Teşekkül dönemlerine kadar uzandığı iddia edilen Zeydîlik ile Mu‘tezilîlik arasındaki etkileşim, Zeydî âlimlerin Bağdat’ta Mu‘tezilî düşünceyi yoğun şekilde ve müfredatın bir parçası olarak doğrudan Mu‘tezilî kelâmcı Ebû Abdillah el-Basrî’den okumalarıyla gerçekleşmiş ve özellikle Mu‘tezile’nin Basra ekolü, Taberistan/Hazar Zeydîleri’nin kelâmî düşüncelerinde etkili olmuştur. Bu süreçte, Müeyyed-billâh Ahmed b. el-Hüseyn el-Hârûnî ile Nâtık-bilhak Ebû Tâlib Yahyâ b. el-Hüseyn gibi Zeydî âlimler Bağdat’ta Mu‘tezilî kelâmcı Ebû Abdillah el-Basrî’den ders almıştır. Yine aynı süreçte Ebû Abdillah el-Basrî’den kelâm okuyan ve onunla müzakerelerde bulunan Zeydî âlimler içerisinde, Zeydî-Mu‘tezilî etkileşimin takip edilebileceği önemli simalardan biri olan İmâm Mehdî-lidînillah Ebû Abdillah İbnü’d-Dâî el-Hasen de yer almaktadır. Klasik kaynaklarda, gerek siyasi hayatı gerekse ilmî faaliyetleri hakkında detaylı bilgiler bulunan İbnü’d-Dâî, kelâm ve fıkıh alanında birçok eser telif etmiş, ancak Zeydî-Mu‘tezilî eserlerin yer aldığı bir mecmuanın keşfiyle İbnü’d-Dâî’ye aidiyeti tespit edilen Ḥaḳāʾiḳu’l-aʿrâż risâlesi dışında eserlerinin çoğu günümüze ulaşmamış veya kaybolmuştur. İbnü’d-Dâî günümüze ulaşan tek eseri Ḥaḳāʾiḳu’l-aʿrâż’da, farklı kriterler üzerinden arazları tasnif ederek sonraki dönem Mu‘tezilî kaynaklarda arazlara dair yapılan taksimler ve değerlendirmelere mutabık bir şekilde arazların hakikatlerini ve hallerini ele almıştır. Oldukça ayrıntılı araz taksimleri barındıran bu eser, konu hakkında kaleme alındığı bilinen nadir eserlerindendir. Bu eserin yayımlanması, hem ilgili dönemdeki Zeydiyye-Mu‘tezile etkileşiminin aydınlatılması hem de erken dönem kelamının varlık anlayışının daha iyi anlaşılması adına önem arz etmektedir. Bu çalışmada İbnü’d-Dâî’nin Ḥaḳāʾiḳu’l-aʿrâż risâlesinin incelemesi ve tespit edilen üç farklı yazma nüshası kullanılarak tahkikli neşri sunulacaktır. Kelamın en temel konularından biri olan arazlara dair bu eserin yayımlanması Zeydiyye-Mu‘tezile’nin bütüncül kelâm sistemlerinin anlaşılmasına katkı sunacaktır. Bu eserin yayımlanmasıyla 4./10. yy’da arazlar konusu özelinde Zeydiyye-Mu‘tezile etkileşiminin oldukça yoğun olduğu göz önüne serilmiş olacaktır.
The interaction between Zaydism and Muʿtazilism, which is claimed to date back to the formation periods, took place when Zaydī scholars studied Muʿtazilite thought in Baghdad intensively and directly from the Mu'tazilite theologian Abū ʿAbd Allāh al-Baṣrī as part of the curriculum, and especially the Basra school of Muʿtazila was influential in the theological thoughts of the Zaydis of Tabaristan/Hazar. In this process, Zaydī scholars such as al-Muʾayyad bi-llāh Aḥmad b. al-Ḥusayn al-Hārūnī and al-Nāṭiq bi-l-Ḥaqq Abū Ṭālib Yaḥyā b. al-Ḥusayn took lessons from the Mu'tazilite theologian Abū ʿAbd Allāh al-Baṣrī in Baghdad. In the same period among the Zaydī scholars who studied theology from Abū ʿAbd Allāh al-Baṣrī and deliberated with him was Imam al-Mahdī li-Dīn Allāh Abū ʿAbd Allāh b. al-Dāʿī, who has been one of the important figures Zaydī-Muʿtazilī interaction can be pursued. Ibn al-Dāʾī, who has detailed information both his political life and scholarly activities in classical sources, wrote many works in the fields of theology and fiqh, but most of his studies have not survived to the presdent day or have been lost, except for the treatise al-Dāʿī, Ḥaqāʾiq al-Aʿrâḍ, which was identified and confirmed as belonging to Ibn al-Dāʾī, with the discovery of a collection of Zaydī-Muʿtazilite studies. In his only extant work, Ḥaqāʾiq al-Aʿrâḍ, Ibn al-Dāʾī classified the accidents on the basis of different criteria and dealt with their realities and states in accordance with the division and evaluation of accidents in later Muʿtazilite sources. This study is one of the rare studies known to have been written on the subject, which contains very detailed division of accident. The publication of this work is important both for the elucidation of the Zaydiyya-Muʿtazilite interaction in the relevant period and for a better understanding of the early theology's understanding of existence. This article will present an analysis of Ibn al-Dāʾī's treatise Ḥaqāʾiq al-Aʿrâḍ and its critical edition using three different manuscript copies. The publication of this study on accidents, one of the most fundamental topics of kalām, will contribute to the understanding of the holistic theological systems of Zaydiyya-Muʿtazila. With the publication of this work, it will be revealed that the interaction between Zaydiyya and Mu'tazila in the 4th/10th century on the subject of accidents was quite intense.
Birincil Dil | Türkçe |
---|---|
Konular | İslam Mezhepleri, Kelam |
Bölüm | Araştırma Makaleleri |
Yazarlar | |
Erken Görünüm Tarihi | 13 Aralık 2024 |
Yayımlanma Tarihi | 15 Aralık 2024 |
Gönderilme Tarihi | 3 Ağustos 2024 |
Kabul Tarihi | 21 Eylül 2024 |
Yayımlandığı Sayı | Yıl 2024 |