Nahiv İlminin Doğuşu Hususunda Oryantalist Nazariyelerin Analizi

Yıl 2025, Cilt: 13 Sayı: 23, 112 - 131, 15.12.2025

Talip İçöz

https://doi.org/10.54893/vanid.1735482

Öz

Kur’ân-ı Kerîm’in nüzul dönemine kadar çeşitli bölgelerde ve büyük halk toplulukları tarafından konuşulan Arap dili önemli bir tarihi geçmişe sahip olsa da ancak mîlâdi VII. yüzyıldan itibaren kendi yazılı gramer yapısına kavuşmaya başlamıştır. Arap grameri kaidelerinin oluşturulmasına sosyal, kültürel ve siyasi gerekçeler zemin hazırlamış olmasına rağmen bu hususta başat rolü dinî saikler üstlenmiştir. Kur’ân-ı Kerîm’in okunmasında ortaya çıkan sorunlar dinî sebeplerin en başında gelmektedir. Klasik İslâmî kaynaklar, nahiv ilminin belirtilen gerekçelere istinaden ilk defa Ebu’l-Esved ed-Düelî tarafından ve kendi iç dinamiklerinden hareketle özgün bir şekilde ortaya çıktığını ifade eden doneler vermektedir. Bu durum, XIX. yüzyıla kadar herhangi bir itirazla karşılaşmayan yaygın bir kabul olarak karşımıza çıkmaktadır. XIX. yüzyılda oryantalistler tarafından nahiv ilminin doğuşuna yönelik ortaya atılan birtakım iddialar, bu kabulün tartışılmasına ve bu mevzuda belli bazı tezlerin ortaya çıkmasına aracılık etmiştir. Bu noktada ilk olarak nahiv ilminin özgün olmadığı ve yabancı bir gramerden etkilenerek teşekkül ettiği görüşü dillendirilmiştir. Bu iddiayı ilk defa dile getiren Albert Merx, Arap gramerinin Yunan gramerinin etkisiyle oluştuğunu öne sürmüştür. Oryantalistler içerisinde bu tezi savunanlar olduğu gibi ilgili görüşe karşı çıkanlar da olmuştur. İlgili iddiaya taraftar olanlar içerisinde Süryânîce, Latince, Sanskritçe ve Farsça gibi dilleri de öne sürerek yabancı etki iddiasının çerçevesini genişletenler mevcuttur. Nahiv ilminin doğuşuna yönelik oryantalistlerce dile getirilen bir diğer iddia ise bu ilmin kurucusu olarak kabul edilen kişi veya kişilere yönelik olmuştur. Tabakât kitaplarında ekseriyetle Arap gramerinin kurucusu olarak Hz. Ali ve Ebu’l-Esved ed-Düelî’yi işaret eden rivâyetler, aslı olmayan ve efsane kabilinden rivâyetler olarak değerlendirilmiştir. Bu duruma özellikle o dönemin, dilsel tanım ve kaideleri ortaya koyacak ilmî bir alt yapıya sahip olmaması gerekçe gösterilmiştir. Makalede oryantalistlerin nahiv ilminin doğuşu hususunda dile getirdikleri yabancı etki mevzusu ile nahiv ilminin kurucusu hakkında ileri sürdükleri görüşler ve bu görüşleri savunan oryantalistler ele alınmaktadır. Çalışmada nahiv ilminin herhangi bir yabancı gramerden doğrudan etkilenmediği ve Arapçanın kendi iç dinamikleri ile teşekkül ettiği ortaya konmuştur. Nahiv ilminin kurucusu hakkındaki savların da ilmi bir delile istinat etmediği ve bu görüşlerin iddiadan öteye geçemediği tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Arap dili ve belagatı , Nahiv , Oryantalizm , Nahvin doğuşu , Albert Merx

Analysis of Orientalist Theories Regarding the Emergence of Arabic Grammar

Öz

Although the Arabic language, which was spoken in various regions and by large masses of people until the revelation of the Holy Quran, has an important historical past, it began to acquire its own grammatical structure only from the 7th century AD onwards. Although social, cultural and political reasons prepared the ground for the establishment of Arabic grammar rules, religious motives played a leading role in this regard. The problems that arise in reading the Holy Quran are at the forefront of religious reasons. Classical Islamic sources provide data stating that Arabic grammar emerged for the first time by Abu’l-Aswad al- Duʾalī based on the stated reasons and in an original way based on its own internal dynamics. This situation appears as a widespread acceptance that did not encounter any objection until the 19th century. Certain claims put forward by orientalists in the 19th century regarding the emergence of Arabic grammar mediated the discussion of this acceptance and the emergence of certain theses on this subject. At this point, the first view that Arabic grammar was not original and was formed under the influence of a foreign grammar was expressed. Albert Merx, who first voiced this claim, claimed that Arabic grammar was formed under the influence of Greek grammar. While there were those who defended this thesis among orientalists, there were also those who opposed this perspective. Among those who supported the claim, there were those who expanded the framework of the claim of foreign influence by also putting forward languages such as Syriac, Latin, Sanskrit and Persian. Another claim made by orientalists regarding the birth of Arabic grammar was directed to the person or persons accepted as the founder of this science. The narrations in the books of Ṭabaḳāt which mostly pointed to Excellency Ali and Abu'l-Aswad al- Duʾalī as the founders of Arabic grammar, were evaluated as unfounded and legendary narrations. The reason given for this situation was that the period did not have a scientific infrastructure that could reveal linguistic definitions and rules. In our article, the issue of foreign influence expressed by orientalists on the emergence of Arabic grammar, the views they put forward about the founder of Arabic grammar and the orientalists who defended these perspectives are discussed. It has been demonstrated that grammar was not directly influenced by any foreign grammar and that Arabic developed from its own internal dynamics. It has also been determined that the perspectives regarding the founder of grammar lack any scientific evidence and are nothing more than mere assertions.

Anahtar Kelimeler

Arabic language and rhetoric , Grammar , Orientalism The emergence of grammar , Albert Merx

Kaynakça

• Akbaş, Rıfat. Arap Gramerinde Kavram ve Terminoloji Sorunu. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Amâyira, İsmail Ahmed. el-Müsteşrikûn ve nazariyyâtuhum fî neş’eti’d-dirâsâti’l-luğaviyye. Ürdün: Dâru Hannîn, 2. Basım, 1412.
• Aydın, Bünyamin. “Modern Dönemde Nahiv-Mantık Tartışması -Aristo Mantığı-Arap Grameri İlişkisi Üzerine Üç Görüş-”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 27/1 (Haziran 2023), 30-45. https://doi.org/10.18505/cuid.1251084
• Bakalla, M.H. Bibliography of Arabic linguistics. London: Mansell, 1975.
• Benli, Ali. Sîbeveyhi’nin el-Kitâb’ı Çerçevesinde Dil Çalışmalarının Doğuşu. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Birinci, Ahmet. “Cahiliyye Dönemi ve Öncesi Araplar İle Arapça Ve Lehçeleri Üzerinde Bir İnceleme: İslamiyet’in Doğuşuna Kadar Olan Dönem”. Nüsha 22/55 (Kasım 2022), 43-72. https://doi.org/10.32330/nusha.1139199
• Brockelmann, Carl. “Arabistan (Arap Edebiyatı)”. MEB İslam Ansiklopedisi. 1/523-540. İstanbul: MEB Basımevi, 1978.
• Brockelmann, Carl. Geschichte der arabischen litteratur erster supplementband. Leiden: E.J. Brill, 1937.
• Bulut, Ali. “Sîbeveyh’in Hayatı ve el-Kitâb’a Yönelik Bazı Eleştiriler”. Doğu Araştırmaları 1 (Ocak 2008), 115-138.
• Çıkar, Mehmet Şirin. “Arap Nahiv İlminin Kaynağına İlişkin Şüpheci Söylem -Albert Merx Örneği-”. Akademik Araştırmalar Dergisi 16 (2003), 147-156.
• Dayf, Şevkî. el- Medarisu’n-nahviyye. Kahire: Dâru’l-Meârif, 1992.
• Durmuş, İsmail. “Nahiv”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 01 Haziran 2025. https://islamansiklopedisi.org.tr/nahiv Efğânî, Saîd. Min-tarihi’n-nahvi’l-‘arabiyyi. Beyrut: Mektebetu’l-Fellâh, ts.
• Emîn, Ahmed. Duha’l-İslâm. 3 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Usre, 2003.
• Emin, Asuman - Fazlıoğlu, Şükran. “Tarihi Dönemlendirmenin Öznel Niteliği ve Arap Edebiyatı Tarihine Yansımaları”, Istanbul Journal of Arabic Studies (ISTANBULJAS) 6/2 (2023), 119-142. https://doi.org/10.51802/istanbuljas.1347910.
• Enbârî, Ebu’l-Berekat Kemaleddin el-. Nuzhetu’l-elibbâ fî tabakâti’l-udebâ. Ürdün: Mektebetu’l-Menâr, 3. Basım, 1985.
• Ergin, Mehmet Cevat. “Arap Nahvinin Doğuşu”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (2005), 111-141.
• Fehmî, Mehmet. Târîh-i edebiyyât-ı ‘arabiyye. 2 Cilt. İstanbul: Fecr Yayınları, 2023.
• Ferîha, Enîs. Fi’l-luğati’l-‘arabiyye ve ba’du müşkilâtihâ. Beyrut: Dâru’n-nehâr, 1980.
• Ferîha, Enîs. Nazariyyâtun fi’l-luğa. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Lübnânî, 2. Basım, 1981.
• Fleisch, Henri. Introduction À l’étude des langues sémitiques: éléments de bibliographie. Paris: Adrien Maisonneuve, 1947.
• Goldziher, Ignaz. On the history of grammar among the Arabs, çev. Kinga Dèvènyi - Tamás iványi. Amsterdam: John Benjamins publishing company, 1994.
• Güceyüz İsa. “Belâgat Tarihinde Bir Donukluk veya Çöküş (İnhitât) Döneminden Söz Edilebilir mi? -Hicri 5. ve 7. yy. Arasında Belâgate Yapılan Katkılar Bağlamında Bir Okuma-”, Artuklu Akademi 11/1 (Haziran 2024), 99-118. https://doi.org/10.34247/artukluakademi.1466327.
• Hadîsî, Hadîce. el-Medârisu’n-nahviyye. Ürdün: Dâru’l-Emel, 3. Basım, 1422.
• Haywood, Jhon A. Arabıc lexıcography. Leiden: E. J. Brill, 1960.
• İbn Abdillah, Hamdâd. “el-Cevânibu’s-selbiyye licuhûdi’l-müsteşrikîne mukârebetun fî ba’di’l-gadâya’l-luğaviyye”. Mecelletu’l-hikme li’d-dirâsâti’-edebiyye ve’l-luğaviyye 6/13 (Mart 2018), 41-55.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osman. el-Hasâis. thk. Muhammed Ali en-Neccâr. 3 Cilt. Mısır: Dâru’l-Kutubi’l Mısrıyye, 2. Basım, 1952.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn. Lisânu’l-‘arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 3. Basım, 1414.
• İbn Sellâm, Muhammed. Tabakâtu fuhûli’ş-şu‘arâ. 2 Cilt. Cidde: Dâru’l-Medenî, ts.
• İbnü’l-Kıftî, Cemaluddin. İnbâhu’r-ruvvât alê Enbâhi’n-nuhât. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabiyyî, 1. Basım, 1406.
• Kremer, Alfred von. Culturgeschichtliche Streifzüge auf dem Gebiete des Islam. Leipzig: F. A. Brockhaus, 1873.
• Olçun, Muhammed Mahmut. “The Issue of Greek and Syriac Influence on the Emergence of the Science of Nahw”. Journal of Kocatepe Islamic Sciences 8/1 (2025), 194-225. https://doi.org/10.52637/kiid.1614418
• Praetorius, Franz. “Zu Ḥarf un = Terminus”. Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft 63/4 (1909), 504-505.
• Renan, Ernst. Histoire générale et système comparé des langues Sémitiques. Paris: Levy, 1878.
• Rundgren, Frithiof. “Über den griechischen Einfluss auf die arabische Nationalgrammatik”. Acta societatis linguisticae uppsaliensis 2/5 (1976), 119-144.
• Said, Edward. Orientalism. Newyork: Penguin Books, 1978.
• Sâlih, Abdurrahmân el-Hâc. Mantıku’l-‘arab fî ulûmi’-l-lisân. Cezayir: el-Muessesetu’l-Vataniyye li’l-Funûni’l-Matbaʿiyye, 2012.
• Sîrâfî, Ebû Saîd. Ahbâru’n-nahviyyîne’l-basriyyîn. Kahire: Mektebetu Mustafâ el-Bâbî el-Halebî, 1373.
• Solomon, Sara. “The Beginning of Phonological Terminology in Arabic”. The Arabıst: Budapest Studıes In Arabıc 6/7 (1993), 181-194. doi: 10.58513/ARABIST.1993.6-7.12
• Şen, Ahmet. Muhammed Hayr el-Hulvânî’nin Nahivdeki Yenilikçi Yaklaşımları. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Talmûn, Râfî. “et-Tefkîru’n-nahviyyu gable Sibeveyh- Dirâsetun fî târîhi’l-mustalahi’n-nahviyyi”. al-Karmil 5 (1) (1983), 37-53. https://doi.org/10.1163/29497841-00501005
• Talmûn, Râfî. “Mezhebu’l-müerrihîne’l-Arabi fî vasfi neş’eti ’ılmi’n-nahvi’l-arabiyyi”. Al-Karmil 4 (1) (1983), 93-115.
• Terzî, Fuâd Hannâ. Fî usûli’l-luğa ve’n-nahv. Beyrut: Dâru’l-Kütub, 1969.
• Troupeau, Gérard. “Sibeveyhi’nin ‘El-Kitab’ Adlı Eseri Işığında Arap Gramer İlminin Doğuşu”. çev. Mazhar Dede. Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/6 (Haziran 2017), 117-128.
• Weiss, Josef. “Die arabische Nationalgrammatik und die Lateiner”. Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft 64 (1910), 349-390.
• Wellcome Collection. MS Persian 317. Erişim 11 Eylül 2025. https://wellcomecollection.org/works/yhy9fef2
• Yerinde, Adem. “’Nahiv’ Kavramının Tarihi Arka Planı ve Terimleşme Süreci”. Şarkiyat Mecmuası 29 (Aralık 2016), 193-238.
• Zeccâcî, Ebü’l-Kāsım Abdurrahmân. el-Îdâh fî ileli’n-nahv. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 5. Basım, 1406.
• Zeyyât, Ahmed Hasan. Târîhu’l-edebi’l-‘arabî. Kahire: Dâru’n-Nahda, ts.
• Zübeydî, Ebubekir. Tabakâtu’n-nahviyyîn ve’l-luğaviyyîn. Kahire: Dâru’l-Meârif, 1404/1984.