Erken Cumhuriyet Dönemi Türkiyesi’nde Asri Ev Tartışmaları ve Elektrikli Tenvirat

Yıl 2020, Sayı: 12, 92 - 126, 20.11.2020

Nurçin İleri , Cansu Degirmencioglu

https://doi.org/10.47124/viraverita.780888

Öz

Türkiye’nin ulus-devletleşme sürecinde elektrik enerjisi ve teknolojisi kullanımı endüstriyel ve kamusal mekânların yanı sıra ev içinde de teşvik edilmiş ve rasyonelleşmiş bir ev içi
kültürü oluşturulmaya çalışılmıştı. Cumhuriyet’in elektrikle aydınlatılan yeni teşhir mekânları ise yeni bir gelecek vaadiyle bu mekânlarda bir araya gelen toplum bireyleri için hayranlık, iyimserlik, aidiyet ve birliktelik ruhunu yaratmayı hedeflemişti. Bu ruhun uzandığı asri ev de yeni rejimin teşhir mekânlarından birisi olarak kurgulanmıştı. Elektrikli aydınlatma kullanımının teşvik süreci, yeni rejimin arzuladığı rasyonel, bilimsel, verimli, ölçülü, sıhhatli, hijyenik vatandaş inşası süreciyle paralel ilerlemiş, hatta bu ürünler çağdaş kadın, erkek ve çocuk imgeleri eşliğinde sunularak, rejimin “asrilik” vurgusu böylelikle pekiştirilmek istenmiştir. Elektrik ışığı, bir yandan zamanın ruhunu evlerin içine taşırken diğer yandan yeni rutinler ve yeni nesnelerin birbiriyle kurduğu işlevsel bağı tamamlayıcı bir rol de üstlenmiştir. Böylelikle yönetici iktidarın hedeflerinin de ötesinde, elektrik teknolojisinin kendisi bir tarihsel aktör olarak ev içini dönüştürmüş, Cumhuriyet’in soyut modernizasyon söylemlerinin nesnelleştirilmesinde kilit bir rol oynamış ve kendi materyal kültürünü yaratmıştı. Cumhuriyet’in ilk yıllarında ev içi mekânda elektrikli tenvirat kullanımının “asrileşme” çabalarını nasıl şekillendirdiğini söylemsel ve pratik düzeyde inceleyen bu çalışma, domestik mekânda elektrikli tenvirat kullanımını teşvik eden resmi ve popüler yayınlardan faydalanarak, uluslararası düzeyde de ilgi konusu olan fenni ve asrî ev tartışmalarına interdisipliner bir yaklaşım getirmeye çalışmaktadır.

Anahtar Kelimeler

asri ev, elektrik, elektrikli aydınlatma, teknoloji tarihi, maddi kültür, Türkiye, modern home, electricity, electrical lighting, history of technology, material culture

Kaynakça

• Akman, A., ve Köksal, G. (2007). Silahtarağa Nasıl Çalışırdı. A. Aksoy içinde, Silahtarağa Elektrik Santrali: 1910-2004 (s. 63-77). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Altunç, S. (1936). Ev İdaresi. İstanbul: Devlet Basımevi.
• Ameli Elektrik dergi kapağı. (1932, Mart-Nisan). Ameli Elektrik(54).
• Appadurai, A. (1986). The Social Life of Things, Commodities in Cultural Perspective. Cambridge: Cambridge University Press.
• Arkan, S. (1936, Temmuz). Çankaya'da bir Villa. Arkitekt(67), ss. 179-186.
• Baltacıoğlu, İ. H. (1929). Mimaride kübizm ve Türk an’anesi. Darülfünun İlahiyat Fakültesi Mecmuası, 3(11), 110-131.
• Bilgin, N. (2011). Eşya ve İnsan. İstanbul: Gündoğan Yayınları. Bir genç kız ampul takarken elektriklendi ve öldü. (1929, Mart 6). Cumhuriyet, s. 4.
• Bodanis, D. (2004). Electric Universe: How Electricity Switched on the Modern World. London: Hachette UK.
• Bozdoğan, S. (1996). Modern yaşamak: Erken cumhuriyet döneminde kübik ev. Y. Sey (Ed.) içinde, Tarihten Günümüze Anadolu'da Konut ve Yerleşme (s. 313-328). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Bozdoğan, S. (1998). "Sıhhatli, Konforlu, Kullanışlı Evler": 1930’lar Mimarlığında Modernlik Söylemi. Osmanlı'dan Cumhuriyet'e problemler, araştırmalar, tartışmalar : 1. Uluslararası Tarih Kongresi, 24-26 Mayıs, 1993, Ankara (ss. 344-352). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Bozdoğan, S. (2002). Modernizm ve Ulusun İnşası: Erken Cumhuriyet Türkiyesi'nde Mimari Kültür. (T. Birkan, Trans.) İstanbul: Metis Yayınları.
• Bozdoğan, S., ve Kasaba, R. (1997). Introduction. In S. Bozdoğan, & R. Kasaba, Rethinking Modernity and National Identity in Turkey. Washington, D.C: University of Washington.
• Çavdar, T. (1983). Türkiye’de Enerji. Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi içinde. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Corbusier, L. (1986). Towards a New Architecture. (F. Etchells, Çev.) New York: Dover Publications, Inc.
• Delice, S. (2007). Elektrik, Modernleşme ve Kamusal Alan: Silahtarağa Elektrik Santrali. İstanbul Bilgi Üniversitesi.
• Dersaadet’in Rumeli cihetiyle mülhakâtında kudretü’l-elektrikiyye tevziât-i umumiyesi. (1920). Conventions et Cahiers des Charges, 1336. Constantinople: Zellitch Freres, Pera, Rue Yazidji.
• Dinçel, A. (1973). "Türkiye’de Elektriklendirme Hizmetlerinin Anı ve Belgelerle Tarihçesi", 50. Yıl. (ss. 87-115). Ankara: Türkiye Elektrik Kurumu.
• Elektrik, Gaz, Su, Tramvay, Rıhtım ve Hava Nakliyatı. (1933, Ekim 29). Hakimiyet-i Milliye, s. 36.
• Engin, V., ve Gülsoy, U. (2010). Elektriğin İstanbul’a Girişi, Teknolojik ve Toplumsal Katkıları. İstanbul: TÜBİTAK, Proje No: 107K053.
• Erkan, S. (1935, Mayıs). Kira Evi. Arkitekt(53), ss. 129-140.
• Evi asrileştirmek için. (1929, Mart). Ameli Elektrik(34), s. 97.
• Evinizi ziya ile güzelleştiriniz. (1931, Eylül-Ekim). Ameli Elektrik(51).
• Ford Fabrikasında Bir Mühendis Elektriklendi. (1930, Ocak 14). Cumhuriyet, s. 4.
• Forty, A. (1995). Objects of Desire, Design and Society Since 1750. London: Thames and Hudson.
• Georgeon, F. (2006). Sultan Abdülhamid. (A. Berktay, Çev.) İstanbul: Homer Kitabevi.
• Gooday, G. (2008). Domesticating Electricity: Technology, Uncertainty and Gender, 1880-1914. London: Pickering & Chatto.
• Gupta, A. (2015). An Anthropology of Electricity from the Global South. Cultural Anthropology, 4(30), 555–568.
• Hughes, T. H. (1993). Networks of Power: Electrification in Western Society, 1880-1930 . Maryland: John Hopkins University Press.
• İleri, N. (2017). Allure of the Light, Fear of the Dark: Nighttime Illumination, Spectacle, and Order in Fin-de-Siècle Istanbul . Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East, 2(37), 280-298.
• Işıkpınar, H. H. (1931, Mayıs). Evlerin Elektrik Tertibatı. Arkitekt, 1(5), ss. 175-178.
• Işıkpınar, H. H. (1933). Cumhuriyet Türkiyesi, Elektrikli Türkiye. İstanbul: Fazilet Matbaası.
• İstanbul Şehri Tenvirat İstatistiği 1923-1932. (1934). İstanbul: İstanbul Belediye Matbaası.
• İstanbulda elektrik kuvvei muharrikesinin hali hazırı. (1929). Ameli Elektrik 1929 Almanağı, s. 40.
• Kafadar, C. (2014). How Dark Is the History of the Night, How Black the Story of the Coffee, How Bitter the Tale of Love: The Changing of Measure of Leisure and Pleasure in Early Modern Istanbul. In A. Öztürkmen, & E. B. Vitz (Ed.), Medieval and Early Modern Performance in the Eastern Mediterranean (ss. 243-271). Turnhout: Brepols.
• Kanıpak, Ö. (1998). Modernism and dwelling: residential architecture in early republican Turkey. (Yüksek lisans tezi) Massachusetts Institute of Technology.
• Karaca, N. (2000). Pozitivizmin Erken Cumhuriyet Dönemine Etkisi. Ankara: Anı Yayınları.
• Karaosmanoğlu, Y. K. (2004). Ankara. İstanbul: İletişim Yayıncılık.
• Karateke, H. (2015). Illumination Ottoman Ceremonial. S. Blair, & J. Bloom içinde, God Is the Light of the Heavens and the Earth: Light in Islamic Art and Culture (s. 282-307). New Haven: Yale University Press.
• Kaya, İ. (n.d.). Cumhuriyetin Onuncu Yıl Hatıraları. TBMM Arşivi.
• La Foire Internationale D'Izmir. (1936, Ekim). La Turquie Kamâliste(15), 15-19.
• Lefebvre, H. (2007). Modern Dünyada Gündelik Hayat. (K. Şahin, Ed., & I. Gürbüz, Çev.) İstanbul: Metis Yayınları.
• Mithat, A. (2001). Avrupa Adab-ı Muaşeret Yahut Alafranga. (İ. Doğan, & A. Gurbetoğlu, Ed.) Ankara: Akçağ Yayınları.
• Modern Bir Ev Nasıl Döşenmelidir? (1929, Temmuz 20). Hâkimiyet-i Milliye, p. 5.
• Navaro-Yaşın, Y. (2000). “Evde Taylorizm”: Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk yıllarında evişinin rasyonelleşmesi(1928-40). Toplum ve Bilim(84) (Ş. Özden, Çev.), 51-74.
• Öztaner, E. (2016). Technology as a multi-directional construction: Electrification of Istanbul in the late nineteenth and early twentieth centuries. (Yayımlanmamış doktora tezi) İstanbul Şehir Üniversitesi.
• Şavk, B. E. (2014). Servant Princess of the Modern Home: Domesticity and Femininity in Turkey after Electrification, 1923-1950. (Yayımlanmamış Doktora tezi) Ankara: İhsan Doğramacı Bilkent Üniversitesi.
• Sayâr, Z. (1937, Ekim-Kasım). Suadiye'de Bir Villa. Arkitekt(82-83), s. 269-274.
• Sezgin, C. (2011). Sanayi Devrimi’nin Etkisinde İmparatorluk’tan Cumhuriyet’e Türkiye. İstanbul: Arçelik.
• Tanyeli, U. (1996). Osmanlı Barınma Kültüründe Batılılaşma-Modernleşme: Yeni Bir Simgeler Dizgesinin Oluşumu. Y. Sey (Ed.) içinde, Tarihten Günümüze Anadolu'da Konut ve Yerleşme (s. 284-297). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Turan, G. (2009). Türkiye’de Erken Cumhuriyet Dönemi Zanaat Ve Endüstri Üretiminde Tasarım. (Yayımlanmamış Doktora tezi) İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi.
• Vanini, P. (2009). Material Culture and Technology in Everyday Life. New York: Peter Lang Publishing.
• Wishnitzer, A. (2014). Shedding New Light: Outdoor Illumination in Late Ottoman Istanbul. In J. Meier, U. Hasenöhrl, & K. Krause, Urban Lighting, Light Pollution, and Society (ss. 66-84). London: Routledge.
• Yazman, M. Ş. (1933). Elektrikli Türkiye. Kadro Aylık Fikir Mecmuası(13), 35-41.
• Yücel, A. (1996). İstanbulda 19. yüzyılın Kentsel Konut Biçimleri. Y. Sey (Ed.) içinde, Tarihten Günümüze Anadolu'da Konut ve Yerleşme (s. 298-312). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Ziya ve Rüyet. (1929, Eylül). Ameli Elektrik(39), ss. 225-226.