The Ontological Foundation of the Concept of Imāmate: The Marriage of ʿAlī and Fātima

Yıl 2024, , 144 - 160, 15.12.2024

Saliha Özdeğirmenci

https://doi.org/10.54893/vanid.1556419

Öz

Fātima is an important figure in Islamic society, both religiously and historically, and is regarded as a symbol of innocence and sanctity, especially in the Shīʿa faith. In this context, her marriage to ʿAlī is considered in Shīʿa theology not only as the union of two great personalities but also as a divine covenant representing the beginning of the chain of imāmate. According to Shīʿa sources, this marriage took place in accordance with God's will and gained a sacred dimension with the Prophet's approval. The marriage also came to the fore as an important element that reinforced the legitimacy of ʿAlī’s caliphate. This article aims to analyze the marriage of Fātima, one of the most important figures in Islamic history, to ʿAlī within the framework of Shīʿa sources and to determine the impact of the religious-political events of later periods on the narratives related to this marriage. While Sunnī sources written in the second and third centuries of the Hijri era contain limited information about Fātima’s biography, Shīʿa sources, especially from the fourth century onwards, contain a large number of narrations about certain periods of her life. From this century onwards, the influence of Shīʿa beliefs on the biography of Fātima became evident in the works of Shīʿa authors. In this process, the roles attributed to Fātima began to diverge from Sunnī sources. These narratives focus on the events of Fātima’s birth, her marriage, and her short life after the death of her father. While Sunnī sources present only a few narratives about her marriage, in Shīʿa literature, this marriage took on an ontological meaning and began to carry a divine character. In the narrations, the choice between the marriage of the first caliphs, who had requested to marry Fātima but were rejected, and ʿAlī’s marriage was reflected in the caliphate debates in the following period and became the starting point of the belief in imāmate. The marriage is seen as a symbol of the religious and political conflicts between ʿAlī and the first caliphs in the early periods and with the Shiite groups in the later periods. The marriage is seen as a symbol of the religious and political conflicts between ʿAlī and the first caliphs in the early periods and with the Shiite groups in the later periods. This article analyzes the marriage of Fātima in historical and theological contexts and reveals the religious and political meanings of this marriage. It critically evaluates how these narratives developed in line with sectarian differences and how they transformed over time in the context of the impact of sociocultural and political elements on these narratives. The analysis reveals that the marriage of Fātima and ʿAlī had a significant impact on religious and political events in Islamic history. While Shīʿa sources consider this marriage as the manifestation of a divine command, they present the characteristics of Fātima and ʿAlī as elements that reinforce the legitimacy of the imāmate. It has been determined that marriage constitutes the ontological foundations of imāmah and has become one of the cornerstones of Shīʿa belief. In Sunnī sources, on the other hand, marriage is treated more as a familial event, which reveals the different perspectives between the two sects. This situation clearly reveals the differences in the historical narratives of marriage. In the narratives, the rejection of the first caliphs who proposed to Fātima led to the formation of a sub-message that they did not deserve the caliphate. Over time, this idea led to marriage acquiring a divine character in Shīʿa theology and becoming a symbolic representation of imāmah. Moreover, the Sunnī sources' treatment of marriage in a simpler context contrasts with the deep theological analysis in Shīʿa sources. In conclusion, the marriage of Fātima and ʿAlī is a critical event that affected the religious and political dynamics of Islamic society and deepened the divergent understandings between the two sects. The differences in narratives about the marriage provide a powerful example of how religious and historical narratives are shaped by social and political factors.

Anahtar Kelimeler

Islamic History, Shiite Theology, ʿAlī, Fātima, Marriage, Imāmah

İmâmet Anlayışının Ontolojik Temeli Olarak Hz. Ali ve Hz. Fâtıma’nın Evliliği

Öz

Hz. Fâtıma hem dinî hem de tarihî açıdan İslâm toplumunda önemli bir figür olup, özellikle Şîa inancında masumiyet ve kutsallığın sembolü olarak kabul edilmektedir. Bu bağlamda, onun Hz. Ali ile olan evliliği, Şîa teolojisinde yalnızca iki büyük şahsiyetin birleşimi değil, aynı zamanda imâmet zincirinin başlangıcını temsil eden ilâhî bir akit olarak değerlendirilmektedir. Şîa kaynaklarına göre, bu evlilik Allah’ın iradesi doğrultusunda gerçekleşmiş ve Hz. Peygamber’in onayı ile kutsal bir boyut kazanmıştır. Evlilik, Hz. Ali’nin hilafet üzerindeki meşruiyetini pekiştiren önemli bir unsur olarak da öne çıkmıştır. Bu makale, İslâm tarihinin en önemli şahsiyetlerinden biri olan Hz. Fâtıma’nın Hz. Ali ile olan evliliğini, Şîa kaynakları çerçevesinde incelemeyi ve sonraki dönemlerde yaşanan dinî-siyasî olayların bu evlilikle ilgili anlatılara etkisini belirlemeyi amaçlamaktadır. Hicrî ikinci ve üçüncü yüzyıllarda kaleme alınan Sünnî kaynaklarda, Hz. Fâtıma'nın biyografisine dair sınırlı bilgilere rastlanırken, dördüncü yüzyıldan itibaren özellikle Şîa kaynaklarında, hayatının belirli dönemleriyle ilgili çok sayıda rivayet bulunmaktadır. Bu yüzyıldan itibaren Şiî yazarların eserlerinde Hz. Fâtıma’nın biyografisinde Şiî inancının etkileri belirginleşmiştir. Bu süreçte, Hz. Fâtıma’ya atfedilen roller Sünnî kaynaklardan farklılaşmaya başlamıştır. Bu anlatılarda, Hz. Fâtıma'nın doğumu, evliliği ve babasının vefatından sonraki kısa yaşam süresindeki olaylara odaklanılmaktadır. Sünnî kaynaklar, evliliğiyle ilgili yalnızca birkaç rivayet sunarken, Şîa literatüründe bu evlilik ontolojik bir anlam kazanarak ilâhî bir nitelik taşımaya başlamıştır. Rivayetlerde, Hz. Fâtıma ile evlenme talebinde bulunmuş ancak teklifleri reddedilen ilk halifelerle Hz. Ali’nin evliliği arasında yaşanan tercih, sonraki süreçte hilafet tartışmalarına yansımış ve imâmet inancının başlangıç noktası olmuştur. Evlilik, ilk dönemlerde Hz. Ali ile ilk halifeler arasındaki, sonraki dönemlerde ise Şiî gruplarla olan dinî ve siyasî çekişmelerin sembolü olarak görülmektedir. Makale Hz. Fâtıma’nın evliliğini tarihsel ve teolojik bağlamda inceleyerek, bu evliliğin hem dinî hem de siyasî açıdan taşıdığı anlamları ortaya koymaktadır. Bu rivayetlerin mezhepsel farklılıklar doğrultusunda nasıl geliştiği ve zamanla nasıl dönüştüğü, sosyokültürel ve politik unsurların bu anlatılara etkisi bağlamında eleştirel bir bakış açısıyla değerlendirilmektedir. Yapılan incelemeler sonucunda, Hz. Fâtıma ile Hz. Ali’nin evliliğinin, İslâm tarihindeki dinî ve siyasî olaylar üzerinde belirgin etkiler yarattığı görülmüştür. Şîa kaynakları, bu evliliği ilâhî bir emrin tecellisi olarak değerlendirirken, Hz. Fâtıma’nın ve Hz. Ali’nin karakteristik özelliklerini, imâmetin meşruiyetini pekiştiren unsurlar olarak sunmaktadır. Evliliğin, imâmetin ontolojik temellerini oluşturduğu ve Şîa inancının temel taşlarından biri haline geldiği tespit edilmiştir. Sünnî kaynaklarda ise evliliğin daha çok ailevî bir olay olarak ele alınması, iki mezhep arasındaki farklı bakış açılarını ortaya koymaktadır. Bu durum, evliliğin tarihsel anlatılardaki farklılıklarını net bir şekilde gözler önüne sermektedir. Rivayetlerde, Hz. Fâtıma’ya evlenme teklifi yapan ilk halifelerin reddedilmesi, hilafeti hak etmediklerine dair alt bir mesajın oluşmasının neden olmuştur. Bu düşünce, zamanla evliliğin Şîa teolojisinde ilâhî bir nitelik kazanmasına ve imâmetin sembolik bir temsili haline gelmesine yol açmıştır. Ayrıca, Sünnî kaynakların evliliği daha basit bir bağlamda ele alması, Şîa kaynaklarındaki derin teolojik analizlerle zıtlık göstermektedir. Sonuç olarak, Hz. Fâtıma ve Hz. Ali’nin evliliği, İslâm toplumunun dinî ve siyasî dinamiklerini etkileyen kritik bir olay olarak karşımıza çıkmakta ve iki mezhep arasındaki farklı anlayışları derinleştirmektedir. Evlilikle ilgili anlatılardaki farklılıklar, dinî ve tarihî anlatıların sosyal ve politik unsurlar tarafından nasıl şekillendiğine dair güçlü bir örnek sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, Şii Teolojisi, Hz. Fatıma, Evlilik, İmamet

Kaynakça

• Abdürrezzâk, Ebû Bekr b. Hemmâm es-Sanʿânî. el-Musannef fi’l-hadîs. ed. thk. Habiburrahman A’zami. 11 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 1984.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Arap-İslâm Kültürünün Akıl Yapısı. çev. Burhan Köroğlu vd. İstanbul: Kitabevi, 3. Basım, 2001.
• Dûlâbî, Ebû Bişr Muhammed b. Ahmed er-Râzî. ez-Zürriyyetü’t-tâhire. nşr. Muhammed Cevâd. Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 1407/1987.
• Ebu İlm, Tevfik. Hazreti Fâtıma. çev. Burhan Başak. İstanbul: İnsan Yayınları, 1995.
• Esposito, John L. Oxford İslam Sözlüğü. çev. Nurullah Koltaş. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2013.
• Eşʿarî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâʿîl. el-Luma fî’r-red ʿalâ ehli’z-zeyğ ve’l-bida, nşr. Hammûde Zekî Gurâbe. y.y., ts.
• Eşʿarî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâʿîl. Makâlâtu’l-islâmiyyîn ve ihtilâfu’l-musallîn. Beyrut: el-Mektebetu’l-Asriyye, 1426/2005.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. el-Herevî. Tehzîbu’l-luğa. 3 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâŝi’l-Arabî, 2001.
• Halm, Heinz. Shi’a Islam: From Religion to Revolution. Princeton, NJ: Markus Wiener Publishers, 1997.
• İbn Babeveyh, Ebû Cafer Şeyh Sâduk Muhammed b. Ali b. Hüseyin. Risâletü’l-i’tikâdi’l-imâmiyye. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1978.
• İbn Manzûr, Ebû’l-Fadl Muhammed b. Mukerrem b. Alî Cemâluddîn. Lisânü’l-Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414/1993.
• İbn Merdeveyh, Ebû Bekr Ahmed b. Mûsâ el-İsbahânî. Menâkıbü Alî b. Ebî Tâlib(Derleme). Kum, y.y., ts.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘ el-Kâtib el-Hâşimî el-Basrî el-Bağdâdî. Kitâbü’t-Tabakâti’l-kebîr. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sadr, 1968.
• İbnu’l-Meğâzilî, Ebu’l-Hasan ʿAlî b. Muhammed b. Muhammed b. et-Tayyib el-Vâsıtî. Menâkibu ʿAlî. Sanʿâ: Dâru’lʾÂŝâr, 1424/2003.
• Klemm, Verena. “Die Frühe Islamische Erzälung von Fatima bint Muhammad vom Habar zur Legende”. Der Islam ,79i (2002), 47-86.
• Klemm, Verena. “Image Formation of an Islamic Legend: Fatima, The Daughter of The Prophet Muhammad”. Ideas İmages and Methods of Portrayal: Insights into Classical Arabic Literature and Islam. ed. Sebastian Günther. 181-208. Leiden: E.J. Brill, 2005.
• Kohlberg, Etan. “Gaybet Öncesi Şîa’da İmam ve Toplum”. çev. Mazlum Uyar. Dinî Araştırmalar 3/7 (2000), 227-256.
• Kuleynî, Ebû Caʿfer Muhammed b. Yaʿkûb. el-Furûʿu’l-kâfî. I-VIII Cilt. Tahran: Dâru’l-Kutubi’l-İslâmiyye, 1388/1968.
• Lapidus, Ira M. İslâm Toplumları Tarihi. çev. Yasin Aktay. İstanbul: İletişim Yayınları, 2002.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed el-Basrî. el-Ahkâmu’s-sultâniyye. Kahire: Dârü’l-Hadîs, y.y., ts.
• Meclisî, Muhammed Bâkır. Bihâru’l-envâr. I-CX Cilt. Beyrut: Muessesetu’l-Vefâ, 1403/1983.
• Modarressi, Hossein. Crisis and Consolidation in the Formative Period of Shiʻite Islam: Abū Jaʻfar ibn Qiba al-Rāzī and His Contribution to Imāmite Shīʻite Thought. Princeton, NJ: Darwin Press, 1993.
• Muhibbüddin et-Taberî, Ebü’l-Abbâs (Ebû Ca‘fer) Muhibbüddîn Ahmed b. Abdillâh b. Muhammed et-Taberî el-Mekkî. Zehâʾirü’l-ʿukbâ fî menâkıbi zevi’l-kurbâ. Beyrut: Dârü’l-Mârife, 1974.
• Münâvî, Zeynüddîn Muhammed Abdürraûf b. Tâcil‘ârifîn b. Nûriddîn Alî el-Haddâdî. Seyyidetü nisâʾi ehli’l-cenne Fâtımetü’z-Zehrâ. thk. Abdüllatif Aşur. Kahire: Mektebetü’l-Kur’ân, ts.
• Nur Veli, Abdülaziz Muhammed. “Haberu zevâci’s- seyyide Fâtıma”. Journal of Saudi Historical Society 4/8 (2003).
• Ömerî, Ekrem Ziyâ. es-Siretü’n-nebeviyyeti’s-sahiha. Medine: Mektebetü’l-Ulum ve’l-Hikem, 6. Basım, 1994.
• Öz, Mustafa - İlhan, Avni. “İmâmet”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 22/201-203. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 2000.
• Rûyânî, Ebû Bekr Muhammed b. Hârûn. Müsnedü’r-Rûyânî. nşr. Alî Ebû Yemânî Eymen, Kahire: Müessesetü Kurtuba, 1416/1995.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Muhammed b. Abdulkerîm. el-Milel ve’n-nihal. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1404/1984.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr el-Âmülî İbn Rüstem. Delâʾilü’l-imâme. Beyrut: Müessesetü’l-A’lemi li’l-Matbuat, 1988.
• Tahânevî, Muhammed b. ʿAlî b. el-Kâdî Muhammed Hâmid b. Muhammed Sâbir el-Fârûkî el-Hanefî. Keşşâfu ıstılâhâti’l-funûn ve’l-ulûm. Beyrut: Mektebetu Lubnân, 1996.
• Takī, Ebû Muhammed Hasen b. Alî el-Hâdî b. Muhammed el-Cevâd. Tefsîrü’l-imâm el-Hasan el-Askerî. çev. Adnan Turan-Muhammed Turan. İstanbul: İmam Rıza Dergahı Yayınları, 2018.
• Yaʿkūbî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ebî Ya‘kūb İshâk b. Ca‘fer b. Vehb b. Vâzıh el-Ya‘kūbî. Târîhu’l-Yaʿkūbî. 3 Cilt. Leiden: Matbei’l-Beril, 1883.
• Zebîdî, Muhammed b. Muhammed b. Abdurrezzâk. Tâcu’l-arûs min cevâhiri’l-kâmûs. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1424/2003.
• “Tevâsîn”. Erişim 19 Eylül 2024. https://islamic-content.com/dictionary/word/6626