The Pursuit of Quality in Higher Religious Education and Artificial Intelligence (A Comparison of ChatGPT and DeepSeek)

Yıl 2025, Cilt: 13 Sayı: 23, 73 - 92, 15.12.2025

Süleyman Gümrükçüoğlu

https://doi.org/10.54893/vanid.1744993

Öz

This study examines the role of artificial intelligence technologies (ChatGPT and DeepSeek) in shaping the future-oriented vision of higher religious education. Taking as its historical point of departure the reports prepared by Ali Fuat Başgil (1961) and Muhammed Hamidullah (1962) on the quality of higher religious education, it subjects these texts to AI-based analyses and offers a comparative evaluation. The aim is twofold: to adapt the insights of these historical documents to contemporary conditions and to assess the capacity of AI tools to analyze and interpret academic texts. The research was conducted using a qualitative methodology; for data analysis, content, thematic, discourse, and descriptive analyses were employed in conjunction with an ethnographic approach. The findings coalesce around the themes of the need to update the curriculum, the quality of the academic staff, integration with society through practical applications, internationalization, and technological transformation. The report, in particular, underscores the necessity of preserving the traditional Islamic sciences while synthesizing them with modern scientific methods. The recommendations generated by the AI models were evaluated within these thematic frames. While both models similarly identify chronic issues such as inadequate interdisciplinarity and a static curriculum, they diverge in their remedial approaches: ChatGPT prioritizes systematic, digitization-oriented reforms, whereas DeepSeek emphasizes critical pedagogical orientations and the integration of local religious epistemologies into the global context. For example, ChatGPT’s proposal for a “smart curriculum” envisions a dynamic structure adaptable to students’ individual learning paces, whereas DeepSeek’s emphasis on a “critical pedagogy of religion” focuses on enabling students to interpret religious knowledge in pluralistic societies and to apply it within a social-justice framework. Both approaches can lay the groundwork for a holistic model that simultaneously strengthens the technical infrastructure of religious education and deepens its philosophical foundations. However, the success of this integration depends on harmonizing technology with its social context and ethical parameters. A synthesis of the traditional Islamic sciences and artificial intelligence (AI) technologies would enhance the sustainability of higher religious education, enable more effective responses to societal needs, and make possible the design of hybrid models aligned with global academic standards.

Anahtar Kelimeler

Higher Religious Education , Artificial Intelligence (AI) , Digital Transformation , Critical Pedagogy , Epistemological Transformation

Yüksek Din Eğitiminde Kalite Arayışı ve Yapay Zekâ (ChatGPT ve DeepSeek Karşılaştırması)

Öz

Bu çalışma, yüksek din eğitiminin geleceğe dönük vizyonunu belirlemede yapay zekâ teknolojilerinin (ChatGPT ve DeepSeek) rolünü incelemektedir. Tarihsel bir zemin olarak Ali Fuat Başgil’in (1961) ve Muhammed Hamidullah’ın (1962) yüksek din eğitiminin niteliğine ilişkin raporları esas alınmış; bu metinler yapay zekâ tabanlı analizlerle karşılaştırmalı biçimde değerlendirilmiştir. Amaç, hem tarihsel öngörüleri günümüz koşullarına uyarlamak hem de yapay zekâ araçlarının akademik metinleri çözümleme ve yorumlama kapasitesini sınamaktır. Araştırma nitel yöntemle yürütülmüş; veri çözümlemesinde içerik, tema, söylem ve betimsel analiz ile etnografik yaklaşım birlikte kullanılmıştır. Bulgular, müfredatın güncellenme ihtiyacı, akademik kadronun niteliği, pratik uygulamalar yoluyla toplumla bütünleşme, uluslararasılaşma ve teknolojik dönüşüm başlıklarında yoğunlaşmaktadır. Raporda geleneksel İslami ilimlerin korunmasıyla modern bilimsel yöntemlerin sentezlenmesi gereği özellikle vurgulanmaktadır. YZ modellerinin ürettiği öneriler bu temalar çerçevesinde değerlendirilmiştir. Her iki model, disiplinlerarası eksiklik ve statik müfredat gibi kronik sorunları benzer biçimde tespit ederken çözüm yaklaşımlarında ayrışmaktadır: ChatGPT, sistematik ve dijitalleşmeyi önceleyen reformlara; DeepSeek ise eleştirel pedagojik yönelimlere ve yerel-dinî epistemolojilerin küresel bağlama entegrasyonuna ağırlık vermektedir. Örneğin ChatGPT’nin “akıllı müfredat” önerisi öğrencilerin bireysel öğrenme hızlarına uyarlanabilir dinamik bir yapı sunarken, DeepSeek’in “eleştirel din pedagojisi” vurgusu çoğulcu toplumlarda dinî bilginin yorumlanması ve sosyal adalet bağlamında uygulanmasına odaklanmaktadır. Her iki yaklaşım, din eğitiminin hem teknik altyapısını güçlendirecek hem de felsefi derinliğini artıracak bütüncül bir modelin temelini oluşturabilir. Ancak bu entegrasyonun başarısı, teknolojinin toplumsal bağlam ve etik parametrelerle uyumlaştırılmasına bağlıdır. Geleneksel dini ilimler ile YZ teknolojilerinin sentezi, yüksek din eğitiminin sürdürülebilirliğini artıracak, toplumsal ihtiyaçlara daha etkin cevap verebilecek ve küresel akademik standartlara uyumlu hibrit modellerin tasarlanmasını mümkün kılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Yüksek Din Eğitimi , Yapay Zekâ (YZ) , Dijital Dönüşüm , Eleştirel Pedagoji , Epistemolojik Dönüşüm

Kaynakça

• Acar, Ali Kemal. Türkiye’de Cumhuriyet Dönemi Düşüncesinde Din Eğitimi. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2020.
• Akyürek, Süleyman, ed. Bugünün İlahiyatı Nasıl Olmalı? Sorunlar ve Çözümleri. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2015.
• Akyürek, Süleyman. “Yüksek Din Öğretiminde Kalite Güvence Sistemi: Akreditasyon (Yeterlik Tescil) Sorunu”. Yüksek Din Öğretimi. ed. Z. Şeyma Altın. 241-271. İstanbul: DEM Yayınları, 2023.
• Altaş, Dilek. “Üniversite Öğrencileri Memnuniyet Araştırması”. Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi 21/1 (2006), 439–458.
• Altaş, Nurullah - Umut Kaya. Türkiye’de Din Eğitimi: Genel Görünüm ve Eğilimler (2012–2022). ed. Mehtap Nur Öksüz. İstanbul: İLKE İlim Kültür Eğitim Vakfı, 2023.
• Altın, Z. Şeyma, ed. Türkiye’de Yüksek Din Öğretimi: Dünü, Bugünü, Yarını. İstanbul: DEM Yay., 2021.
• Altın, Z. Şeyma. İstatistiklerle Türkiye’de Yüksek Din Eğitiminin 100 Yılı (1923-2023). İstanbul: DEM Yay., 2024.
• Altıntaş, Mustafa Cabir. “Yaygın Din Eğitiminde İslam İçi Çoğulculuğun İmkânı: Şırnak Örneği”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 35 (2024), 472–501. https://doi.org/10.35415/sirnakifd.1538343
• Aşıkoğlu, Nevzat. “İlahiyat Fakültelerinin Eğitim Öğretime Katkıları ve Kaliteye Yolculuk”, Cumhuriyet Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi 9/1 (2005), 1-10.
• Aşıkoğlu, Nevzat. “Değişen Dünyada Değişmeyen Kurumlar: İlahiyat Fakülteleri”. IV. Din Şurası Tebliğ ve Müzakereleri (12–16 Ekim 2009, Ankara), cilt II, 887–898. Ankara, 2009.
• Aşıkoğlu, Nevzat Yaşar. “Yükseköğretimde Din Eğitimi ve Öğretimi.” Din Eğitimi, ed. Recai Doğan - Remzi Ege, 231-246. Ankara: Grafiker Yay., 2012.
• Aydın, Oya Tamtekin. “Uluslararası Yükseköğretim Alanında Daha Görünür Olabilmek: Araştırma Performansı Faktörü”. Turkish Studies 16/1 (2021), 59–68. http://dx.doi.org/10.47356/TurkishStudies.47711
• Aydın, Nurşen. “Nitel Araştırma Yöntemleri: Etnoloji”. Uluslararası Beşeri ve Sosyal Bilimler İnceleme Dergisi 2/2 (2018), 60-71.
• Ayhan, Halis. “İlahiyat Fakültesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 22/70. İstanbul: TDV Yay., 2000.
• Ayhan, Halis. Türkiye’de Din Eğitimi. İstanbul: DEM Yay., 2004.
• Baltacı, Ali. “Yüksek Din Öğretiminde Okul Terki”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 19/2 (2019), 593–616. https://doi.org/10.33420/marife.625466
• Baltacı, Cemal – Fehmi Akın. “1946 Üniversite Reformu”. Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi 12/1 (2007), 83–94.
• Bulut, Mustafa – Servet Özdemir. “Yükseköğretim Sistemleri Sıralamaları ve Türk Yükseköğretimi Üzerine Değerlendirmeler”. Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi 42/3 (2022), 2721–2755. https://doi.org/10.17152/gefad.1073314
• Çakırcı, Bünyamin. Türkiye'deki Yüksek Din Öğretiminin Gelecek Vizyonu. Yüksek Lisans Tezi, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, 2025.
• Çanakcı, Ahmet Ali – Mehmet Bayyiğit. “Yüksek Din Öğretimi Kurumlarında Bölümleşme Sorunu”. Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 26 (2021), 369–400.
• Çelik, Hilal – Halil Ekşi. “Söylem Analizi”. Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Dergisi 27/27 (2013), 99–117.
• Damar, Muhammet Onur vd. “Üniversitelerde Dönüşüm Süreci ve Araştırma Üniversitesi Yaklaşımı”. Uluslararası Medeniyet Çalışmaları Dergisi 5/2 (2020), 135–159.
• Dyson, Robert G. “Strategic Development and SWOT Analysis at the University of Warwick”. European Journal of Operational Research 152 (2004), 631–640. https://doi.org/10.1016/S0377-2217(03)00062-6
• Erdoğan, Güsameddin. Çokkültürlülük, Çoğulculuk ve Din Eğitimi: Fırsatları ve Sorunları. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2012.
• Erpay, İlyas. “Yaygın Din Eğitim Kurumlarında Teknolojinin Önemi ve Kullanımı”. Şarkiyat 11/3 (2019), 1318-1352. https://doi.org/10.26791/sarkiat.629520
• Genç, M. Fatih. “Avrupa ve Türkiye’de İlahiyat Fakülteleri Lisans Programları”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 13/1 (2013), 27–45.
• Genç, M. Fatih. “Günümüz Dünyasında Din Hizmetlerinin Sunumunda Alternatif Öneriler”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/1 (2013), 135–160.
• Gül, Ali Rıza. “Açıköğretim İlahiyat Programları: Problemler ve Çözüm Önerileri”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 21/3 (2017), 1905–1940. https://doi.org/10.18505/cuid.349060
• Gül, Ali Rıza. “Yüksek Din Eğitimi Kurumlarında Değişim ve Yenilenmenin Gerekçeleri”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/5 (2016), 7–38.
• Hamidullah, Muhammed. İslam Peygamberi. çev. Mehmet Yazgan. İstanbul: Beyan Yay., 2004.
• Hendek, Abdurrahman vd. “Higher Religious Education at Public Universities in Malaysia and Turkey: A Comparative Study”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 26/3 (2022), 987–1002. https://doi.org/10.18505/cuid.1079483
• Hınız, Gökhan-Aysun Yavuz. “Yansıtıcı Tematik Analiz: Bir Doktora Tez Çalışması Örneği.” Eğitimde Kuram ve Uygulama (EKU) 19/2 (2023), 388–408. https://doi.org/10.17244/eku.1300330
• Holmes, Wayne et al."Ethics of AI in Education: Towards a Community-Wide Framework". International Journal of Artificial Intelligence in Education 32/3 (2021), 504-526. https://doi.org/10.1007/s40593-021-00239-1
• İslam, Muhammed Tarık vd. “Türk Diyanet Üzerinde 14 Yıllık Araştırma Trendleri: Bibliyometrik veTematik Analizler.” Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 23/1 (2023), 281–309. https://doi.org/10.33415/daad.1208640
• Jordan, Michael I.-Tom M. Mitchell. “Machine Learning: Trends, Perspectives, and Prospects”. Science 349/6245 (2015), 255-260.
• Karadaş, Cağfer. “Osmanlı’dan Günümüze İlahiyat ve İslami İlimler Fakültelerinin Tarihi Üzerine Bazı Düşünceler”. 120. Yılında İlahiyat ve İslami İlimler Fakülteleri Çalıştayı. ed. Ahmet Bostancı. 58-68. İstanbul: İFAV. Yayınları, 2021.
• Kaya, Zeynep. “Yükseköğretimde Din Eğitimi”. Din Eğitimi, ed. Fatih Genç. 210-238. İstanbul: Lisans Yayıncılık, 2020.
• Kazıcı, Ziya. Osmanlı’da Eğitim Öğretim. İstanbul: Kayıhan Yay., 2016.
• Khurana, Diksha et al. “Natural Language Processing: State of the Art, Current Trends and Challenges”. Multimedia Tools and Applications 82/3 (2023), 3713-3744. https://doi.org/10.1007/s11042-022-13428-4
• Kıral, Bilgen. “Nitel Bir Veri Analizi Yöntemi Olarak Doküman Analizi”. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 15 (2020), 170-189.
• Kiriş, H. Mustafa. Diyanet İşleri Başkanlığı Personel Yeterlikleri Bağlamında İlahiyat Fakültesi Lisans Fakültesi Lisans Programlarının Fonksiyonelliği. Doktora Tezi, Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sivas, 2017.
• Kocaman, Kasım. “Türkiye’de Din Hizmetleri Bağlamında Yüksek Din Öğretiminde Meslekî Uygulama”. Turkish Studies 14/4 (2019), 2525–2545. http://dx.doi.org/10.29228/TurkishStudies.23286
• Koç, Mustafa. “Yüksek Din Öğretiminde Yeni Bir Paradigma Olarak Bölümleşme: Manevi Danışmanlık ve Rehberlik Bölümü’ Önerisi”. Balıkesir İlahiyat Dergisi 10 (2019), 59–112.
• Kölemen, Cansu Şahin. “Artificial İntelligence Technologiesand Ethics in Educational Processes: Solution Suggestions and Results”. Innoeduca. International Journal of Technology and Educational Innovation 10/2 (2024), 201-216. http://dx.doi.org/10.24310/ijtei.102.2024.19806
• Köylü, Mustafa. “Türkiye ve Batı Ülkelerinde Yüksek Din Öğretimi: Niteliksel Bir Karşılaştırma”. MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi 7/3 (2018), 261–278.
• Metin, Osman - Şükriye Ünal. “İçerik Analizi Tekniği.” Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 22/Özel Sayı 2 (2022), 273–294. https://doi.org/10.18037/ausbd.1227356
• Mencet, Didem Sipahi - Akar, Nuray. “Kalite Aktörlerinin Yükseköğretimde Sürdürülebilir Kaliteye İlişkin Görüşleri Üzerine Bir Durum Çalışması”. Erciyes Akademi 36/1 (2022), 103–123. https://doi.org/10.48070/erciyesakademi.1030275
• Meydan, Hasan vd. “Sürdürülebilir Çevre Eğitimi Açısından Türkiye’de Din Eğitimi: Din Kültürü ve Etik Bilgi Müfredatı ve Ders Kitaplarının Analizi”. Intersections of Religion, Education, and a Sustainable World. ed. Sally Windsor - Olof Franck, 87-106. Cham: Springer, 2025.
• Nazıroğlu, Bayramali. “Yüksek Din Öğretimi”. Din Eğitimi. ed. İbrahim Turan ve Bayramali Nazıroğlu, 143–166. Ankara: BİLAY, 2022.
• Oyman, Nihat. “Din Eğitiminin Önündeki Engeller Araştırması Bağlamında Yeni Yöntem ve Teknikler”. Uluslararası Türk Kültür Coğrafyasında Sosyal Bilimler Dergisi 4/2 (2019), 121-135.
• Öcal, Mustafa. “İlahiyat Fakültelerinde Programlar ve Bölümleşme”. Yüksek Öğretimde Din Bilimleri Öğretimi Sempozyumu (1987), 171–194.
• Öcal, Mustafa. “İlâhiyat Fakültesinin Tarihçesi”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (1986), 111-123.
• Öcal, Mustafa. Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Din Eğitimi. İstanbul: Dergâh Yay., 2015.
• Özdemir, Saadettin. “Yüksek Din Eğitiminin Geleceği ve İstihdam Alanlarına Yönelik Program Önerileri”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30 (2013), 237–249.
• Özgür, Gönül. Eğitim Hizmetlerinde Kalite. Konya: Eğitim Kitabevi, 2013.
• Paçacı, Mehmet. “Modernliğe Geçiş Sürecinde Bir Yüksek Din Öğretim Kurumu Olarak İlâhiyatın Neliğine Dair”. Tevilat 1/1 (2020), 139–154. https://doi.org/10.5281/zenodo.4414828
• Reiss, Michael J. “The Use of Al in Education: Practicalities and Ethical Considerations”. London Review of Education 19/1(2021), 1-14.
• Sallan Gül, Songül – Hüseyin Gül. “Türkiye’de Yükseköğretimin Gelişimi, Güncel Durumu ve Eleştirisi”. Toplum ve Demokrasi Dergisi 8/17 (2016), 51–66.
• Saydan, Reha – Bora Açan. “Öğretim Elemanlarının Akademik Kalite Özelliklerinin Değerlendirilmesi: Kafkas Üniversitesi İİBF Örneği”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 13/2 (2009), 225–253.
• Selçuk, Mualla vd. “COVID-19 Pandemisi Sırasında Türkiye’deki İlahiyat Öğrencilerinin Çevrimiçi Öğrenme Deneyimi: Din Eğitimi İçin Yeni Bir Yönelim mi?”. Religious Education 116/1 (2021), 74–90. https://doi.org/10.1080/00344087.2021.1879987
• T.I.E.T.F. Akademi Komisyonu. İslami İlimler Akademileri Raporu. İstanbul: T.I.E.T.F. Akademi Komisyon Yay., 1969.
• Turan, İbrahim. “Tanzimat Sonrasında Eğitim ve Din Eğitimi.” Din Eğitimi, ed. İbrahim Turan ve Bayram Ali Nazıroğlu. 93-106. Ankara: BİLAY Yay., 2020.
• Turan, İbrahim. “Türkiye’de İlahiyat Eğitimi: İstihdam Alanı-Program İlişkisi Üzerine Bir Değerlendirme”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 37 (2017), 59-77. http://dx.doi.org/10.26650/ilahiyat.2017.19.2.0014
• Usta Doğan, Pınar. “Mezhepler Üstü Bir Program Tasarımının Nitelikleri Üzerine Nitel Bir Çalışma”. Kırıkkale İslami İlimler Fakültesi Dergisi 2/3 (2017), 127–154.
• Ültay, Eser vd. “Sosyal Bilimlerde Betimsel İçerik Analizi”. IBAD Sosyal Bilimler Dergisi 10 (2021), 188–201. https://doi.org/10.21733/ibad.871703
• Üzümcü, Muzaffer. “İlahiyat Fakülteleri Felsefe ve Din Bilimleri Bölümlerinde Akademik Yapılanma ve Lisansüstü Eğitim Üzerine Bir Değerlendirme”. Mevzu–Sosyal Bilimler Dergisi 3 (2020), 167–192. https://doi.org/10.5281/zenodo.3710818
• Xu, Ruoxi et al. “AI for Social Science and Social Science of AI: A Survey”. Information Processing & Management 61/3 (2024), 1-25. https://doi.org/10.1016/j.ipm.2024.103665
• Yılmaz, Hüseyin. “Yaygın Din Eğitimi Kurumları ve Toplumsal Barış”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/2 (2001), 329–356.