A Pioneer in the Kūfa Grammar School: Muādh al-Herrā and His Scientific Personality

Yıl 2024, Cilt: 12 Sayı: 21, 90 - 108, 15.12.2024

Cengiz Parlak

https://doi.org/10.54893/vanid.1535775

Öz

The city of Kūfa has come to the forefront since the early periods of Islam by dealing with religious sciences and developing these sciences. While these sciences were initially limited to religious sciences, they gradually began to diversify as a result of the expansion of the Islamic geography. Because the Arabs' encounter with the Byzantine and Sassanid empires did not only lead to struggle but also allowed them to get to know their cultures. As a result of this contact, the scientific basin in the Islamic world began to be filled with sciences from different cultures. This geographical expansion had both positive and negative aspects. One of these negative sides was the deterioration of the languages of the Arabs who mixed with foreign peoples in the conquered lands and the spread of this deterioration to the reading of the Quran. In response to this negative situation, studies on grammar sciences emerged in the city of Basra and were transferred to the city of Kūfa a century later. Kūfa grammar school was formed as a result of the intensive work of grammarians from Kūfa regarding grammar science, which also attracted attention in the city of Kūfa. The greatest share in the transformation of Kūfa grammar into a school belongs to al-Kisā’ī and his student al-Farrā. Although there were grammar studies and lessons in Kūfa before al-Kisā’ī and al-Farrā, they were not at a level that would ensure the transformation into a school or compete with Basra grammar school. Muādh al-Herrā is one of the pioneers of Kūfa grammar school. Muādh al-Herrā, about whose life there is not much information, was interested in scientific fields such as syntax grammar, language, tafsir, hadith, recitation and poetry. Muādh al-Herrā is one of the important figures in the history of Kūfa grammar, as he dealt with grammar in the early periods of Kūfa grammar, gave lessons and taught scholars such as al-Kisā’ī and al-Farrā, who helped developing the school of Kūfa grammar. In this study, the life of Muādh al-Herrā, about whom we have not come across any independent study, is presented, in the context of his scientific views as reflected in the sources, information about his scientific personality is presented and the issue of whether he is the founder of the sarf is examined.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Nahv, Sarf, Kūfa Nahv School, Muādh al-Herrā

Kûfe Nahiv Ekolünde Bir Öncü: Muâz el-Herrâ ve İlmî Kişiliği

Öz

Kûfe şehri İslâm’ın erken dönemlerinden itibaren dinî ilimlerle iştigal edip bu ilimleri geliştirmesiyle ön plana çıkmış bir şehirdir. Bu ilimler ilk başlarda dinî ilimler ile sınırlıyken İslâm coğrafyasının genişlemesi sonucu giderek çeşitlenmeye başlamıştır. Zira Arapların Bizans ve Sasani imparatorluklarıyla karşılaşması sadece mücadeleyi doğurmamış, onların kültürleriyle tanışmalarını da sağlamıştır. Bu temas sonucu İslâm dünyasındaki ilim havzası farklı kültürlerdeki ilimlerle dolmaya başlamıştır. Bu coğrafî genişlemenin olumlu tarafları olduğu gibi olumsuz yönleri de olmuştur. Bu olumsuz yönlerden biri de fethedilen topraklardaki yabancı halklarla karışan Arapların dillerinin bozulması ve bu bozulmanın Kur’ân okuyuşuna da sirayet etmesidir. Bu olumsuz duruma karşı Basra şehrinde nahiv ilmi ile ilgili çalışmalar ortaya çıkmış ve bu çalışmalar bir asır sonra Kûfe şehrinde görülmüştür. Kûfe şehrinde de ilgi gören nahiv ilmi ile ilgili Kûfeli nahivcilerin yoğun ve yenilikçi çalışmaları sonucunda Kûfe nahiv ekolü teşekkül etmiştir. Kûfe nahvinin ekolleşmesinde en büyük rolü Kisâî ve öğrencisi Ferrâ oynamıştır. Kisâî ve Ferrâ’dan önce de Kûfe’de nahiv çalışmaları ve dersleri olsa da bu çabalar ekolleşmeyi sağlayacak veya Basra nahiv ekolüyle rekabet edecek düzeyde olmamıştır. Bu dönemde ön plana çıkan isimlerden biri de Muâz el-Herrâ’dır. Hayatı hakkında fazla malumat olmayan Muâz el-Herrâ; nahiv, sarf, dil, tefsir, hadis, kıraat ve şiir gibi ilim dallarıyla ilgilenmiştir. Ayrıca Muâz el-Herrâ, Kûfe nahvinin erken dönemlerinde nahivle iştigal edip dersler vermesi ve Kûfe nahvinin ekolleşmesini sağlayan Kisâî ve Ferrâ gibi âlimlere hocalık yapması bakımından Kûfe’nin nahiv tarihinde göze çarpan önemli şahsiyetlerden biri olmuştur. Bu çalışmada ülkemizde kendisiyle ilgili müstakil bir çalışmaya rastlamadığımız Muâz el-Herrâ’nın hayatı, kaynaklara yansıdığı kadarıyla ilmî kişiliği ve görüşleri hakkında malumat sunulmuş ve sarf ilminin kurucusu olup olmadığı konusu irdelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagatı, Nahiv, Sarf, Küfe Nahiv Ekolü, Muâz el-Herrâ

Kaynakça

• Abdulhamîd, Muhammed Muhyîddîn. Durûsu’t-tasrîf. Beyrut: el-Mektebetu’l-‘Asriyye, 1995.
• Afğânî, Saîd b. Muhammed b. Ahmed. Min târîhi’n-nahvi’l-‘Arabî. Kuveyt: Mektebetu’l-Fellâh, ts.
• Alâî, Ebû Saîd Salâhuddîn Halîl b. Keykeldî. el-Fusûlu’l-mufîde fî vâvi’l-mezîde. thk. Hasan Mûsâ eş-Şâir. Umman: Dâru’l-Beşîr, 1990.
• Bağdâdî, Abdulkâdir b. Umer. Hizânetu’l-edeb ve lubbu lubâbi lisâni’l-‘Arab. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. 13 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hancî, 4. Basım, 1997.
• Brockelmann, Carl. Târîhu’l-edebi’l-‘Arabî. çev. Abdulhalîm en-Neccâr. 6 Cilt. Kahire: Dâru’l-Meârif, ts.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâ‘îl b. Hammâd. es-Sıhâh. thk. Ahmed Abdulğafûr Attâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 4. Basım, 1987.
• Curcânî, Ebû’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf. et-Ta‘rîfât. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1983.
• Dayf, Şevkî. el-Medârisu’n-nahviyye. Kahire: Dâru’l-Meârif, ts.
• Dayf, Şevkî. Târîhu’l-edebi’l-‘Arabî. 10 Cilt. Kahire: Dâru’l-Meârif, 1995.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf b. Hayyân Esîruddîn. el-Bahru’l-muhît fî’t-tefsîr. thk. Sıdkı Muhammed Cemîl. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1420/1999.
• Ebû’l-Mekârim, Alî. Târîhu’n-nahvi’l-‘Arabî hattâ evâhiri’l-karni’s-sânî’l-hicrî. Kahire: el-Kahiretu’l-Hadîse li’t-Tıba‘â, 1971.
• Enbârî, Ebû’l-Berekât Kemâluddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Ubeydillâh. el-İnsâf fî mesâili’l-hilâf. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetu’l-‘Asriyye, 2003.
• Enbârî, Ebû’l-Berekât Kemâluddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Ubeydillâh. Nuzhetu’l-elibbâ’ fî tabakâti’l-udebâ’. thk. İbrâhîm es-Semerrâî. Ürdün: Mektebetu’l-Menâr, 3. Basım, 1985.
• Ensârî, Ahmed Mekkî. Ebû Zekeriyyâ el-Ferrâ. Kahire: Mektebetu Lisânu’l-‘Arab, 1964.
• Esmer, Râcî. el-Mu‘cemu’l-mufassal fî ilmi’s-sarf. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1997.
• Esterâbâdî, Radıyuddîn Muhammed b. el-Hasen. Şerhu’r-Radî li kâfiyeti İbni’l-Hâcib. thk. Yahyâ Beşîr Mısrî. Riyad: Mektebetu’l-Melik Fahd el-Vataniyye, 1996.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. Ezher el-Herevî. Tehzîbu’l-luğa. thk. Muhammed Avd Mur‘ib. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, 2001.
• Fahruddîn er-Râzî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Umer b. el-Hasen b. el-Huseyn et-Teymî er-Râzî. Mefâtîhu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, 3. Basım, 1420/1999.
• Fârisî, Ebû Alî e-Hasen b. Ahmed b. Abdilğaffâr. el-Hucce li’l-kurrâi’s-seb‘a. thk. Bedreddîn Kahveci. 7 Cilt. Dımeşk: Dâru’l-Me’mûn li’t-Turâs, 2. Basım, 1993.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd b. Abdillâh b. Manzûr ed-Deylemî. Meâni’l-Kur’ân. thk. Ahmed Yûsuf en-Necâtî. 3 Cilt. Mısır: Dâru’l-Mısriyye, ts.
• Galâyînî, Mustafâ b. Muhammed Selîm. Câmiu’d-durûsi’l-‘Arabiyye. 3 Cilt. Beyrut: el-Mektebetu’l-‘Asriyye, 28. Basım, 1993.
• Hadîsî, Hatîce. el-Medârisu’n-nahviyye. Ürdün: Dâru’l-Emel, 3. Basım, 2001.
• Hatîb, Abdullatîf Muhammed. el-Musteksâ fî ilmi’t-tasrîf. 2 Cilt. Kuveyt: Dâru’l-‘Urûbe, 2003.
• İbiş, Mustafa. Arap Dilinde Fasih ve Ammî Dil. Ankara: Sonçağ Yayıncılık, 2022.
• İbiş, Mustafa. “Arap Dilinde Zait Harf Meselesi”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/1 (2020), 302-323.
• İbn Atiyye, Ebû Muhammed Abdulhak b. Gâlib b. Abdirrahmân b. Temâm. Tefsîru İbn Atiyye. thk. Abdusselâm Abduşşâfî Muhammed. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1422/2001.
• İbn Cinnî, Ebû’l-Feth Usmân el-Mevsilî, el-Hasâis. 3 Cilt. Kahire: el-Hey’etu’l-Mısriyyetu’l-‘Amme, 4. Basım, ts.
• İbnü’l-Esîr, Ebû’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî. el-Kâmil fî’t-târîh. thk. Umer Abdusselâm Tedmurî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1997.
• İbn Hallikân, Ebû’l-Abbâs Şemsuddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr. Vefeyâtu’l-a‘yân ve enbâu ebnâi’z-zamân. thk. İhsân Abbâs. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdir, 1995.
• İbn Hişâm, Cemâluddîn Abdullâh b. Yûsuf b. Ahmed b. Abdillâh. Muğnî’l-lebîb an kutubi’l-eârîb. thk. Mâzin el-Mubârek. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 6. Basım, 1985.
• İbnü’l-Kıftî, Ebû’l-Hasen Cemâluddîn Alî b. Yûsuf. İnbâhu’r-ruvât alâ enbâhi’n-nuhât. thk. Muhammed Ebû’l-Fadl İbrâhîm. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1982.
• İbn Manzûr, Ebû’l-Fadl Muhammed b. Mukerrem b. Alî Cemâluddîn. Lisânu’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdir, 3. Basım, 1414/1993.
• İbnü’n-Nedîm, Ebû’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya‘kûb İshâk b. Muhammed b. İshâk. el-Fihrist. thk. İbrâhîm Ramadân. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 2. Basım, 1997.
• İbnü’s-Serrâc, Ebû Bekr Muhammed b. es-Sırrı b. Sehl. el-Usûl fî’n-nahv. thk. Abdulhuseyn el-Fetlâ. 3 Cilt. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, ts.
• İbn Sîde, Ebû’l-Hasen Alî b. İsmâ‘îl ed-Darîr el-Mursî. el-Muhassas. thk. Halîl İbrâhîm Ceffâl. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, 1996.
• İbn Sîde, Ebû’l-Hasen Alî b. İsmâ‘îl ed-Darîr el-Mursî. el-Muhkem ve’l-muhîti’l-a‘zam. thk. Abdulhamîd Hindâvî. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2000.
• İbn Yaîş, Ebû’l-Bekâ Muvaffakuddîn Yaîş b. Alî b. Muhammed el-Esedî el-Halebî. Şerhu’l-mufassal li’z-Zemahşerî. thk. İmîl Bedî‘ Ya‘kûb. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2001.
• İsfahânî, Ebû’l-Ferec Alî b. el-Huseyn. el-Eğânî. thk. İhsân Abbâs vd. 25 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdir, 3. Basım, 2008.
• Kannevcî, Ebû’t-Tayyib Muhammed Sıddîk Bahadır Hân b. Hasen b. Alî. Ebcedu’l-ulûm. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2002.
• Mahzûmî, Mehdî. Medresetu’l-Kûfe. Mısır: Matbaatu Mustafâ el-Bâbî el-Halebî, 2. Basım, 1958.
• Merzübânî, Ebû Ubeydillâh Muhammed b. İmrân. Mu‘cemu’ş-şuârâ. Beyrut: Dâru’l-Kutubil’l-‘İlmiyye, 2. Basım, 1402/1982.
• Merzübânî, Ebû Ubeydillâh Muhammed b. İmrân. Nuru’l-kabes. thk. Rudolf Sellheim. Wiesbaden: Dâru’n-Neşr Franz Steiner, 1964.
• Râcihi, Abduh. et-Tatbîku’n-nahvî. Kahire: Dâru’l-Meârif, 1999.
• Râfiî, Mustafâ Sâdık b. Abdirrezzâk b. Saîd b. Ahmed b. Abdilkâdir. Târîhu âdâbi’l-‘Arab. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, ts.
• Sabbân, Ebû’l-‘İrfân Muhammed b. Alî. Hâşiyetu’s-Sabbân. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1997.
• Sâmerrâî, Fâdıl Sâlih. Meâni’n-nahv. 4 Cilt. Ürdün: Dâru’l-Fikr, 2000.
• Sıbt İbnu’l-Cevzî, Ebû’l-Muzaffer Şemsuddîn Yûsuf b. Kızoğlu et-Turkî el-‘Avnî. Mirâtu’z-zamân fî tevârihi’l-a‘yân. thk. Muhammed Berekât vd. 23 Cilt. Dımeşk: Dâru’r-Risâle, 2013.
• Süyûtî, Abdurrahmân b. Ebî Bekr Celâluddîn. Buğyetu’l-vuât. thk. Muhammed Ebû’l-Fadl İbrâhîm. 2 Cilt. Lübnan: el-Mektebetu’l-‘Asriyye, ts.
• Süyûtî, Abdurrahmân b. Ebî Bekr Celâluddîn. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebû’l-Fadl İbrâhîm. 4 Cilt. Kahire: el-Hey’etu’l-Mısriyyetu’l-‘Amme, 1974.
• Süyûtî, Abdurrahmân b. Ebî Bekr Celâluddîn. Hem‘u’l-hevâmî fî cem‘i’l-cevâmî. thk. Abdulhamîd Hindâvî. 3 Cilt. Mısır: el-Mektebetu’l-Tevfîkiyye, ts.
• Süyûtî, Abdurrahmân b. Ebî Bekr Celâluddîn. el-Muzhir fî ulûmi’l-luğa ve envâiha. thk. Fuâd Alî Mansûr. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1998.
• Süyûtî, Abdurrahmân b. Ebî Bekr Celâluddîn. Sebebu vad‘i ilmi’l-‘Arabiyye. thk. Mervân el-‘Atiyye. Beyrut: Dâru’l-Hicre, 1988.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân. 24 Cilt. Mekke: Dâru’t-Terbîye ve’t-Turâs, ts.
• Tantâvî, Muhammed. Neş’etu’n-nahv ve târîhu eşheri’n-nuhât. Mekke: Mektebetu İhyâi’t-Turâsi’l-İslâmiyye, 2005.
• Tenûhî, Ebû’l-Muhâsin el-Mufaddal b. Muhammed b. Mus‘ir. Târîhu’l-‘ulemâi’n-nahviyyîn. thk. Abdulfettâh Muhammed el-Hulv. Kahire: Hicr li’t-Tibâ‘a, 2. Basım, 1992.
• Vâhidî, Ebû’l-Hasen Alî b. Ahmed b. Muhammed. et-Tefsîru’l-basît. 25 Cilt. Riyad: İmâdetu’l-Bahsi’l-‘İlmî, 1430/2009.
• Zebîdî, Ebû’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed b. Muhammed b. Abdirezzâk el-Huseynî, Tâcu’l-‘arûs. 40 Cilt. İskenderiyye: Dâru’l-Hidâye, ts.
• Zeccâcî, Ebû’l-Kâsım Abdurrahmân b. İshâk el-Bağdâdî. İştikâku esmâillâh. thk. Abdulhuseyn el-Mubârek. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 2. Basım, 1986.
• Zeccâcî, Ebû’l-Kâsım Abdurrahman b. İshâk. Mecâlisu’l-‘ulemâ, thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 2. Basım, 1983.
• Zehebî, Şemsuddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Usmân b. Kaymâz. Siyeru a‘lâmi’n-nubelâ’. 23 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 3. Basım, 2006.
• Zemahşerî, Ebû’l-Kâsım Mahmûd b. Amr b. Ahmed. el-Keşşâf an hakâiki ğavâmidi’t-tenzîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 3. Basım, 1407/1986.
• Ziriklî, Hayruddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. Alî b. Fâris. el-A‘lâm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 15. Basım, 2002.
• Zübeydî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen b. Abdillâh b. Mezhic. Tabakâtu’n-nahviyyîn ve’l-luğaviyyîn. thk. Muhammed Ebû’l-Fadl el-İbrâhîm. Kahire: Dâru’l-Meârif, 2. Basım, ts.