el-Mukaddimetü’l-Cezeriyye’de Maktû‘ ve Mevsûl Konusu

Yıl 2025, Cilt: 13 Sayı: 23, 150 - 170, 15.12.2025

Fatma Çakır

https://doi.org/10.54893/vanid.1740851

Öz

Çağdaş dönemde yaşayan bir ilim talebesi, İbnü’l-Cezerî’nin el-Mukaddimetü’l-Cezeriyye’sini genel olarak herhangi bir şerhe ihtiyaç duymadan anlayabilir. Ancak maktû‘ ve mevsûl konusu, müellifin meseleyi ele alış biçimi, metnin manzûm yapısı ve tercih edilen yöntem sebebiyle anlaşılması oldukça güç haldedir. Müellifin konuyla ilgili kalıpları ve hangi yazım biçimine örnek olduğunu açıkça belirtmemesi metnin doğru okunmasını ve anlaşılmasını zorlaştırmaktadır. Buradan hareketle çalışmanın temel problemi, İbnü’l-Cezerî’nin Mukaddime’de ele aldığı maktû‘ ve mevsûl konusunun yöntem, dil ve anlam bakımından kapalılık arz etmesi ve günümüz araştırmacıları tarafından doğrudan anlaşılamamasıdır. Bu doğrultuda çalışmanın amacı, söz konusu kapalılığı gidermek; İbnü’l-Cezerî’nin yöntemini sistematik biçimde ortaya koymak ve ilgili kelimelerin anlam bağlamında ayrı ya da bitişik yazılma gerekçelerini açıklamaktır. Ayrıca bu çalışma, konuyla ilgili Türkçe literatürdeki boşluğu doldurmayı ve Kur’ân-ı Kerîm’in doğru okunmasına katkı sağlamayı hedeflemektedir. Araştırmada, kaynakların toplanmasında dokümantasyon yöntemi, verilerin kıraat, dil ve tefsir ilimleri çerçevesinde incelenmesinde içerik analizi, bilgilerin düzenlenmesinde tasnif, Mukaddime’deki ve günümüzdeki yazımların karşılaştırılmasında ise karşılaştırma yöntemi kullanılmıştır. Çalışmanın kapsamı, Mukaddime’de ele alınan maktû‘ ve mevsûl kelimelerin incelenmesiyle sınırlıdır. Bu kelimeler hem klasik şerhler hem de günümüz mushaflarıyla karşılaştırılarak değerlendirilmiştir. Şerhlerden farklı olarak konuyla alakalı ayetleri vermekle yetinilmemiş, Mukaddime’nin yer verdiği her bir kalıp dil ve anlam yönüyle de incelenmiştir. Ayrıca bu kalıpların günümüzde basılan mushaflardaki durumları da aktarılmıştır. Elde edilen bulgular, günümüzdeki mushaflarda maktû‘ ve mevsûl kelimelerin büyük ölçüde Mukaddime’ye uygun olarak yazıldığını, ancak bazı tercihlerde farklılıklar bulunduğunu göstermektedir. Ayrıca Mukaddime’de ele alınan maktû‘ ve mevsûl kelimelerin ayrı veya birleşik yazımlarının, dilsel ve anlamsal düzeyde belirli incelikler taşıdığı gözlemlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kıraat , Mushaf İmlası , el-Mukaddime , İbnü’l-Cezerî , Maktû‘ , Mevsûl

The Issue of Maḳṭūʿ and Muttaṣil in The Muḳaddima al-Djazarīyya

Öz

A modern science student can usually understand Ibn al-Djazarī’s the Mukaddima without needing a commentary. However, the topic of maḳṭūʿ and muttaṣil is quite challenging due to the author's approach, the text's metrical structure, and the preferred method. The author's failure to clearly show the patterns related to the topic and the writing styles they represent makes the text hard to read and understand. Therefore, the main issue is that the subject of maḳṭūʿ and muttaṣil in Ibn al-Djazarī’s the Muḳaddima is unclear in terms of method, language, and meaning, making it difficult for today's researchers to interpret directly. This study aims to clarify this ambiguity, systematically present Ibn al-Djazarī’s method, and explain why words are written separately or together, depending on their meanings. Additionally, it aims to fill the gap in Turkish literature on this subject and support the correct reading of the Qur'an. The research used documentation method to gather sources, content analysis to examine data within the frameworks of recitation, language, and exegesis, classification to organize information, and the comparative method to contrast the Muḳaddima’s writings with the modern Qur'an copies. The study focuses on the maḳṭūʿ and muttaṣil words discussed in the Muḳaddima. These words are analysed by comparing them with classical commentaries and contemporary copies of the Quran. Unlike commentaries, this study not only lists related verses but also examines each pattern introduced in the introduction, focusing on language and meaning. It also discusses how these patterns appear in current printed copies of the Quran. The results reveal that modern copies of the Quran generally follow the patterns in the Muḳaddima regarding maḳṭūʿ and muttaṣil, though some preferences differ. Additionally, the separate or combined spellings of maḳṭūʿ and muttaṣil carried out in the introduction have subtle linguistic and semantic implications.

Anahtar Kelimeler

Ḳirāʾa , Mushaf Spelling , the Muḳaddima , Ibn al-Djazarī , Maḳṭūʿ , Muttaṣil

Kaynakça

• Acemî, Abdülfettah b. es-Seyyid. Hidâyetü’l-kârî ilâ tecvîdi kelâmi’l-Bârî. 2 Cilt. Medine: Mektebetü’t-Tayyibe, ts.
• Ahmed b. Mahmud b. İbrâhim b. Mahmud. es-Sebîl ilâ şerhi’s-selsebîl. Slideshare. 2017. (Erişim 15 Aralık 2024) https://www.slideshare.net/slideshow/ss-78025422/78025422
• Ahmed Hâlid Şükrî vd. el-Münîr fî ahkami’t-tecvîd. Ürdün: Cem’iyyeti Muhafazati ’ale’l-Kur’âni’l-Kerîm, 2013.
• Ahmed Muhammed el-Harrat. el-Müctebâ min müşkili i’râbi’l-Kur’ân. Medine-i Münevvere: Mecmeu‘l-Melik Fehd, 1426.
• Ahmed Muhtar, Abdulhamid Ömer. Mu’cemu’l-luğati’l-Arabiyye el-muâsıra. b.y.: Âlemü’l Kütüb, 2008.
• Ahmed Ubeyd Daʿas; İsmail Mahmud Kasım; Ahmed Muhammed Humeydan. İʿrâbü’l-Kur’âni’l-Kerîm. Dimaşk: Dâru’l-Münîr ve Dâru’l-Farabî, 1425/2004.
• Ahmet Ömer Ebu Şûfe. el-Mu’cizetu’l-Kur’âniyye hakâik-i ilmiyye kâtıa. Libya: Dâru’l-Kütübi’l-Vataniyye, 2003.
• Akcan, Resul. “Mushaf İmlâsına İrfânî Yaklaşım: Merrâkuşî Örneği”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 50 (2021).
• Ali el-Kârî, Molla Sultan Muhammed. el-Minehu’l-fikriyye şerhu’l-mukaddimeti’l-Cezeriyye. Kahire: Dâru’s-Selâm, 2013.
• Âlûsî, Ebü’s-Senâ Şihâbüddîn Mahmûd b. Abdillâh b. Mahmûd el-Hüseynî. Rûhu’l-meʿânî fî tefsîri’l-Kurʾâni’l-ʿazîm ve’s-sebʿi’l-mesânî. thk. Ali Abdilbâri Atiyye. Beyrut: Dâr-u Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1994.
• Behçet Abdulvâhid Sâlih. el-İ’râbu’l-mufassal li Kitâbillahi’l-murattel. Amman: Dâru’l-Fikr, 1418/1997.
• Bostan, Osman. “Mukaddimetü’l-Cezerî’nin Muhtevası ve Metodu”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 54 (2023). https://doi.org/10.17120/omuifd.1274261
• Dânî, Ebû Amr. el-Mukni’ fî rasmi mesâhifi’l-emsâr. thk. Muhammed Sâdık Gamhâvî. Kahire: Mektebetü’l-Külliyati’l-Ezheriyye, ts.
• Dîb, Velid Mukbil es-Seyyid Ali. el-Maktû‘ ve’l-mevsûl beyne resmi’l-mushaf ve’l-edâi’l-lüğavî. Slideshare. 2015. (Erişim 15 Aralık 2024) https://www.slideshare.net/slideshow/ss-43604947/43604947
• Diyanet İşleri Başkanlığı Kur’ân-ı Kerim. 2025. (Erişim 20 Şubat 2025) https://kuran.diyanet.gov.tr/mushaf/kuran-1/araf-sûresi-7/ayet-169/diyanet-isleri-baskanligi-meali-1 https://kuran.diyanet.gov.tr/mushaf/kuran-1/nisa-sûresi-4/ayet-78/diyanet-isleri-baskanligi-meali-1 https://kuran.diyanet.gov.tr/mushaf/kuran-1/ahzab-sûresi-33/ayet-61/diyanet-isleri-baskanligi-meali-1
• Ebû Bekr, Şihabüddin Ahmed b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed Ali b. Yusuf İbnü’l-Cezeri. el-Havâşil-müfhime li-İbni’n-Nâzım fi şerhi mukaddimetil-Cezeriyye. Bağdat: Mahtûtâti’l-Evkâfi’l-Amme, ts.
• Ebû Hafs Sirâcüddîn Ömer b. Nûriddîn Alî b. Âdil en-Nu‘mânî ed-Dimaşkî. el-Lübâb fî ʿulûmi’l-Kitâb. thk. Şeyh Âdil Ahmed Abdilmevcûd- Şeyh Ali Muhammed Muavvid. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1998.
• Ebû Muhammed Mekkî b. Ebî Tâlib Hammûş b. Muhammed el-Kaysî. Müşkilü iʿrâbi’l-Kurʾân. thk. Hâtim Sâlih Dâmin. Beyrut: Müessesetu’r-Risale, 1405/1984.
• Ebu’l-Vefâ Nasr Yunus. el-Metâliu’n-nasriyye li’l-metâbiı’l-mısriyye fi’l-usûli’l-hattiyye. thk. Taha Abdülmaksut. Kahire: Mektebetü’s-Sünne, 2005.
• Ebü’l-Berekât Hâfızüddîn Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd en-Nesefî. Medârikü’t-tenzîl ve hakâiku’t-te’vîl. thk. Mervan Muhammed Şa’âr. Beyrut-Lübnân: Dâru’n-Nefâis, 2006.
• Ensârî, Ebû Yahyâ Zeynüddîn Zekeriyyâ b. Muhammed b. Ahmed. Şerhu’l-mukaddimeti’l-Cezeriyye fî ilmi’t-tecvîd. thk. Muhammed Assam Hasen eş-Şatî. Dimaşk: Dâru’l-Fikr, 2012.
• Ensârî, Ebû Yahyâ Zeynüddîn Zekeriyyâ b. Muhammed b. Ahmed. İʿrâbü’l-Ḳurʾân’i-l Azîm. thk. Musa Ali Musa Mesud. b.y.: y.y., 2001.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. el-Herevî. Tehzîbu’l-luğa. thk. Muhammed ʿAvd Mirʿab. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-ʿArabî, 2001.
• Gördük, Yunus Emre. “‘İmam Mushaf’ın Hangi Mushaf Olduğuna Dâir Kronolojik Bir Tetkik”. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 8/17 (2016).
• Halîl b. Ahmed. Kitâbu’l-ʿayn. thk. Mehdî el-Mahzûmî-İbrâhîm es-Sâmerrâʾî. Beyrut: Mektebetu’l-Hilâl, 1988.
• Hamed, Ğanim Kaddûrî. eş-Şerhu’l-vecîz ale’l-mukadimeti’l-Cezeriyye. Cidde: Merkezu’d-Dirâsât ve’l-Ma’lûmâti’l-Kur’âniyye, 2009.
• Hamed, Ğânim Kaddûrî. Muhtasar Mukaddime-i Cezeriyye Şerhi. çev. Mücella Hacımısıroğlu. İstanbul: İFAV, 2021.
• Hâzin, Ebû’l-Hasen ʿAlî b. Muhammed. Lubâbu’t-teʾvîl fî meʿânî’t-Tenzîl. thk. Muhammed ʿAlî Şâhîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• İbn Ebî Dâvûd, Ebû Bekr. Kitâbü’l-mesâhif. thk. Muhammed b. Abduh. Kahire: el-Fârûku’l-Hadîse, 2002.
• İbnü’l Cevzî, Ebu’l-Ferec. Fünûnü’l-efnân fî ʿuyûni ʿulûmi’l-Kurʾân. Beyrut -Lübnân: Dâru’l-Beşâir, 1987.
• İbnü’l-Bâziş, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Halef. el-İknâ‘ fi’l-kırââti’s-seb‘. thk. Abdülmecîd Katâmiş. b.y.: Dâru’s-Sahabeti li’t-Türâs, ts.
• İbnü’l-Bennâ el-Merrâküşî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed b. Osmân el-Ezdî el-Adedî. ʿUnvânü’d-delîl min mersûmi hatti’t-Tenzîl. thk. Hindi Çelebi. Beyrut -Lübnân: Dâru’l Garbi’l İslâmî, 1990.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn b. el-Cezerî Muhammed. Manzûmetu’l-Mukaddime fîmâ yecibu ʿalâ’l-kâriʾ en yaʿlemeh. thk. Eymen Rüşdi Süveyd. Suudiyye: Dâru Nur’ul-Mektebat, 2006.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. en-Neşr fi’l-kırâʾâti’l-ʿaşr. thk. Ali Muhammed Dabbağ. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• İbnü’l-Enbârî, Ebû Bekr b. Beşşâr Muhammed b. Kâsım b. Muhammed. Îzâhü’l-vakf ve’l-ibtidâ. thk. Muhyiddin Abdurrahman Ramazan. 2 Cilt. Dimaşk: Matbûâti Mecmaı’l-Luğati’l-’Arabiyye, 1971.
• Kastallânî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr. el-Leâliu’s-seniyye şerḥi’l-mukaddimeti’l-Cezeriyye. Beyrut-Lübnân: Müessesetu’l-Kutubi’s-Sekâfiye, 2007.
• Kemalpaşazade, Şemseddin Ahmed. Tefsiru İbn Kemal Paşa. thk. Mahir Edib Habbuş. 9 Cilt. İstanbul: Mektebetü’l-İrşad, 2018.
• Kur’ân-ı Kerim. Diyanet İşleri Başkanlığı, Kur’ân Yolu. (Erişim 18 Ekim 2025) https://kuran.diyanet.gov.tr/mushaf/kuran-meal-2/rad-sûresi-13/ayet-40/diyanet-isleri-baskanligi-meali-1
• Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. el-Câmiʿ li-ahkâmi’l-Kurʾân. thk. Muhammed İbrahim el-Hafnâvî. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2007.
• Mahallî, Celâleddin- Süyûtî, Celâleddin. Tefsîru’l-Celâleyn. Kahire: Dâru’l-Hadîs, ts.
• Mahmud b. Abdirrahim es-Sâfî. el-Cedvel fî i’râbi’i-Kur’ân. Dimaşk-Beyrut: Dâru’r-Reşîd, 1418/1997.
• Mahmud b. Ali Besse el-Mısrî. el-‘Amîd fî ‘ilmi’t-tecvîd. İskenderiye: Dâru’l-Akîde, 2004.
• Mahmud Muhammed Ebû Mun’im el-Abd. er-Ravdatu’n-nediyye şerhu metni’l-Cezeriyye. Kahire: el-Mektebetu’l-Ezheriyye li’t-Turâs, 2001.
• Mârğinî, İbrahim b. Ahmed. Delîlü’l-hayrân fî şerhi mevridi’z-zam’ân. Kahire: Dâru’l-Hadîs, ts.
• Mehmed Zihni Efendi. el-Kavlü’s-sedîd fî ʿilmi’t-tecvîd. Mansura: Dâru’l-Vefa, 2003.
• Mektebetü’ş-Şâmile. “Mültekâ ehlü’l-luğa”, 2014.
• Mevsûatu’l-Kur’âniyye. Nisâ Sûresi. 2025. (Erişim 10 Şubat 2025) https://mosshaf.com/ar/main?ver=1#?GetSura=4&vers=78&type=null&b=null https://mosshaf.com/ar/main?ver=1#?&GetPage=426&type=null&b=null
• Muhammed el-Emin b. Abdullah b. Yusuf b. Hasan el-Uremî el-Alevî el-Hererî. Tefsîru hadâiku’r-ravhi ve’r-rayhân fî ravâbî ’ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut -Lübnân: Dâru Tavki’n-Necat, 2001.
• Muhyiddin b. Ahmed Mustafa Derviş. İ’râbu’l-Kur’ân ve beyânuhu. Dimaşk-Beyrut: Dâru’l-İrşâd, 1415/1994.
• Müntecebüddin el-Hemedânî. el-Ferîd fî iʿrâbi’l-Kurʾâni’l-mecîd. thk. Muhammed Nizamüddin el-Fetih. Suudiyye: Dâru’z-Zemân, 2006.
• Nehhâs, Ebû Caʿfer Ahmed b. Muhammed el-Murâdî. İʿrâbü’l-Kurʾân. thk. Halil İbrahim Abdülmün’im. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-’İlmiyye, 1421/2000.
• Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Mefâtîhu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabî, 3. Basım, 1999.
• Sehâvî, Ebü’l-Hasen Alemüddîn. Cemâlü’l-kurrâ ve kemâlü’l-ikrâ. thk. Mervân el-ʿAtiyye, Muhsin Hirâbe. Beyrut: Dâru’l- Me’mûn li’t-Turâs, 1418/1997.
• Seyyid Rızk Tavîl. Medhal fî ulûmi’l-kırâât. Mekke: el-Mektebetu’l-Faysaliyye, 1985.
• Temel, Nihat. Kur’an Kıraatinde Vakf ve İbtidâ. İstanbul: İFAV Yayınları, 2019.
• Quran, Kral Suud Üniversitesi. 2025. (Erişim 20 Şubat 2025) https://quran.ksu.edu.sa/m.php#aya=7_169&t=1 Yiğit, İdris. Temel Meseleleriyle Kıraat ve Tecvid İlminde Lahn Olgusu. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhim. Meâni’l-Kur’ân ve i’râbuhu. thk. Abdulcelîl Abduh Şelebî. Beyrut: Âlemü’l Kütüb, 1988.