Acara‘da İslamlaşma: Vakıflar Üzerine Toplumsal Bir Okuma Denemesi

Yıl 2023, Cilt: 11 Sayı: 18, 78 - 121, 15.06.2023

Abdullah Bay

https://doi.org/10.54893/vanid.1264358

Öz

Gürcülerin İslam’la tanışmaları ilk Arap akınları ile olmuştur. Daha ilk Müslüman Arap hâkimiyetinden itibaren kültürel etkileşim ile Gürcüler Müslüman olmaya başlamışlardır. Müslüman Araplar, Selçuklular, Moğollar zamanında özellikle Doğu Gürcistan’da İslamiyet yayılmıştır. Batı Gürcistan’da İslam’ın yayılışı Osmanlılar ile başlamıştır. Osmanlı Devleti’nin Gürcistan ile irtibat kurması ise Fatih Sultan Mehmed’in Trabzon’u fethi ile başlar. Osmanlılar bölge ile irtibat kurduğu sırada Gürcistan coğrafyası küçük krallıklara bölünmüş haldeydi. Trabzon’un fethi ile Gürcistan sınırına ulaşılmış ve 1479’da Acaristan, Borçka ve Maçahel çevresi Osmanlı topraklarına katılmıştır. Bir yandan kuzeyden Sohum ele geçirilmişti. Ardından bölgede ilerlemeye devam eden Yavuz Sultan Selim, Trabzon valiliği sırasında 1508’de Güryel ve İmeret (Açıkbaş) Krallığı’nı haraca bağladı. Böylece Osmanlı sınırları, Karadeniz kıyılarının ötesine Batı Gürcistan içlerine kadar ulaşmıştı. Osmanlı egemenliğine giren Acara çevresinde artan ilişkiler sonucunda İslamlaşma halk arasında hızla yayılmaya başlamıştır. Bölgede İslam’ın yayılması iddia edilenin aksine yönetici tabakadan alta doğru değil halk tabakasından yönetici tabakaya doğru yayılmıştır. Bu süreç ilginç şekilde hızlı bir şekilde gerçekleşmiştir. İslamlaşma sürecinde Acara’da özellikle halkın yardımıyla çok sayıda cami, mescit ve mektep inşa edilmiştir. Bölgede faaliyette bulunan vakıflar ve bunlara bağlı hizmet veren camiler ve mescitler, Rus ve Gürcü tarihçilerin iddialarının aksine Acara’da İslamlaşmanın 17. yüzyılın başında hızlı bir şekilde gerçekleştiğini göstermektedir. Bu hızlı yayılma sonucu Çürüksu’nun kuzeyine kadarki bölge Müslüman kimliğine bürünmüştür. Bu süreçte bölgede birçok cami, mescit ve mektep inşa edilmiştir. Bu araştırmada Acara, Batum, Gönye, Çürüksu ve Maçahel’e ait çok sayıda Hurufat kayıtlarından hareketle Acara coğrafyasının kırsal yerleşim yerlerinde kurulmuş dinî yapılar ve görevlileri üzerinden elde edilen verilerle toplumsal bir okuma yapılarak İslamlaşma süreci değerlendirilecektir. Toplumsal bir okuma yapılarak Acara’da İslamlaşma süreci üzerine değerlendirmelerde bulunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, Gürcistan, Acara, İslam, Batum

Islamization in Adjara: A Social Reading Essay on Foundations

Öz

Georgians' acquaintance with Islam was with the first Arab raids. From the first Muslim Arab domination, Georgians started to become Muslims with cultural interaction. Islam spread especially in Eastern Georgia during the time of Muslim Arabs, Seljuks and Mongols. The spread of Islam in Western Georgia started with the Ottomans. The Ottoman Empire's contact with Georgia begins with the conquest of Trabzon by Fatih Sultan Mehmed. When the Ottomans contacted the region, the geography of Georgia was divided into small kingdoms. With the conquest of Trabzon, the Georgian border was reached and in 1479, Acaristan, Borcka and Maçahel surroundings joined the Ottoman lands. On the one hand, Sukhumi was captured from the north. Then, continuing to advance in the region, Yavuz Sultan Selim paid tribute to the Kingdom of Güryel and Imeret (Açıkbaş) in 1508 during his governorship of Trabzon. Thus, the Ottoman borders had reached beyond the Black Sea coast into Western Georgia. As a result of the increasing relations around Adjaria, which came under Ottoman rule, Islamization began to spread rapidly among the people. Contrary to what is claimed, the spread of Islam in the region did not spread from the ruling strata to the lower, but from the popular strata to the ruling strata. This process was surprisingly fast. In the process of Islamization, many mosques, masjids and schools were built in Adjara, especially with the help of the people. The foundations operating in the region and the mosques and masjids serving under them show that, contrary to the claims of Russian and Georgian historians, Islamization took place rapidly at the beginning of the 17th century in Adjara. In this process, many mosques, masjids and schools were built in the region. In this research, based on the numerous Hurufat records belonging to Adjara, Batumi, Gönye, Çürüksu and Maçahel, the Islamization process will be evaluated by making a social reading with the data obtained from the religious structures established in the rural settlements of the Adjara geography and their officials. Evaluations were made on the Islamization process in Adjara by making a social reading.

Anahtar Kelimeler

İslamic History, Georgia, Adjara, Islam, Batumi

Kaynakça

• Abashidze, Aslan I., Aslan I. Selections From The British National Archives on Adjara 1830-1921, (Report by Consul Palgrave on the Lazistan 1872). Abashidze Historical Centre Publications.
• Akgündüz, Ahmet. “Osmanlı Hukukunda Vakıflar, Hükümleri ve Çeşitleri”. Türkler. 10, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, 447-460.
• Akgündüz, Ahmet. İslam Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi. Istanbul: OSAV, 2013.
• Akıncı, Halis. Hurufat Defterlerine Göre Kır-ili Kazası. Sosyal Bilimler Enstitüsü: Selçuk Üniversitesi Konya, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Allen, W. E. D. “Two Georgian Maps of the First Half of the Eighteenth Century”. Imago Mundi 10 (1953), 99-121.
• Andersen, Andrew. “Georgia in 1918-1921 and Formation of the Southwestern Border of the First Republic”. Remembering the Georgian Democratic Republic 100 Years On: A Model for Europe, 25 Haziran 2018, Tbilisi Georgia.
• Arslan, Zehra -Yeliz Usta. “Rize’de Birinci Dünya Savaşı Yıllarında Rus Donanmasının Faaliyetleri ve Göçmenlerin Durumu (1915-1917)”. Karadeniz İncelemeleri Dergisi 17 (01 Haziran 2014), 71-84.
• Aytekin, Osman. “Gürcistan’daki Tarihi Camilerin Türk-İslam Sanatındaki Yeri”. Uluslararası Gürcistan’da İslamiyet’in Dünü, Bugünü, Yarını Sempozyumu (6-8 Mayıs 2016, İstanbul), İstanbul: Gürcistan Dostluk Derneği Yayınları 2017, 155-176.
• Balcı, Bayram-Motika, Raoul. “Islam in post-Soviet Georgia”. Central Asian Survey 26/3 (01 Eylül 2007), 335-353. Baramidze, Ruslan. “Ethnic Georgian Muslims: A Comparison of Highland and Lowland Villages”. Caucasus Analytıcal Dıgest 20 (11 Ekim 2010), 13-15.
• Bay, Abdullah. “Limanı Olan Bir Kasabadan Liman Kentine: Batum Şehri (1830-1905)”. Türkiyat Mecmuası 26/1 (30 Haziran 2016), 61-80.
• Baykara, Tuncer. Osmanlı Taşra Teşkilatında XVIII. Yüzyılda Görev ve Görevliler (Anadolu). Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 1990.
• Berdzenişvili, Nikoloz, Canaşia, Simon. Gürcüstan Tarihi. İstanbul: Sorun Yayınları, 2000.
• Beyazıt, Yasemin. “Hurufat Defterlerinin Şehir Tarihi Araştırmalarındaki Yeri”. History Studies 5/1 (Ocak 2013), 39-69.
• Bilgili, Ali Sinan. İran, Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan’da Osmanlı Vakıfları: (XVI.-XVIII. yüzyıllar). Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü, 2011.
• Blauvelt, Timothy K.- Khatiashvili, Giorgi. “The Muslim Uprising in Ajara and the Stalinist Revolution in the Periphery”. Nationalities Papers 44/3 (2016), 359-379.
• Bostan, M. Hanefi. “Yavuz Sultan Selim’in Şehzadelik Dönemi (1487-1512)”. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi (Yavuz Sultan Selim Özel Sayısı) 40 (2019), 1-86.
• Bostan, M. Hanefi. XV-XVI. Asırlarda Trabzon Sancağı’nda Sosyal ve İktisadi Hayat. Ankara: TTK, 2002.
• Cikia, Sergi S. Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan. Tiflis: Gürcistan SSR İlimler Akademisi, 1941.
• Cikia, Maria. “Gürcistan Vilayeti’nin Mufassal Defterinde (1595) Kullanılan Öz Türkçe Adlar”. Kongreye Sunulan Bildiriler. III. Cilt, III. Kısım, Ankara, 1999, 1-5.
• Çal, Halit. “1192 Numaralı 1696-1716 Tarihli Hurufat Defterine Göre Yunanistan’daki Türk Mimarisi”. Erdem 58 (06 Haziran 2010), 93-242.
• Çiftçi, Cafer. “18. Yüzyılda Bursa’da Para Vakıfları ve Kredi İşlemleri”. Tarih Araştırmaları Dergisi 23/36 (01 Ekim 2004), 79-102.
• Çoğ, Mehmet. “Gürcüler Arasında İslamiyet’in Yayılması”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ÇÜİFD) 7/2 (01 Haziran 2007), 39-54.
• Demirtaş, Hasan. “Hurufat Defterlerine Göre Osmanlı Dönemi (1690-1835) Karaova ile Bodrum Kazâsı Vakıf ve Vakıf Eserleri”. Her Yönüyle Bodrum Uluslararası Sempozyumu, 30 Ekim-1 Kasım 2013, Bodrum, Bildiriler, C.I, 319-334.
• Demirtaş, Hasan. “Vakıf Araştırmalarında Kaynak Olarak Hurufat Defterleri: Kangırı Örneği”. Vakıflar Dergisi 37 (2011), 47-92.
• Demiryürek, Mehmet. “Kıbrıs Şer’iye Sicillerine Göre XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Kıbrıs’ta Kurulan Para Vakıfları (Vakf-ı Nukud)”. Turkish Studies 4/8 (2009), 1015-1043.
• Düzdağ, M. Ertuğrul. Kanuni Devri Şeyhülislamı Ebussuud Efendi Fetvaları. İstanbul: Kapı Yayınları, 2018.
• Eker, Orhan. “XIX. Yüzyılda Batum’da İlim Çevresi ve Alimler: Hüseyin Fikri Efendi ve Ali Haydar Efendi Örneği”. Uluslararası Gürcistan’da İslamiyet’in Dünü, Bugünü, Yarını Sempozyumu (6-8 Mayıs 2016, İstanbul), İstanbul: Gürcistan Dostluk Derneği Yayınları 2017, 287-294.
• Gelovani, Nani. “Women in Georgia: Trace of Islam”. International Journal of Social Science and Humanity, (Ocak 2013), 316-319.
• Gökmen, Ertan. “Hurufat Defterlerine Göre Demirci Kazası ve Köylerinde Cami ve Mescitler (1690-1830)”. Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 3/2 (2005), 21-56.
• Gümüş, Nebi. 16. Asır Osmanlı-Gürcistan İlişkileri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2000.
• Gümüş, Nebi. “Osmanlıların Gürcistan’ı Fethi ve İslâmlaşma Hareketleri (XVI. Yüzyıl)”. Osmanlı. 1, Balkan Ciltevi, 1999, 326-335.
• Gümüş, Nebi. “Ahıska Tarihine Kısa Bir Bakış”. Ahıska Bölgesindeki Türk İslam Mimari Yadigarları. İstanbul: Yurtdışı Türkler ve Akraba Topluluklar Başkanlığı, 2019, 15-30.
• Kahraman, Alter. “Müslüman Acaralılar: İslam, Din Değiştirme ve Dinî Haklar”. Gürcistan’daki Müslüman Topluluklar: Azınlık Hakları, Kimlik, Siyaset. ed. Ayşegül Aydıngün, Ali Asker, Ali Yavuz Şir. Ankara: AVİM, 2016, 159-192.
• Karamanlı, Hüsamettin, M. “Gürcistan”. TDV İslam Ansiklopedisi. 14, İstanbul, 1996, 314-316.
• Kavalcıoğlu, Abdullah. “16. Yüzyıl Osmanlısında Kur’ân Okuma Karşılığı Ücret Alma Tartışmaları: Birgivî Zeyrekzâde Örneği”. İlahiyat Tetkikleri Dergisi 54 (31 Aralık 2020), 303-328.
• Kazbegi, Giorgi. Bir Rus Generalinin Günlükleri. çev. Rıdvan Atan. İstanbul: Doruk, 1. Basım., 2019.
• Kul, Eyüp. Osmanlı Döneminde Rize (Fetihten 19. Yüzyıla). Istanbul: Libra Kitapçılık ve Yayıncılık, 2020.
• Kul, Eyüp. “Rize Şehri’nin Türk-İslam Beldesine Dönüşüm Sürecinde Vakıfların Rolü”. Başlangıçtan 19. Yüzyıla Rize Tarihi. ed. Burak Gani Erol, Ali Güveloğlu, Eyüp Kul. Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Yayınları, 2020, 216-266.
• Kütükoğlu, Mübahat S. Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik). Ankara: TTK, 2018.
• Sanikidze, George. “Muslim Communities of Georgia: Old Problems and New Challenges”. Islamophobia Studies Journal 4/2 (2018), 247-265.
• Sanikidze, George- Walker, Edward. Islam and Islamic Practices in Georgia. Berkeley California: California Digital Library, University of California, 2004.
• Sanikidze, George. “Muslims Minorities of Georgia”. Bildiriler (38.ICANAS Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi, Ankara, 10-15.09.2007), C.2, ed. Zeki Dilek, Mustafa Akbulut vd. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları, 2008, 489-510.
• Shashıkadze, Zaza, Baramizde, Ruslan. “Acara’daki Cami ve İbadethanelerin Yapılış Tarihleri”. Uluslararası Gürcistan’da İslamiyet’in Dünü, Bugünü, Yarını Sempozyumu (6-8 Mayıs 2016, İstanbul), İstanbul: Gürcistan Dostluk Derneği Yayınları 2017, 177-196.
• Şengeliya, Nodar. “Mufassal-ı Defter-i Liva-i Ulya ve Sufla (Aşağı ve Yukarı Acara Livas’sı Ayrıntılı Defteri”. Çveneburi 33 (Eylül 1999), 20.
• Tellioğlu, İbrahim. “Lazlar”. TDV İslam Ansiklopedisi (3. Basım). Ek. 2. Ankara, 2019, 149-150.
• Turan, Resul. “XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Batum ve Acara’daki Müslümanların Toplumsal Hayatı Üzerine Araştırmacıların İzlenimleri”. Uluslararası Gürcistan’da İslamiyet’in Dünü, Bugünü, Yarını Sempozyumu (6-8 Mayıs 2016, İstanbul), İstanbul: Gürcistan Dostluk Derneği Yayınları 2017, 315-324.
• Wheeler, Angela vd. The Wooden Mosques of Adjara Islamic Archıtectural Heritage in Georgia. Graham Foundation, 2018.
• Yediyıldız, Baheddin. “Osmanlılar Döneminde Türk Vakıfları ya da Türk Hayrât Sistemi”. Osmanlı. 5. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999, 17-33.
• Zviadadze, Sophie. “The Unbearable Lightness of Being Muslim and Georgian: Religious Transformation and Questions of Identity among Adjara’s Muslim Georgians”. Region: Regional Studies of Russia, Eastern Europe, and Central Asia 7/1 (2018), 23-42.