The Eastern Representative of Western Values: Mîrzâ Feth Ali Ahundzâde

Yıl 2024, Cilt: 5 Sayı: 1, 18 - 42, 30.06.2024

Yeşim Işık Bağrıaçık

https://doi.org/10.58306/wollt.1432535

Öz

As one of the leading figures in Azerbaijani realist literature, Mîrzâ Feth Ali Ahundzade directed his thoughts within the framework of Enlightenment philosophy, a product of the intellectual transformation in the West. During his time in Tiflis, under Russian dominion, he adopted a critical stance towards Persian culture, language, and literature based on the knowledge he acquired. Ahundzade criticized classical Persian literature, which was steeped in religious beliefs and traditions, arguing that it did not reflect the realities of the time. He claimed that poems containing classical tropes and Sufi themes did not constitute "true poetry" and did not contribute to humanity. Although his critique appeared specifically aimed at the literary understanding during the Qajar Dynasty, it can be argued that his criticisms encompassed all periods shaped by religious and traditional life. Ahundzade, whose father was Persian, embraced both Persian and Turkish identities. Advocating for unconditional Westernization, Ahundzade envisioned a society centered around Persian nationalism rather than a Muslim Persian society. By doing so, he endeavored to develop a realistic and materialistic worldview, free from religious and cultural values, presenting ancient Iranian states as ideal. The thinker's critiques in poetry, literature, and history, articulated through his articles and plays, influenced subsequent Iranian writers and poets. This study evaluates Ahundzade's perspective on Persian culture, society, historiography, and literature through his own works. While it is commonly argued that historical conditions shaped Ahundzade's ideas, this study explores the possibility that he was influenced by Russian ideology and the Enlightenment philosophy emerging in the West. The conclusion reached is that Ahundzade, in his effort to establish a realistic understanding in the Western sense, overlooked the realities of his own society.

Anahtar Kelimeler

Ahundzâde, East, West, Persian culture, Persian literature

Batılı Değerlerin Doğulu Temsilcisi: Mîrzâ Feth Ali Ahundzâde

Öz

Azerbaycan realist yazınının öncü isimlerinin başında gelen Mîrzâ Fethali Ahundzâde batıda yaşanan fikri değişimin bir ürünü olan Aydınlanma felsefesi çerçevesinde düşüncelerine yön vermiş, Rusya tahakkümünde olan Tiflis’te yaşadığı süreçte edindiği bilgiler doğrultusunda klasik Fars edebiyatına ve geleneksel yaşam biçimine eleştirel bir yaklaşım sergilemiştir. Ahundzâde, dini inanç ve gelenekle yoğrulan klasik Fars edebiyatını dönemin gerçeklerini yansıtmadığı gerekçesi ile eleştirmiştir. Klasik mazmunları ve tasavvufi konuları içeren şiirlerin “gerçek şiir” olmadığını, insanlığa katkı sağlamadığını iddia etmiştir. Özelde Kaçar Hanedanı dönemindeki edebiyat anlayışına eleştirel yaklaşıyormuş gibi gözükse de eleştirilerinin genel olarak dini ve geleneksel yaşam ile şekillenen bütün dönemleri içerdiği söylenebilir. Babası Fars olan Ahundzâde, Türk kimliğinin yanı sıra, Fars kimliğini de benimsemiştir. Koşulsuz şartsız batılılaşmayı ön gören Ahundzâde Müslüman bir Fars toplumu yerine Fars milliyetçiliğinin merkeze alındığı bir toplum ön görmüştür. Bu şekilde Ahundzâde dini ve kültürel değerlerden sıyrılarak, gerçekçi ve maddeci bir dünya görüşü oluşturmaya gayret etmiş, kadim İran devletlerini ideal devlet olarak göstermeye çalışmıştır. Gerek makaleleri gerekse tiyatro eserleriyle düşüncelerini beyan eden düşünürün edebiyat ve tarih alanında yaptığı eleştirileri kendinden sonraki İranlı yazar ve şairleri etkilemiştir. Bu çalışmada Ahundzâde’nin Fars edebiyatına, kültürüne, toplumuna ve tarih yazıcılığına bakış açısı kendi eserleri üzerinden değerlendirilmiştir. Ahundzâde’nin fikirlerinin oluşmasında yaygın kanı olarak tarihi koşullar gerekçe gösterilse de onun Rus ideolojisinin ve Batı’da ortaya çıkan Aydınlanma felsefesinin etkisinde olması ihtimali üzerinde durulmuştur. Batılı anlamda gerçekçi bir anlayış ortaya koymaya çalışan düşünürün kendi toplumunun gerçeklerini göz ardı ettiği sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Ahundzâde, Doğu, Batı, Fars Kültürü, Fars Edebiyatı

Kaynakça

• Acûdânî, M. H. (1385). Bûf-i Kûr ve Nasyonalism. Londra: İntîşârât-i Fasl-i Kitab.
• Âdemiyet, F. (1349). Endîşehâ-i Mîrzâ Fath Ali Ahundzâde. Tahran: İntîşârât-i Hârezmî.
• Adıgüzel, S. (2015). Mîrzâ Fethali Ahundov’un Doğunun Aydınlaması ve İlerlemesi Yolundaki Düşünceleri, https://www.ayk.gov.tr/wp-content/uploads/2015/01/ADIG%C3%9CZEL-Sedat-M%C4%B0RZA-FETHAL%C4%B0 (Erişim tarihi: 02.10.2023).
• Ahundzâde, M. F. A. (1351). Makâlât-i Fârsî. Tahran: Çaphâne-i Zîbâ.
• Ahundzâde, M. F. A. (1356). Temsîlât. (Çev: Muhammed Cafer Karâcadâğî). Tahran: İntîşârât-i Hârezmî.
• Ahundzâde, M. F. A. (1395). Mektûbât-ı Kemalüddevle ve Molhekat-i ân. (Der: Ali Asğer Hakdâr). Ankara: Başgâh-i Edebiyat.
• Alevî, B. (1386). Târîh ve Tahavvolât-i Cedîd-i İran. Tahran: İntîşârât-i Nigâr.
• Âryenpûr, Y. (1387). Ez Sabâ tâ Nîmâ, c.1. İntîşârât-i Zevvâr: Tahran.
• Aygar Babacanlı, S. (2022). Meşrutiyet Döneminde bir Şair ve Gazeteci Seyyid Eşrefuddîn-i Gîlânî (Nesîm-i Şimâl). (Doktora Tezi). Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Fars Dili ve Edebiyatı (Ortak Doktora) Anabilim Dalı.
• Bahâr, M. T. (1380). Sebkşinâsî. (Der: Seyyid Ebutalib Mîr Âbidînî). Tahran: İntişârât-i Tûs.
• Behbûdî, H. (1375). Der bâre-yi Edebiyât-i Novîn-i İran Pîş ez Nihzet-i Meşrûtiyyet. Tahran: Hovze-yi Hunerî-yi Sâzmân-i Teblîgât-i İslâmî.
• Bezci, B. ve Çiftçi, Y. (2012). Self-Orientalization: Modernity Within Ourselves or İnternalized Modernization. Akademik İncelemeler Dergisi (Journal of Academic Inquiries) 7 (1), 139-166.
• Caferî, S. ve Râdfer, E. K. (1391). Berresi-yi Beythâ-yi ez Şâhnâme der Vîrâyiş-i Celâl Hâligî Mutlak. Kohennâme-yi Edeb-i Pârsi, 3 (2), 49-66.
• Cevizci, A. (2002). Aydınlanma Felsefesi Tarihi. Bursa: Ezgi kitabevi.
• Emânet, A. (1377). Pûr-i Hâkân ve Endîşe-i Bâzyâbî-i Târîh-i Millî-yi İran: Celâleddin Mîrzâ ve Nâme-i Husrevân. İran Nâme: Sal-i Hifdehom, (65), 5-54.
• Eminhânî, İ. (1397). Târîh-i Nakd-i Edebî-yi Muasır der Terâzû-yi Nakd. Edebiyat-i Pârsî-yi Muasır, Pejûheşgâh-i Ulûm-i İnsânî ve Mütalaat-i Ferhengî, 9 (1), 59-80.
• Emînpûr, K. (1383). Sunnet ve Novâverî der Şiir-i Muasır. Tahran: İntişârât-i İlmî ve Ferhengî.
• Hakîkat, A. (1381). Târîh-i Nehzethâ-yi Millî-yi İran, Cilt.4. Tahran: Çâphâne-yi Ahmedî.
• İstilâmî, M. (1351). Berresî-yi Edebiyat-i İmrûz. Tahran: İntîşârât-i Zevvâr.
• Lengrûdî, Ş. (1372). Mekteb-i Bazgeşt. Tahran: Neşr-i Espedânâ.
• Mehr, R. M.ve Baghı Nejad, A. (2012). İran Meşrutiyeti ve Edebi Eleştiri. İ.Ü. Şarkiyat Mecmuası, 1 (20), 49-64.
• Mîr Âbidînî, H. (1387). Sad Sal-i Dastannevisi-yi İran, cilt 1. Tahran: Neşr-i Çeşme.
• Motahhar, C. K., Ekberzâde, N. (1392). Baztâb-i Realism-i İntikâdi-i Rusiyye der Edebiyat-i Muasır, Mutâlee-yi Movred’i: Vukelâ-yi Murâfe Eser-i Mîrzâ Fethali Âhûndzâde. Edeb-i Farsî, 3 (1), 59-71.
• Lâl Şâterî, M. (1393). Tesîr-i Revâbet-i Hâricî der Asr-i Nâsırî ber Huner-i Nümâyiş der İrân. Fasılnâme-i Tarih-i Revâbet-i Hâricî, 62 (16), 29-60.
• Özoğlu, O. (2021). Kelâm İlminin Doğuşunda İran Kültürünün Etkileri. (Yüksek Lisans Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri.
• Rustamli, N. (2016). M. F. Ahundzade’nin Felsefi ve Toplumsal Görüşleri. (Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Şâfeî, H. (1380). Zindegî ve Şi‘r-i Sed Şa‘ir, ez Rûdekî tâ İmrûz, Tahran: Ketâb-i Hurşîd.
• Tahirova, A. (2022). Mîrzâ Feth Ali Ahundzade’nin Komedilerinde Söz Varlığı. (Yüksek Lisans Tezi). Necmettin Erbakan Üniversitesi.
• Tûsî, F. Firdevsî. Şâhnâme, Behş-i 2. https://ganjoor.net/ferdousi/shahname/yazdgerd3/sh2 (Erişim Tarihi 16.05.2024).
• Tûsî, F. Firdevsî. Şâhnâme, Behş-i 3. https://ganjoor.net/ferdousi/shahname/yazdgerd3/sh3 (Erişim Tarihi 16.05.a-2024).
• Uca, A. (2001) Mîrzâ Fethali Ahundzâde'nin Türk Dünyası'na Hizmetleri. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 8 (17), 365-382.
• Valiyev, O., Bezci, B. (2021). Ahundzade’de Millet Fikrinin Oluşumunun Miroslav Hroch’un Yaklaşımı Çerçevesinde Değerlendirilmesi. Bilig, (98), 49-74.