı kalmamıştır. Ekonomik ve mali sorunlar imparatorluğun en yaygın kurumsal yapılarından olan vakıfları da derinden etkilemiştir.

18. yüzyılın son çeyreğinden itibaren pek çok paşa ve selatin vakfı, bir türlü kapatılamayan uzun süreli bütçe açıklarıyla ilk kez yüzleşmek zorunda kaldı. Vakıf idarecileri, Osmanlı merkez maliye bürokratlarının çabalarına paralel olarak yaşanan ekonomik krizden çıkış yolları ve stratejileri geliştirdiler. Bu çalışmada bütçe açıkları karşısında Osmanlı vakıflarının geliştirmiş olduğu kurumsal kriz yönetme pratiklerini ve borçlanma yöntemleri ele alınmakta; ekonomik sorunlar yaşayan vakıfların acil finansman akışını öncelikle öz sermayesinden karşılamaya çalıştığı ve bu yapı içerisinde borçlanma tahvili yoluyla piyasaya arz edilen vakıf duaguy yevmiyelerinin etkin rol üstlendiği savunulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı vakıfları , kriz yönetimi , sarraf. , borçlanma tahvili , kredi , duaguy

Kaynakça

• 1. Arşiv Kaynakları
• A. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• BOA, Haremeyn Muhasebeciliği Defterleri (Ev.HMH.d): 830, 4731, 4563, 4495, 4792, 5411, 5332, 5538, 5677, 5727, 5739, 5845, 5909, 5932, 5963, 6030, 6143, 6185, 6352, 6408, 6490, 6501, 6552, 6557, 6567, 6697, 6729, 6793, 6856, 6871, 7061, 7094, 7220, 7232, 7238, 7367, 7430, 7432, 7523, 7636, 7595, 7734, 7777, 7824, 7828, 7862, 7882, 7928, 7994, 8015, 8008, 8060, 8083, 8126, 8140, 8172, 8177, 8250, 8268, 8308, 8355, 8378, 8449, 8641, 8664, 8719, 8731, 8801, 8849, 8858, 8877, 8930, 9078, 9168, 9358.
• BOA, Bab-ı Defteri (Haremeyn Muhasebe Kalemi), HMH.d: 21672-A, 21641.
• BOA, MAD.d 5631/ 58-70; 1781.
• BOA, Evkaf Defteri (Ev.d.): 9413, 9726, 12170, 12238, 12423, 12715, 13617.
• BOA, Evkaf Muhasebeciliği (EM), 118-127, 26-125/137, 26-119/127, 26-119/129, 26-120/23, 26-120/114, 26-125/104, 26-125/16, 26-125/82, 26-127/101, 26-127/144, 26-126/112-157, 26-126/204, 160, 120, 91, 26-127/34, 26-127/226-227, BOA, Cevdet Maliye (C.ML): 36-1611, 343-14139, 166-6961.
• BOA, Cevdet Evkaf (C. EV): 475-24008, 108-5380, 469-23701, 102-5055, 330-16793, 330-16793.
• BOA, AE.SSLM.III. 207-12312.
• BOA, HAT, 539-26634, 305/18018, 255/14513, 554/27403, 1444/59356, 1651/47, 1444/59381, 553/27353, 305/18018, 1362/53747.
• BOA, İE.HAT, 5/496, 6/582, 6/591, 6/607.
• B. İstanbul Müftülüğü (İMÜF)
• İMÜF, Evkaf Müfettişliği, defter no: 246, 245, 280, 283, 288, 289, 296, 310, 311, 322, 326, 332, 339, 387.
• C. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA)
• VGMA, d. 2203, 2204, 2205, 2206, 2207, 2208.
• VGMA, Hamid Han-ı Evvel Ahkâmı, d. 911, 912, 913.
• VGMA, Defter-i Evamir ve Gayrihi an Hazine-i İrad-ı Cedid (381).
• VGMA, Defter-i Darphane-i Amire (d. 396).
• VGMA, Defter-i Kuyudat-ı Darphane-i Amire ve Hazine-i Mukataat (d. 1315).
• VGMA, 610: 205/243; 742: 221/91.
• 2. Araştırma ve İnceleme Eserler
• Ahmet Cevdet Paşa (1991). Tezâkir. C. 1-12, Haz. Cavid Baysun, Ankara: TTK.
• Akyıldız, Ali (2021). “Kâime”, İslam Ansiklopedisi. C. 24. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 212-215.
• Barkan, Ömer Lütfi (1966). “Edirne Askeri Kassamına Ait Tereke Defterleri (1545-1659)”. Belgeler, III (5-6), 1-479.
• Barkan, Ömer Lütfi (1971). “Süleymaniye Camii ve İmareti Tesislerine Ait Yıllık Bir Muhasebe Bilançosu 993-994/1585-1586”. Vakıflar Dergisi, (IX), 109-161.
• Barkan, Ömer Lütfi (1964). “Edirne ve Civarındaki Bazı İmaret Tesislerinin Yıllık Muhasebe Bilançoları”. Türk Tarih Belgeleri Dergisi, I (2), 235-377.
• Bölükbaşı, Ömerül Faruk (2013). 18. Yüzyılın İkinci Yarısında Darbhâne-i Âmire. İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yay.
• Cezar, Yavuz (1986). Osmanlı Maliyesinde Bunalım ve Değişim Dönemi (XVIII. Yüzyıldan Tanzimat’a Mali Tarih). İstanbul: Alan Yayıncılık.
• Cezar, Yavuz (1974). “Tanzimat’ta Malî Durum: 1840 ve 1841 Yıllarında Hazinenin Gelir ve Gideri/1841 Yılı Kesin Hesabının Çıkarılmasına İlişkin Prosedür/Günün Mali Sorunları ve Meclis-i Vâlâ’nın Aldığı Kararlar”. İktisat Fakültesi Mecmuası, 34 (3-4), 291-342.
• Demirtaş, Hasan (2023). Manisa Hafsa Sultan Vakfı: Akar, Hayrat, İstihdam. Doktora Tezi. Ankara: Yıldırım Beyazıt Üniversitesi.
• Düstûr (1330). II. Tertip, III. Cilt, Dersaadet (İstanbul): Matbaa-i Osmaniye.
• Çağman, Ergin (2010). III. Selim’e Sunulan Islahat Lâyihaları. İstanbul: Kitabevi Yay.
• İbnülemin Mahmud Kemal- Hüseyin Hüsameddin (1335). Evkâf-ı Hümâyûn Nezâretinin Tarihçe-i Teşkilatı ve Nuzzârın Terâcim-i Ahvâli. İstanbul: Evkâf-ı İslamiye Matbaası.
• İpşirli, Mehmet (1994). “Duâgû”, İslam Ansikloledisi. C. 9, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 541-542.
• Mustafa Nuri Paşa (1980). Netâyicü’l-Vukûât. III-IV, Haz. Neşet Çağatay, Ankara: TTK.
• Orbay, Kayhan (2017). “Imperial Waqfs within the Ottoman Waqf System”. Endowment Studies, I, 135-153.
• Orbay, Kayhan (2013). Account Books of the Imperial Waqfs (Charitable Endowments) in the Eastern Mediterranean (15th to 19th Centuries”). The Accounting Historians Journal, 40/1, 31-50.
• Pakalın, Mehmet Zeki (1983), Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. I, İstanbul: MEB.
• Pamuk, Şevket (2017). Osmanlı İmparatorluğu’nda Paranın Tarihi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Pamuk, Şevket (2014). “Fiscal Centralization and the Rise of the Modern State in the Ottoman Empire”. The Medieval History Journal, 17 (1), 1-26.
• Pantık, Ramazan (2024). “Borçlanma Stratejileri ve Sarraf Kredileri Bağlamında Osmanlı Vakıflarında Kriz Yönetimi (1750-1840)”. Belleten, 88 (313), 845-898.
• Pantık, Ramazan (2017). “Osmanlı’da İcâreteyn Uygulaması Hakkında Yeni Değerlendirmeler”. Vakıflar Dergisi, 48, 75-104.
• Pantık, Ramazan (2014). Atik Valide Sultan Külliyesi (1686-1727). Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
• Pantık, Ramazan (2021). Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Vakıfları: Yönetimi, Kentsel Gelişime Katkıları ve İktisadi Yapısı. Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
• Çam, Mevlüt- Ramazan Pantık (2022). Bursa Selâtîn Vakıfları. Ankara: VGM Yay.
• Unan, Fahri (2003). Kuruluşundan Günümüze Fatih Külliyesi. Ankara: TTK.
• Yediyıldız, Bahaeddin (2003). XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi. Ankara: TTK.