İbazî el-Kindî en-Nizvânî ve el-Cevheru’l-muktasar Adlı Eseri Üzerine

Yıl 2025, Cilt: 13 Sayı: 23, 186 - 202, 15.12.2025

Metin Yıldız

https://doi.org/10.54893/vanid.1752775

Öz

İslâm düşüncesinde kronolojik olarak teşekkül eden ilk kelâm ekolleri arasında yer alan Hariciliğin İbâziyye kolu birçok konuyu diğer Haricî fırkalardan farklı ve daha ılımlı bir şekilde yorumlayarak günümüze kadar varlığını koruyabilmiş tek fırkadır. İbâziyye’nin ismini kendisinden aldığı Abdullah b. İbâz’dan itibaren birçok kelâm âliminin eserleri günümüze kadar gelmiştir. Bu çalışmada araştırma konusu edindiğimiz el-Kindî en-Nizvânî (ö. 557/1162) günümüz Uman sınırları içerisinde yer alan Nizvâ şehrinde doğmuş ve yaşamış İbâzî bir âlimdir. Erken yaşta ilim hayatına başlayan el-Kindî en-Nizvânî daha yirmi beş yaşlarındayken hocasına reddiye yazacak seviyeye ulaşmıştır. İlim hayatına etkin bir şekilde katıldığı gibi dönemin siyasî ortamında da bilfiil yer almıştır. Eserleri günümüze kadar ulaşan erken dönem İbâzî kelâmcıları arasında yer alan el-Kindî en-Nizvânî, fıkıh, usûlü’l-fıkh, tarih ve fırak gibi alanlarda mâhir olduğu gibi dakîku’l-kelâm ve celîlu’l-kelâm alanlarında da velûd ve mâhir bir âlimdir. Onun el-Cevheru’l-muktasar ‘ı İbâziyye’de kelâmın dakîk konularını sistematik bir şekilde içeren ve günümüze kadar gelen erken dönem özgün eserlerden birisidir. el-Kindî en-Nizvânî bu eserinde âlem, âlemin unsurları olan cevher, araz ve cisim gibi dakîku’l-kelâm konularını detaylı bir şekilde ele almıştır. Yine bu eserinde iman, İslâm, şirk, küfür, tekfir, tevhid, dinin esasları, Kur’an’ın mu’cizevî özelliği, insan fiilleri, nübüvvet, Şiâ’nın imâmet teorisine yönelik eleştiriler, Nehrevân ehlinin durumu, kime Ehl-i sünnet isminin verileceği, İbâziyye’nin din anlayışını takip edenlerin ahiretteki durumları vb. celîlü’l-kelâm konularına da değinmektedir. Çalışmamızda erken dönem İbâzî kelâmcılarından el-Kindî en-Nizvânî ve onun el-Cevheru’l-muktasar adlı eserinin İbâziyye’deki yeri ve bilhassa Kelâm ilmindeki önemi ele alınacaktır. Bu çalışmadaki amacımız İslâm’ın erken döneminde yaşamış ve genişçe bir müellefatı günümüze ulaşmış el-Kindî en-Nizvânînn İbâziyye’deki konumunu ve onun el-Cevheru’l-muktasar adlı eserinin başta dakîku’l-kelâm olmak üzere celîlu’l-kelâm’daki yerini ortaya koymaktır. İbâziyye’nin çağdaş araştırmalarda Mu’tezile, Eş’ariyye, Mâtüridiyye ve Şia ekollerine nazaran yeterli derecede çalışılmadığını söylemek mümkündür. Bu araştırmada el-Kindî en-Nizvânî ve onun el-Cevheru’l-muktasar adlı eserinin önemini ortaya koyularak bu alana bir katkıda bulunulmaya çalışılacaktır. Bu yönüyle bu çalışmanın İbâziyye ve bilhassa el-Kindî en-Nizvânî ve onun el-Cevheru’l-muktasar adlı eseri hakkında yeni çalışmaların yapılmasına katkı sunması umulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

el-Kindî en-Nizvânî , el-Cevheru’l-muktasar , İbâziyye , Kelâm , Dakîku’l-kelâm , Celîlü’l-kelâm

On the Ibāḍī al-Kindī al-Nizwānī and His Study al-Jawhar al-Muqtaṣar

Öz

Among the earliest theological (kalām) schools to emerge chronologically in Islamic thought, the Ibāḍī branch of the Khārijite movement is the only one that has managed to survive to the present day, primarily because it interpreted many theological issues differently and more moderately than other Khārijite factions. A number of studies by Ibāḍī theologians have come down to us, starting with ʿAbd Allāh b. Ibāḍ, from whom the sect takes its name. The subject of our study, al-Kindī al-Nizwānī (ö. 557/1162), was an Ibāḍī scholar who was born and lived in the city of Nizwa, located in what is today Oman. He began his scholarly life at an early age and, by the age of twenty-five, had already reached a level at which he could write refutations to his teacher. In addition to his active participation in scholarly life of his time, he was actively involved in the political events of his time. Al-Kindī al-Nizwānī is one of the early Ibāḍī theologians whose studies have survived until today. He was proficient not only in fields such as jurisprudence (fiqh), legal theory (uṣūl al-fiqh), history, and sectarian studies (firāq), but also a prolific and masterful author in both the subtle theology (daqīq al-kalām) and the august theology (jalīl al-kalām). His study al-Jawhar al-Muqtaṣar is one of the earliest original Ibāḍī texts that has survived until today, and presents the subtle topics of kalām in a systematic manner. In this study, al-Kindī al-Nizwānī examines in detail daqīq al-kalām subjects such as the nature of the world (ʿālam), and its components like substance (jawhar), accident (ʿaraḍ), and body (jism). He also addresses jalīl al-kalām topics, including faith (īmān), Islam, polytheism (shirk), disbelief (kufr), excommunication (takfīr), divine unity (tawḥīd), the fundamentals of religion, the miraculous nature of the Qur’an, human actions, prophethood, critiques of Shīʿī theories of imāma, the status of the people of Nahrawān, the criteria for being called Ahl al-Sunna, and the eschatological fate of those who follow the Ibāḍī understanding of religion. This study of ours examines al-Kindī al-Nizwānī, one of the early Ibāḍī theologians, and the place of his study al-Jawhar al-Mukhtaṣar within the Ibāḍī tradition, with a particular focus on its significance for the science of kalām. Our aim is to demonstrate the place of al-Kindī al-Nizwānī, who lived in the early period and whose substantial body of study has survived until today, among the Ibāḍīs, and point out the place of al-Jawhar al-Muqtaṣar in both daqīq al-kalām and jalīl al-kalām. It is fair to say that the Ibāḍī school has not received as much scholarly attention in contemporary research compared to the Muʿtazila, Ashʿarī, Māturīdī, or Shīʿī schools. With this study, we hope to contribute to the field by highlighting the importance of al-Kindī al-Nizwānī and his study al-Jawhar al-Muqtaṣar. In this regard, we hope the study encourages further research on the Ibāḍī tradition, and especially on al-Kindī al-Nizwānī and his al-Jawhar al-Muqtaṣar.

Anahtar Kelimeler

Kalām , al-Kindī al-Nizwānī , al-Jawhar al-Muqtaṣar , Ibāḍiyya , Daqīq al-kalām , Jalil al-kalām

Kaynakça

• Ağırkaya, Güven. “Hâricî ve İbâzî Literatüre Dair Bir Kavram Tespit Denemesi”. Eskiyeni: Sosyal Bilimler Dergisi 47 (25 Eylül 2022), 663-692.
• Akman, Mustafa. “İtikadi Mezhepler Tarihinin Kaynakları: İçerik ve Özellikleri”. Kırklareli Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 3/2 (2019), 169-204.
• Altıntaş, Ramazan - Ahmet Mekin Kandemir (ed.). Dakīku’l-Kelâm. İstanbul: Kitaparası Yayınları, 2021.
• Bâbâa’mmî, Muhammed Musa vd. Mu‘cemu a‘lami’l-İbaziyye mine’l-karni’l-evveli’l-hicri ile’l-asri’l-hazir. ed. Muhammed Sâlih Nâsır. 2 Cilt. Ğardaye/Cezayir: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2. Basım, 2000.
• Bâcû, Mustafa Sâlih. “Mukaddime”. el-Musannef. Uman: Vezâretu’l-Evkâf ve Şuûnu’d-Dîniyye, 2016.
• Bettâşî, eş-Şeyh Seyf b. Hemûd b. Hamid el-. İthâfu’l-a‘yân fî târihi ba‘zi ulemâi Uman. Mektebetu’l-Müsteşâri’l-Hâs licelâleti’s-Sultân li’ş-Şu’uni’d-Diniyye, 4. Basım, 2016.
• Busaîdî, es-Seyyid Hamad b. Said b. Muhammed el-. Kalâidu’l-cUman fi esmâi ba‘zi şuarâi Uman. Maskat: Mektebetu’s-Seyd, 1993.
• Dhanani, Alnoor. The Physical Theory of Kalam. Atoms, Space and Void in Basrian Mu‘tezilî Cosmology. Leiden: E. J. Brill, 1994.
• Ess, Josef van. “‘İslâm Kelamı’nın Başlangıcı”. çev. Şaban Ali Düzgün. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 41/1 (2000).
• Ettafeyyiş, Muhammed b. Yusuf. Şerhu akîdeti’t-tevhîd. thk. Mustafa İbnü’n-Nâsır Vinten. Gardâye/Cezayir: Neşru Cemʿiyyeti’t-Turâs, 2001.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Cülendâ b. Mes‘ûd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/107-108. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Gaiser, Adam. “Source-Critical Methodologies in Recent Scholarship on the Khārijites”. History Compass 7/5 (2009), 1376-1390. https://doi.org/10.1111/j.1478-0542.2009.00630.x
• Gaiser, Adam R. “What Do We Learn About the Early Kharijites and Ibadiyya from Their Coins?” Journal of The American Oriental Society 130/2 (Haziran 2010), 167-187.
• Hayyât, Ebu’l-Hüseyin. Kitâbü’l-İntisâr Mutezile Savunusu. çev. Metin Yıldız. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018.
• İbn Faysal, Seyyid Faysal İbn Ali. “Takdim”. el-Cevheru’l-muktasar. thk. Seyyide İsmail Kâşif. Kahire: Uman Milli Miras ve Kültür Bakanlığı Yayınları, 1983.
• İbnü’l-Vezir, Ebû Abdillah İzzeddin Muhammed b. İbrâhim b. Ali. Îsâru’l-hak ale’l-halk. 2 Cilt. Semenud (Mısır): Mektebetu İbn Abbâs, 2010.
• Kadî Abdülcebbâr, Ebu’l-Hasan. Şerhu’l-usûli’l-hamse. thk. Abdulkerim Osman. Kahire: Mektebetu Vehbe, 1996.
• Kâşif, Seyyide İsmail. “Mukaddime”. Kitâbu’l-İhtidâ’ ve’l-müntehab min siyeri’r-Resûl aleyhi’s-salatu ve’s-selâm eimeti ve ulemâi Uman. Kahire: Saltanatu Uman Vizaretu’-Turasi’l-Kavmî ve’s-Sekâfî, 1975.
• Kâşif, Seyyide İsmail. “Mukaddime”. el-Cevheru’l-muktasar. Kahire: Uman Milli Miras ve Kültür Bakanlığı Yayınları, 1983.
• Kâşif, Seyyide İsmail. “Mukaddime”. es-Siyer ve’l-cevâbât li ulemâi ve eimeti Uman. thk. Seyyide İsmail Kâşif. Dâru İhyai’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1986.
• Keskin, Mehmet. İmam Eş‘ari ve Eş‘arilik. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2013.
• Ma’mer, Ali Yahya. el-İbâziyye fî mevkibi’t-tarîh. Sîb-Uman: Mektebetu’d-Dâmirî li’n-Neşr ve’t-Tevzî’, 2008.
• Muhammed, Sabri Osman. el-Metafizik inde’l-Mu‘tezile. Dâru’l-Hidaye, ts.
• Muzzâtî, Ebu’r-Rebî’ İbn Yahluf el-. et-Tuhefu’l-mahzune fî icmâi’l-usûli’ş-şeriyye. thk. Mahmud el-Endülüsî, 2009.
• Nizvânî, Ebubekir Ahmed b. Abdillah b. Mûsâ el-Kindî en-. el-Cevheru’l-muktasar. thk. Seyyide İsmail Kâşif. Kahire: Uman Milli Miras ve Kültür Bakanlığı Yayınları, 1983.
• Nizvânî, Ebubekir Ahmed b. Abdillah b. Mûsâ el-Kindî en-. Kitâbu’l-İhtidâ’ ve’l-müntehab min siyeri’r-Resûl aleyhi’s-salatu ve’s-selâm eimeti ve ulemâi Uman. thk. Seyyide İsmail Kâşif. Kahire: Saltanatu Uman Vizaretu’-Turasi’l-Kavmî ve’s-Sekâfî, 1975.
• Ölmez, Sadi. “İbâzıyye Mezhebinin Teşekkülü, Sistematiği ve Farklılaşmalar”. Eskiyeni: Sosyal Bilimler Dergisi 47 (2022), 639-662.
• Raşidî, Hamûd b. Abdillah b. Süleyman er-. “Mukaddime”. et-Tahsîs fi’l-velâyet ve’l-berâat. Maskat: Vezaret et-Turâs ve’s-Sakafeti Sultaneti Uman, ts.
• Riyamî, Ali b. Said er-. Kaziyetu azl el-İmâm Salt b. Mâlik el-Harûsî. Maskat: Beytü’l-Ğaşşâm li’n-Neşr ve’t-Terceme, 2015.
• Sâlimî, İmam Ebû Muhammed Abdullah b. Humeyd es-. Meşâriku envâri’l-ukûl. thk. Abdurrahman Umeyra. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Cîl, 1989.
• Sâlimî, Nureddin Abdullah b. Hümeyd es-. Tuhfetu’l-a‘yân bi sîreti ehl-i Uman. 2 Cilt. Mektebetu’l-İstikâmet, ts.
• Şemmahî, eş-Şeyh Âmir. “Metnü’d-diyanât”. çev. Ammar Cellâsî. Medhal ilâ dırâseti’l-İbâziyye ve akîdetihâ. thk. Muhammed Ûmâdî. 2/295-296. Uman: Müessesetu Tavâlt es-Sekâfiyye, 2003.
• Tâî, Muhammed Basil et-. “Kelam Kozmolojisinin (Dakiku’l-Kelam) Bilimsel Değeri”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 39/2 (2010), 149-162.
• Uysal, Ekrem. “Ehl-İ Sünnet Ve Mu’tezile’ye Göre Kesb Nazariyesi”. Batman Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Hakemli Dergisi 2/1 (2018), 39-51.
• Uysal, Ekrem. Eş’arî Kelâmı. ed. İsa Yüceer. Ankara: Sonçağ Yayınları, 2022.
• Yıldız, Harun. “Kalhâtî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. EK-2/7-8. Ankara: TDV Yayınları, 2019.
• Yıldız, Metin. “Erken Dönem İbâzî Politik Teoloji: Abdullah b. İbâz’ın Abdulmelik b. Mervân’a Yazdığı Mektup”. Eğitim Kültür ve Din Çağdaş Yaklaşımlar ve Akademik Perspektifler. ed. Mehmet Bilen - Veysel Gürhan. 85-94. Diyarbakır: Şarkiyat Bilim ve Hikmet Yayınları, 2024.
• Yıldız, Metin. İbâziyye’de Dakīku’l-Kelâm. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2020.
• Yıldız, Metin. Kelam Kozmolojisi Mu‘tezile’nin Âlem Anlayışı. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2020.
• “https://alsaidia.com/node/259#main-content”.
• Selâse resâil İbâziyye li Ebi’l-Münzir Beşîr b. Muhammed b. Mahbûb. thk. Abdurrahman es-Sâlimî - Wilferd Madelung. Harrassowitz Verlag- Wiesbaden: Deutsche Morgenlandische Gesellschaft, 2011.