Mevzûât Edebiyatında İman Anlayışı: Mukayeseli Bir İnceleme

Yıl 2025, Cilt: 13 Sayı: 22, 73 - 90, 15.06.2025

Muhammet Ali Asar

https://doi.org/10.54893/vanid.1614673

Öz

Hicrî birinci asırda büyük günah işleyenin imanı hakkındaki tartışmalarla başlayan iman konusundaki ayrışmalar imanın tarifi, iman-amel ilişkisi, iman-İslam ilişkisi, imanın artması ve eksilmesi, imanın kemali ve imanda istisna gibi başlıklar altında çok sayıda mezhep ve ekolün katılımıyla asırlarca devam etmiş, bu konulardaki farklı görüşler hadis edebiyatına da yoğun olarak yansımıştır. Özellikle hicrî 3. asırda Ehl-i hadîs tarafından tasnif edilen musannef hadis kaynaklarında iman konusu ve bu çerçevedeki meseleler genişçe ele alınmış, konu Buhârî, Müslim ve Tirmizî’nin el-Câmi‘ ve Nesâî’nin es-Sünen adlı eserlerinde müstakil bir bölüm olarak, İbn Mâce’nin es-Sünen’inde ise bâb başlığı şeklinde yer almıştır. Her mezhep, fırka ve ekolün kendi görüşünü terviç etmek, muhaliflerinin iddialarını da çürütmek için Hz. Peygamber’in dolayısıyla hadisin otoritesine ihtiyaç duyduğu açıktır. Bu doğrultuda bazı fırka ve ekollerin Hz. Peygamber adına yalan isnad etmekten ve onun adına hadis uydurmaktan çekinmedikleri de tarihi bir gerçekliktir. Muhaddisler ise hadis uydurma faaliyetleriyle çetin bir mücadeleye girişmiş Hz. Peygamber’e isnad edilen uydurma rivayetleri bu konuya tahsis ettikleri eserlerde cem etmeyi bu mücadelenin temel yöntemlerinden biri olarak kabul etmişlerdir. Muhaddislerin hicrî 5. asırdan itibaren mevzû rivayetleri cem ettikleri eserler mevzûât edebiyatını oluşturmuştur. Bu makalede mevzûât edebiyatındaki imana dair rivayetler irdelenerek iman anlayışı ortaya konmaktadır. Bu yapılırken ilgili literatürdeki rivayetlerin gerçekten uydurma olup olmadığı araştırılmamakta eserin müellifinin rivayeti uydurma kabul etmesi esas alınarak iman anlayışı ortaya çıkarılmaktadır. Böylece temel hadis kaynaklarındaki iman anlayışı ile mevzûât literatüründeki iman tasavvurunun mukayesesine olanak sağlanmakta, iman konusu özelinde itikâdî veya siyasî ihtilafların hadis uydurmadaki rolü gösterilmektedir. Çalışmanın neticesinde mevzûât edebiyatında yeknesak bir iman anlayışının bulunmadığı, her fırka ve mezhebin kendi iman tasavvurunu destekleyen rivayetleri uydurdukları için karmaşık bir iman fotoğrafının ortaya çıktığı görülmektedir. Temel hadis kaynaklarındaki iman konularına dair çok sayıda çalışma yapılmışken mevzûât edebiyatındaki iman anlayışına dair bir çalışmanın henüz yapılmamış olması makalenin değerini ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Hadis , Mevzûât edebiyatı , Uydurma rivayet , İman

A Comparative Analysis of the Concept of Faith in Mawḍūʿāt Literature

Öz

The divergence on the subject of faith, which commenced in the first century of Hijrī with debates concerning the faith of those who commit major sins, persisted for centuries with the involvement of numerous sects and schools. The aforementioned debates encompassed a wide range of topics, including the definition of faith, the relationship between faith and deeds, the relationship between faith and Islam, the increase and decrease of faith, the perfection of faith, and exceptions in faith. These diverse perspectives on these issues were reflected in hadith literature. This subject was extensively discussed in muṣannaf hadith sources classified by ahl al-ḥadīt̲h̲ in the 3rd century, and it was included as a separate chapter in al-Buk̲h̲ārī Muslim and Tirmid̲h̲ī’s al-D̲j̲āmiʿ and al-Nasāʾī’s al-Sunan, and as a chapter heading in Ibn Mād̲j̲a’s al-Sunan. It is evident that various sects, factions, and schools of thought rely on the authority of the Prophet and legitimacy of hadiths to substantiate their own perspectives and counter the assertions of their adversaries. Historically, numerous sects and schools of thought have engaged in propagation of falsehoods attributed to the Prophet and fabrication of hadiths in his name. Conversely, muḥaddit̲h̲s or specialists in Hadith, engaged in a persistent effort to combat the fabrication of Hadiths. They regarded the collection of fabricated narrations ascribed to the Prophet as a pivotal aspect of this endeavor. With the beginning of 5th century, studies of muḥaddit̲h̲s that comprised mawḍūʿ narrations came to constitute mawḍū‘āt literature. This article utilizes an analytical approach to elucidate the nature of faith by examining the narratives concerning faith within the context of mawḍūʿāt literature. The investigation does not extend to the veracity of narrations within mawḍūʿāt literature; rather, it is based on the assumption of their fabrication by the author.This approach enables a comparative analysis of understanding of faith in mawḍūʿāt literature and the main hadith sources. Additionally, it sheds light on role of theological and political conflicts in fabrication of hadith. The study's findings indicate the absence of a uniform understanding of faith in mawḍūʿāt literature, thereby unveiling a multifaceted conception of faith, with each sect fabricating narrations that align with their unique interpretation of faith.The paucity of research on understanding of faith in mawḍūʿāt literature, despite the abundance of studies on subject of faith in the main hadith sources, underscores the significance of this article.

Anahtar Kelimeler

Hadith , Mawḍūʿāt literature , Fabricated narration , Faith

Kaynakça

• Abdullah b. Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdurrahmân. es-Sünne. thk. Muhammed b. Saîd b. Sâlim el-Kahtânî. 2 Cilt. Demmâm: Dâru İbni’l-Kayyım, 1406.
• Âcurrî, Ebû Bekr Muhammed b. Hüseyin b. Abdillah. eş-Şerî‘atü. thk. Ömer b. Süleyman ed-Dümeycî. 5 Cilt. Riyad: Dârü’l-Vatan, 1420.
• Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân el-Kârî el-Herevî. el-Esrârü’l-merfûʿa fi’l-aḫbâri’l-mevżûʿa. thk. Muhammed es-Sabbâğ. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1391/1971.
• Asar, Muhammet Ali. “Ehl-i Hadisin Sünnet Savunusunun Temel Paradigmaları”. Abant İzzet Baysal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/1 (2021), 262-293.
• Aşıkkutlu, Emin. “Buhârî Döneminde Îmanla İlgili Yaklaşımlar ve Sahîh’inin Îmân Bölümü Çerçevesinde Buhârî’nin Îmân Yaklaşımı”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19 (2000), 59-83.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail. el-Câmi‘u’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Muhammed Zühyr b. Nâsır. Beyrut: Dâru Tavkı’n-Necât, 1422/2001.
• Cûzekânî, Ebû Abdillâh Hüseyn b. İbrâhîm. el-Ebâṭîl ve’l-menâkîr ve’ṣ-ṣıḥâḥ ve’l-meşâhîr. thk. Abdurrahman b. Abdülcebbâr el-Firyevâî. 2 Cilt. Riyad: Dârü’s-Samîî li’n-Neşr, 1422/2002.
• Çakan, İsmail Lütfi. “Hadis Edebiyatında İmanla İlgili Bölümlerin Muhteva Değerlendirmesi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5-6 (1993), 256-275.
• Çakan, İsmail Lütfi. Hadis Usûlü. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 7. Basım, 1998.
• Çakın, Kamil. “Buhârî’nin Mürcie İle İman Konusunda Tartışması”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 32/1 (1992), 183-198.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eş’as İshak es-Sicistânî. Sünen. thk. Şuayb el-Arnaût, Muhammed Kâmil Karabelâ. Beyrut: Dârü’r-risâle, 1430/2009.
• Ebû Ubeyd, Ebû Ubeyd Kâsım b. Sellâm b. Miskîn el-Herevî b. Sellâm. Kitâbü’l-îmân ve me‘âlimühü ve sünenühü ve istikmâlühü ve derecâtühü. thk. Muhammed Nasûriddîn Elbânî. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1403/1983.
• Ebû Zehra, Muhammed. İmam Şâfiî. çev. Osman Keskioğlu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Basım, 1996.
• Eruçar, Tuğba. Hadisçilerin İman Anlayışı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Eş’arî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmail. Maḳâlâtü’l-İslâmiyyîn ve iḫtilâfü’l-muṣallîn. thk. Helmut Ritter. Viesbaden: Daru Franz Şitayz, 1980.
• Fettenî, Cemâlüddîn Muhammed Tâhir. Teẕkiretü’l-mevżûʿât. Kahire: İdâretü’t-Tıbâa, 1343/1924.
• Hallâl, Ebû Bekr Ahmed b. Muhammed b. Hârûn. Kitâbü’s-Sünne. thk. Atiyye ez-Zehrânî. 7 Cilt. Riyad: Dârü’r-Râye, 1410/1989.
• İbn Adî, Ebû Ahmed Abdullah. el- Kâmil fî ḍu‘afâi’r-ricâl. thk. Adil Ahmed Abdülmevcud. Beyrut: el-Kütübü’l-İlmiyye, 1418/1997.
• İbn Arrâk, Ebü’l-Hasen Nûruddîn el-Hicâzî el-Kinânî. Tenzîhü’ş-şerîʿati’l-merfûʿa ʿani’l-aḫbâri’ş-şenîʿati’l-mevżûʿa. thk. Abdülvehhâb Abdüllatîf. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1399/1979.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Ali. Târîḫu Dımaşḳ. thk. Amr b. Ğurâme el-Umerî. 80 Cilt. Şam: Dârü’l-fikr, 1415/1995.
• İbn Ebû Şeybe, Ebû Bekir Abdullah b. Muhammed. Kitâbü’l-muṣannef fi’l-eḥâdîs̲i ve’l-âs̲âr. thk. Kemal Yusuf el-Hût. 7 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1409/1989.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fadl Ahmed b. Ali el-Askalânî. Lisânü’l-Mîzân. thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2002.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed. es-Sünen. thk. M. Fuâd Abdülbâkî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• İbn Mende, Ebû Abdulllah Muhammed b. İshâk. Kitâbü’l-îmân. thk. Ali b. Nâsırb. Muhammed el-Fakîhî. 2 Cilt. Beyrut: Müessetetü’r-Risâle, 2. Basım, 1406.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed. el-Îmân. thk. Muhammed Nâsuriddîn Elbânî. Umman: Mektebetü’l-İslâmî, 1996.
• İbnü’l-Cevzî, Cemâlüddîn Abdurrahmân. el-Mevḍû‘ât. thk. Abdurrahman Muhammed Osman. 3 Cilt. Medine: el-Mektebetü’s-Selefiyye, 1966.
• İbnü’l-Kayserânî, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Tâhir b. Alî el-Makdisî eş-Şeybânî. Maʿrifetü’t-teẕkire fi’l-eḥâdîs̱i’l-mevżûʿa. thk. İmâdüddin Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1406/1985.
• Kandemir, M. Yaşar. Mevzu Hadisler Menşei Tanıma Yolları Tenkidi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1997.
• Kastallânî, Ahmed b. Muhammed. İrşâdü’s-sârî li şerḥi ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. 10 Cilt. Kahire: Matbaatü’l-Kübrâ, 7. Basım, 1323/1905.
• Kettânî, Muhammed b. Cafer. Hadis Literatürü. çev. Yusuf Özbek. İstanbul: İz Yayıncılık, 1994.
• Kılavuz, Ahmet Saim. Anahatlarıyla İslam Akâidi ve Kelâm’a Giriş. İstanbul: Ensar Neşriyat, 10. Basım, 2004.
• Kırbaşoğlu, M. Hayri. Ehl-i Sünnetin Kurucu Ataları Ashâbü’l-Hadise Göre Allah’ın Sıfatları Meselesi. Ankara: Otto Yayınları, 3. Basım, 2020.
• Koçyiğit, Talat. Hadis Tarihi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.
• Koçyiğit, Talat. Hadisçilerle Kelâmcılar Arasındaki Münakaşalar. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1969.
• Kutlu, Sönmez. İslam Düşüncesinde İlk Gelenekçiler. Ankara: Kitâbiyât Yayınları, 2002.
• Kutlu, Sönmez. “Mürcie”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 41-45. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2006.
• Lâlekâî, Ebü’l-Kâsım Hibetullah b. Hasan b. Mansûr. Şerḥu uṣûli i‘tiḳādi Ehli’s-sünne ve’l-cemâ‘a. thk. Hamdân el-Gâmidî. 9 Cilt. Riyad: Dâru Taybe, 8. Basım, 1423.
• Malatî, Muhammed b. Abdurrahman. et-Tenbîh ve’r-red ‘alâ ehli’l-ehvâi ve’l-bida‘ı. thk. Muhammed Zâhid Kevserî. Kahire: Mektebetü’l-Ezheriyye, ts.
• Ma‘mer b. Râşid, Ebû Amr. el-Câmi‘. thk. Habîbürrahmân el-A‘zamî. 11 Cilt. Beyrut: el-Meclisü’l-İlmî, 2. Basım, 1403/1987.
• Mevsılî, Ebû Hafs Ziyâüddîn Ömer b. Bedr b. Saîd. el-Muġnî ʿani’l-ḥıfẓi ve’l-kitâb bi-ḳavlihim lem yaṣıḥḥa şeyʾün fî hâẕe’l-bâb. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-Arabî, 1407/1987.
• Mizzî, Yusuf b. Abdurrahman. Tehz̲îbü’l-kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Beşşâr Avvâd Marûf. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1400/1980.
• Müslim, Ebü’l-Hasan İbnü’l-Haccâc. el-Câmi‘u’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. M. Fuâd Abdülbâkî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed. es-Sünen (el-Müctebâ). thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. Haleb: Mektebetü’l-Matbûati’l-İslâmiyye, 2. Basım, 1406/1986.
• Süyûtî, Abdurrahmân Celâleddîn. el-Leʾâli’l-maṣnûʿa fi’l-eḥâdîs̱i’l-mevżûʿa. thk. Ebû Abdurrahman Salâh. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417/1996.
• Süyûtî, Abdurrahmân Celâleddîn. Tedrîbü’r-râvî fî şerḥi taḳrîbi’n-Nevevî. thk. Ebû Kuteybe Muhammed el-Feryâbî. 2 Cilt. Riyad: Dâru Taybe, ts.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Muhammed b. Abdülkerim. el-Milel ve’n-niḥal. 4 Cilt. Haleb: Müessesetü’l-Halebî, ts.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî. el-Fevâʾidü’l-mecmûʿa fi’l-eḥâdîs̱i’l-mevżûʿa. thk. Abdurrahman el-Muallimî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. es-Sünen. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Kahire: Matbaatü Mustafâ, 1375/1975.
• Uğur, Mücteba. Hadis İlimleri Edebiyatı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1. Basım, 1996.
• Üzüm, İlyas. “İstisna”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 392-393. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2001.
• Yavuz, Yusuf Şevki - Avcı, Casim. “İbnü’l-Cevzî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1999.
• Yeşil, Mahmut. “Tarihî Süreçte Te’lif Edilen ‘Kitabu’l-Îman’lar ve Günümüze Yansımaları”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 32 (2011), 7-34.
• Yücel, Ahmet. Hadis Usulü. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 42. Basım, 2019.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdullah. Mîzânü’l-i‘tidâl fî naḳdi’r-ricâl. thk. Ali Muhammed el-Becâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-mârife, 1382/1963.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdullah. Telḫîṣu kitâbi’l-mevżû‘ât. thk. Ebû Temîm Yâsir b. İbrâhim. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1419/1998.