İSLAM HUKUKUNDA ZANNÎ BİLGİNİN DELİL DEĞERİ BAĞLAMINDA İCTİHAD

Yıl 2021, Cilt: 9 Sayı: 15, 215 - 237, 15.12.2021

Mehmet Zahir Karataş

https://doi.org/10.54893/vanid.1010513

Öz

Özet
Dini bilginin temel kaynağı olan Kur’an ve Sünnet’in Peygamberimizden bize haber yoluyla intikal ettiği hususu izahtan vârestedir. Rasûlullâh demek, Allah’tan aldığı bilgiyi insanlara ileten elçi, haberci demektir. Bu nedenle Peygamberlerden bize ulaşan dini bilgiye de haber ya da haber-i resûl denilmiştir. Rasûlullâh’tan teşrî’ ile ilgili gelen her haber, duyanlar ve tevâtür yoluyla ulaşılanlar için bila şek vela ihtilâf, kesinkes doğru (kat’î) ve bağlayıcıdır. Ancak bazı haberlerin (haber-i vâhid) Rasûlullâh’a nisbeti kesin olmadığı için (sübûtu zannî) ya da nisbeti kesin olsa da delâleti kesin olmadığı için o haberlerin ifade ettiği bilgi de kesin değil, zannîdir. Kimi güdümlü veya meselenin mâhiyetinden bihaber bazı kişilerin; dinde zanla amel edilmez gibi temelsiz iddialarını bir tarafa bırakacak olursak, zannî bilgi, kesin (kat’î) bilgi mucibince bağlayıcıdır. Zannî bilginin, birden çok ihtimal barındırıp ictihad alanı olması bu durumu değiştirmez. Nitekim furû-i fıkhın çoğu zannî bilgi ifade eden haber-i vâhid ve ictihada mebnidir. İctihad, İslam hukukunun çok geniş bir alanını kapsamaktadır. Âmil durumda olduğu kıyas başta olmak üzere mesâlih-i mürsele, istihsan, sedd-i zerayi, sahâbe kavlinin delil değeri, istıshab, istıslah ve örfü de göz önüne aldığımızda karşımıza devasa bir alan çıkmaktadır. Bu kadar büyük bir alanı kapsayan ve böylesine ehemmiyetli bir konunun her türlü ilgi, alaka ve araştırmayı hak ettiğini düşünüyoruz. Sınırlı naslarla, sınırsız ihtiyaç ve sorunlara çözüm bulabilmenin yegâne yolu ictihattır. Aynı zamanda ictihat, İslam’ın kıyamete kadar her çağda ve her toplumda yaşanabilmesinin de temelidir. Dolayısıyla Zannî bilgiyi ve ictihadı reddetmek, İslam hukukunu sosyal yaşamdan çekmek demektir. Bu çalışmada, zannî bilginin tanımına, kapsamına, delil değerine, ictihadın tanımına, zanniyâtlarda ictihad edebilmenin delillerine, ictihad edebilme ehliyetine, zannî bilginin ve ictihadın reddi durumunda ortaya çıkacak sonuçlara yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Zannî bilgi, kat’î bilgi, âhâd haber, İctihad, Müctehid, delâlet, sübût.

Kaynakça

• Kaynakça Âmidî, Ebü’l-Hasen (Ebü’l-Kāsım) Seyfüddîn Alî b. Muhammed b. Sâlim es-Sa‘lebî (ö. 631/1233). el-İhkâm fi Usûli’l-Ahkâm. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebü’l-İslami, 2. Basım, 1982.
• Basrî, Ebü’l-Hüseyn Muhammed b. Alî b. Tayyib el-Basrî (ö. 436/1044) el-. Kitabü’l-Mu’temed fî Usûli’l-Fıkh. 2 Cilt. Dımaşk: el-Me‘hedu’l-İlmiyyu’l-Fransi li’d-Dirâseti’l-‘Arabiyye, 1. Basım, 1964.
• Beroje, Sahip. “Zannî Bilginin Mahiyeti, Dindeki Yeri ve Önemi”. e-Şarkiyat İlmi Araştırmaları Dergisi/Journal of Oriental Scientific Research (JOSR), 951-974. https://doi.org/10.26791/sarkiat.344553
• Buhârî, Alâüddîn Abdülazîz b. Ahmed b. Muhammed el-Buhârî (ö. 730/1330) el-. Keşfü’l-Esrâr fî Şerḥi Uṣûli’l-Pezdevî. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitabi’l-Arabî, 1. Basım, 2008.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî el-Buhârî (ö. 256/870). Sahîhu’l-Buhârî. 1 Cilt. Dımaşk/Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1. Basım, 2002.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî el-Cessâs (ö. 370/981). el-Fusûl fi’l-Usûl. 4 Cilt. Kuveyt: Vizaretü’l-Evkaf ve’ş-Şuuni’l-İslamî, 2. Basım, 1994.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf el-Cürcânî el-Hanefî (ö. 816/1413). et-Ta’rîfât. 1 Cilt. Kahire: Dârü’l Fazîle, 1. Basım, 2011.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf el-Cüveynî et-Tâî en-Nîsâbûrî (ö. 478/1085). el-Varaḳāt fî Uṣûli’l-Fıḳh. 1 Cilt. Riyad: Darü’s-Samiî, 2. Basım, 2006.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf el-Cüveynî et-Tâî en-Nîsâbûrî (ö. 478/1085). Kitâbü’l-İrşâd ilâ Kavâṭıʿi’l-Edille fî Uṣûli’l-İʿtiḳād. 1 Cilt. Mısır: Mektebetü’l-Hancı, 1. Basım, 1950.
• Dâmegânî, Ebû Abdillâh el-Hüseyin b. Muhammed ed-Dâmegānî el-Kebîr (ö. 478/1085). Kamûsu’l-Kur’ân ev Islâhu’l-Vücûh ve’n-Nezâir fi’l-Kur’âni’l-Kerîm. 1 Cilt. Beyrut: Dârü’l-İlmü’l-Melâyîn, 4. Basım, 1983.
• Ebû Dâvûd, Ebû Dâvûd Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî (ö. 275/889). Sünenu Ebî Dâvûd. 1 Cilt. Riyad: Dârü’s-Selâm, 1. Basım, 1999.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-Gazzâlî et-Tûsî (ö. 505/1111). el-Müstaṣfâ min ʿİlmi’l-Uṣûl. 2 Cilt. Riyad: Darü’l Yeman, 1. Basım, 2009.
• Hın, Muhammed Muaz Mustafa el-. el-Kat’iyyu ve’z-Zanniyu İnde’l-Usûliyîn. 1 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Kelimü’t-Tayyib, 1. Basım, 2007.
• İbn Bedrân, Abdülkādir b. Ahmed b. Mustafâ ed-Dûmî ed-Dımaşkī (1848-1927). Nüzhetü’l-Hâṭıri’l-ʿÂṭır. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Hadîs, 1. Basım, 1991.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelüsî el-Kurtubî (ö. 456/1064). el-İhkâm fi Usuli’l-Ahkâm. 8 Cilt. Beyrut: Darü’l Afaki’l-Cedîde, 2008.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullāh b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme el-Cemmâîlî el-Makdisî (ö. 620/1223). Ravdetü’n-Nâzır ve Cunnetü’l-Munâzır fȋ Usul’l-Fıkh. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Reyyân, 1. Basım, 1998.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî (ö. 711/1311). Lisânü’l-Arab. 6 Cilt. Kahire: Dârü’l-Maarif, 1. Basım, ts.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî (ö. 597/1201). Nüzhetü’l-Aʿyüni’n-Nevâzır fî İlmi’l-Vücûh ve’n-Nezâʾir. 1 Cilt. Irak: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1987.
• Îcî, Ebü’l-Fazl Adudüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdilgaffâr el-Îcî (ö. 756/1355). el-Mevâkıf fi İlmi’l-Kelâm. 1 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1. Basım, ts.
• Îcî, Ebü’l-Fazl Adudüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdilgaffâr el-Îcî (ö. 756/1355). Şerhu Muhtasari’l-Müntehâ. 1 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2000.
• İsfahânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal er-Râgıb el-İsfahânî (ö. V./XI. yüzyılın ilk çeyreği) el-. el-Müfredât. 1 Cilt. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 4. Basım, 2009.
• İsnevî, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdürrahîm b. el-Hasen b. Alî el-Ümevî el-İsnevî (ö. 772/1370). Nihâyetu’s-Sûl Şerhu Minhâci’l-Vusûl. 4 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1. Basım, 2009.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân el-Mısrî el-Karâfî (ö. 684/1285). Nefâisü’l-Usûl fî Şerhil-Mahsûl. 9 Cilt. Riyad: Mektebetu Nizâr Mustafa el-Bâz, 1. Basım, 1995.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân el-Mısrî el-Karâfî (ö. 684/1285). Şerḥu Tenḳīḥi’l-Fuṣûl. 3 Cilt. Mekke: Câmiatü Ümmü’l-Kurâ, 1. Basım, 2000.
• Mahallî, Ebû Abdillâh Celâlüddîn Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Ensârî el-Mahallî (ö. 864/1459). Şerḥu’l-Varaḳāt fî ’İlmi Uṣûli’l-Fıḳh. 1 Cilt. Riyad: Mektebetu Nizâr Mustafa el-Bâz, 1. Basım, 1996.
• Mukâtil, Ebü’l-Hasen Mukātil b. Süleymân b. Beşîr el-Ezdî el-Belhî (ö. 150/767). el-Vücûh ve’n-Nezâʾir. 1 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2. Basım, 2011.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed b. Muhammed b. Mu‘temid en-Nesefî (ö. 508/1115). Tebsıratü’l-Edille. 1 Cilt. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türas, 1. Basım, 2011.
• Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-Râzî et-Taberistânî (ö. 606/1210) er-. el-Maḥṣûl fî ʿİlmi ʿUṣûli’l-Fıḳh. 6 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1996.
• Sem’ânî, Ebü’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed b. Abdilcebbâr et-Temîmî el-Mervezî es-Sem‘ânî (ö. 489/1096). Kavâtıʿu’l-Edille fi Usûli’l-Fıkıh. 5 Cilt. Riyad: Mektebetü’t-Tevbe, 1. Basım, 1998.
• Semerkandî, Ebû Bekr Alâüddîn Muhammed b. Ahmed b. Ebî Ahmed es-Semerkandî (ö. 539/1144). Mîzânü’l-Usûl fî Netâʾici’l-ʿUḳûl. 1 Cilt. Katar: Dârü’l-Kütübi’l-Katriye, 1. Basım, 1984.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed es-Serahsî (ö. 483/1090. Usûlü’s-Serahsî. 2 Cilt. Beyrut: Darü’l Marife, 1. Basım, 1993.
• Sühreverdî, Ebü’l-Fütûh Şihâbüddîn Yahyâ b. Habeş b. Emîrek es-Sühreverdî el-Maktûl (ö. 587/1191). Hikmetü’l-İşrâk. 1 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Maarif el-Hikmiyye, 1. Basım, 2010.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs eş-Şâfiî (ö. 204/820). el-Üm. 11 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Vefâ, 1. Basım, 2001.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs eş-Şâfiî (ö. 204/820). er-Risâle. 1 Cilt. Mısır: Mustafa el-Babî el-Halebî, 1. Basım, 1938.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed eş-Şevkânî es-San‘ânî el-Yemenî (ö. 1250/1834). Fethu’l-Kadîr. 5 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Vefâ, ts.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî et-Taberî el-Bağdâdî (ö. 310/923). Câmiʿu’l-Beyân ʿan Teʾvîli Âyi’l-Kurʾân. 7 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 1994.
• Teftâzânî, Sa‘deddîn. Şerḥu’l-ʿAḳāʾidi’n-Nesefiyye. nşr. Ahmed Hicâzî es-Sekkā. Kahire: Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezheriyye, 1408/1988.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “HABER - TDV İslâm Ansiklopedisi”. 01 Ekim 2021. Erişim 01 Ekim 2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/haber
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî el-Mısrî el-Minhâcî ez-Zerkeşî eş-Şâfiî (ö. 794/1392). el-Baḥrü’l-Muḥîṭ fî Uṣûli’l-Fıḳh. 6 Cilt. Kuveyt: Dârü’s-Safve, 2. Basım, 1992.