The Employment of Ahl al-Dhimma During the Mamluk Era (648-923/1250-1517)

Yıl 2023, , 101 - 118, 30.06.2023

Mehmet Emin Eser

https://doi.org/10.32955/neu.istem.2023.9.1.07

Öz

The Mamluks, who ruled in Egypt and Syria between 648/1250 and 923/1517, were a Turkish state established by Turkish-origin people who were taken as slaves and eventually took over the administration. During the Mamluk period, Christians and Jews were accepted by both the state and society. These minorities were an integral part of Mamluk society and were subject to social, political, economic, and intellectual life like other members of society. At times, they were assigned various positions in the government, while at other times, they were dismissed from their duties due to undesirable events and faced employment bans. The administrative experiences of non-Muslims in the government were effective in their assignments to various levels of the state during the Mamluk period. Thus, non-Muslims were continuously employed in administrative and financial positions of the state during the Mamluk period. Although it was said that the most prestigious position that non-Muslims could achieve in the government administration was the position of a clerk, non-Muslims were assigned to top positions in the state from the early period of the Mamluks. During this period, non-Muslims were employed in positions such as vizier and governorship, as well as clerks, interpreters, advisors, doctors, and ambassadors. In fact, during the reign of Sultan Aybek (648-784/1250-1257), his vizier, Şerefüddin, was a Christian. He preferred to assign Christians to important financial positions in the state using his position as vizier. Thus, Christians became privileged in Mamluk society during this period. It is also stated that because Vezir Şerefüddin is an intellectual, he writes the laws of the state. Later, during the reign of Sultan al-Nasir Muhammad b. Qalawun (709-741/1309-1341), a Coptic Christian named Abdullah b. Taj al-Riyasah was employed as a vizier both in Damascus and Egypt. Additionally, due to their ability to speak different languages, non-Muslims served as translators in international diplomacy and trade as well as serving as ambassadors. During the reign of Sultan el-Melikü’l-Eşref Barsbay, the traveler Pero Tafur, who visited Egypt, stated that the Sultan's interpreter was a non-Muslim named Haym who later took on a different name when he converted to Islam. Similarly, it is known that a person named Nasreddin, who came to Jerusalem from Spain in 1420 and worked as a translator here and later became a Muslim, is a person of Jewish origin. In the same way, during the reign of Sultan al-Meliku'l-Ashraf Kansu Gavri, Yakup, who was a teacher from the ahl al-zim, was appointed head of the mint. In this sense, it is understood that under Mamluk rule, Jews were employed not only in the financial and economic fields but also in areas such as translation and clerical work. Medicine and money-changing also held an important place among Jewish professions during that period. Sources from the 7th century AH indicate that "tax collection and medicine were the most important sources of income for Jews and Christians." During this period, the medical profession was generally associated with Jews. They were able to exert influence over the palace and the royal authority through this profession. This also led to an increase in the reputation of the Jewish community among society. Therefore, those who lived under the administration of the Mamluk state, generally in the zimmî status, and specifically Jews and Christians, were always part of the Mamluk population and were assigned to different levels of the state. Non-Muslims who were appointed within the state were sometimes dismissed from their duties, but some of them were returned to their duties with dignity after a while.

Anahtar Kelimeler

Mamluks, Egypt, Ahl-i Dhimma, Council, Clerkship, History

Memlükler Döneminde (648-923/1250-1517) Ehl-i Zimme’nin İstihdamı

Öz

648/1250 - 923/1517 yılları arasında Mısır ve Suriye’de hüküm süren Memlükler köle olarak alınan Türk kölelerin, zamanla yönetimi ele geçirmesi ile kurulmuş bir Türk devletidir. Memlükler döneminde Hıristiyanlar ve Yahudiler hem devlet tarafından hem de toplum tarafından kabul görmüşlerdir. Bu azınlıklar, Memlük toplumunda, toplumun diğer bireyleri gibi sosyal, politik, ekonomik ve entelektüel hayatın ayrılmaz bir parçasıydılar. Kimi zaman bunlar devletin çeşitli kademelerinde görevlendirilmişler, kimi zaman da yaşanılan olaylar sebebiyle görevlerinden alınarak kendilerine istihdam yasağı getirilmiştir. Gayrimüslimlerin devlet idaresindeki tecrübeleri onların devletin değişik kademelerinde görevlendirmelerinde etkili olmuştur. Böylece Memlükler döneminde gayrimüslimler, devlet idaresindeki idarî ve malî kadrolarda devamlı istihdam edilmişlerdir. Gayrimüslim halkın devlet idaresinde gelebilecekleri en muteber makamın kâtiplik olduğu söylenmesine rağmen, gayrimüslimler Memlüklerin ilk döneminden itibaren devletin üst kademelerinde de görevlendirilmişlerdir. Bu dönemde gayrimüslimlerin vezirlik ve valilik başta olmak üzere kâtiplik, tercümanlık, danışmanlık, tabiplik, elçilik gibi vazifelerde istihdam edildikleri görülmektedir. Nitekim Sultan Aybek (648-784/1250-1257) döneminde görevde bulunan Vezir Şerefüddin Hıristiyan biri idi. Bu kişi vezirlik konumunu kullanarak devletin çok önemli malî kadrolarında Hıristiyanların görevlendirilmesine vesile olmuştur. Böylece bu dönemde Hristiyanlar Memlük toplumunda ayrıcalıklı hale gelmiştir. Ayrıca Vezir Şerefüddin entelektüel biri olması sebebiyle, devletin kanunlarını yazdığı da belirtilmektedir. Daha sonra Sultan en-Nâsır Muhammed b. Kalavun (709-741/1309-1341) döneminde Kıptî bir Hıristiyan olan Abdullah b. Tâcürriyâse hem Şam hem de Mısır’da vezirlik görevinde istihdam edilmiştir. Bununla beraber gayrimüslimler, farklı dilleri konuşabilmeleri sebebiyle Memlükler idaresinde uluslararası diplomasi ve ticarette tercümanlık yaptıkları gibi sefirlik/elçilik de yapmışlardır. Sultan el-Melikü’l-Eşref Barsbay’ın saltanatı sırasında Mısır’ı ziyaret eden seyyah Pero Tafur, sultanın tercümanının Haym isminde bir gayrimüslim olduğunu, daha sonra Müslüman olduğunda farklı bir isim aldığını belirtmiştir. Benzer şekilde 823/1420 yılında İspanya’dan Kudüs’e gelip burada mütercimlik yapan ve daha sonra Müslüman olan Nasreddin adındaki şahsın Yahudi kökenli biri olduğu bilinmektedir. Aynı şekilde Sultan el-Melikü’l-Eşref Kansu Gavrî döneminde ehl-i zimmeden bir öğretmen olan Yakup, darphanenin başına getirilmiştir. Bu anlamda Memlükler idaresinde Yahudilerin de malî ve ekonomik alanların yanı sıra mütercimlik, kâtiplik ve benzeri alanlarda istihdam edildikleri anlaşılmaktadır. Hekimlik ve sarraflık da o dönem Yahudi meslekleri arasında önemli bir yer işgal etmiştir. H. 7. yüzyıla ait kaynaklar, “Yahudi ve Hristiyanlar için en önemli gelir kaynağının vergi tahsilatı ve tababet/doktorluk” olduğunu belirtmektedirler. Bu dönemde doktorluk, genel anlamda Yahudilerle anılmaktaydı. Onlar bu meslek sayesinde saray ve saray otoritesi üzerinde söz sahibi olabiliyorlardı. Bu da Yahudi cemaatinin toplum nezdindeki itibarının yükselmesine neden oluyordu. Dolayısıyla Memlük Devleti’nin idaresi altında yaşayan genelde zimmî statüsünde olanlar özelde ise Yahudi ve Hıristiyanlar Memlük ahalisinin her zaman bir parçası durumunda olup devletin farklı kademelerinde görevlendirilmişlerdir. Devlet içinde görevlendirilen gayrimüslimler, kimi zaman görevlerinden azl edilmişlerse de bunlardan bazıları bir süre sonra tekrar itibarlı bir şekilde görevlerine iade edilmişlerdir.

Anahtar Kelimeler

Memlükler, Mısır, Ehl-i Zimme, Divan, Katiplik, Tarih

Kaynakça

• Arslantaş, Nuh. Abbasîler ve Fatımîler Döneminde Yahudiler (132-656/750-1258). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
• Âşur, Said Abdülfettah. el-Müctemau’l-Mısri. Kahire: Dâru’l-Nehdetü’l-Arabiyye, 1992.
• Ayaz, Fatih Yahya. “Memlükler Döneminde Vezirlerin Görevleri”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/1 (2006), 141-180.
• Ayaz, Fatih Yahya. “Memlük-Türkiye (Anadolu) Selçuklu Münasebetleri”. Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 1 (Aralık 2016), 73-115.
• Ayaz, Fatih Yahya. “Tenkiz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/591-592. Ankara: TDV Yayınları, 2019.
• Ayaz, Fatih Yahya. “Türk Memlükler Döneminde Mısır Halkının Siyasi Olaylara Karşı Tutumu”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/1 (Ocak-Haziran 2007), 45-94.
• Ayaz, Fatih Yahya. Memlükler (1250-1517). İstanbul: İsam Yayınları, 2015.
• Aycan, İrfan. “Ömer b. Abdülaziz ve Gayrı Müslimler”. Dinî Araştırmalar 1/3 (Haziran 1999), 65-81.
• Aynî, Ebû Muhammed (Ebü’s-Senâ) Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed. İkdü’l-cumân fi târîhi ehli’z zamân. thk. Muhammed Muhammed Emin. 5 Cilt. Kahire: Darû’l-Kütüb ve’l-Vesâiki’l Kavmiyye, 1431/2010.
• Baybars el-Mansûrî. et-Tuhfetu’l-Mulûkiyye fi’d-Devleti’t-Turkiyye. çev. Hüseyin Polat. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2016.
• Demir, Özge. “İslâm Hukuku'nda Zimmet Sözleşmesinin Hukukî Kapsamı ve Osmanlı İmparatorluğundaki Görünümü”. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi 72/1 (Haziran 2014), 739-757.
• Emin, Fevzi Muhammed. el-Müctemau’l-Mısrî fi edebi’l-asri’l-Memlükiyyi’l-evvel. Kahire: Daru’l-Mearif, 1982.
• Erol, Burak Gani. “Memlükler Döneminde Mısır’da Gayrimüslimlerle İlgili Yaşanan Toplumsal Hadiseler ve Onlara Karşı Uygulanan Müeyyideler”. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 22/2 (2020), 589-622.
• Günay, Hacı Mehmet. “Devletler Hukuku”. İslam Hukuku El Kitabı. ed. Talip Türcan. 529-548. Ankara: Grafiker Yayınları, 6. Basım, 2017.
• Işık, Ramazan. “Memlükler Döneminde Fransisken Misyoner Rahiplerin Marunileri Katolikleştirme Faaliyetleri”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/1 (Haziran 2005), 203-218.
• İbn Abdüzzâhir, Muhyedin. Teşrifü’l-eyyâm ve’l-uşûr fi sîreti’l-Meliki’l-Mansûr. thk. Murat Kâmil. Cumhuriyet-i Arabiytil-Muttehide: Vizaret-i es-Sakafet-i vel-İrşad, 1961.
• İbn Hacer, Ebu'l Fazl Ahmed bin Ali bin Muhammed bin Ahmed el-Askalanî. ed-Dürerü’l-kâmine fî aʿyâni’l-miʾeti’s̱-s̱âmine. thk. Muhammed Abdu’l-Muid. 6 Cilt. Seydur İbad/el-Hind: Meclis-i Dairetu’l-Mearif-i Osmaniye, 2. Basım, 1392/1972.
• İbn Haldun, Abdurrahmân b. Muhammed b. Muhammed Ebu Zeyd Veliyüddîn el-Hadramî el-İşbili. Dîvânü’l-mübtedeʾ ve’l-ḫaber fî tarihi’l-ʿArab ve’l-Berber ve men-âsşarahüm min-ẕevi’s-şani’l-ekber. thk. Halil Şahade. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1408/1988.
• İbn İyâs, Muhammed b. Şehâbiddîn Ahmed el-Hanefi. Bedâiu’z-zühûr fi Vekaii’d-dühûr. thk. Muhammed Mustafa. 5 Cilt. Kahire: el-Heyetu’l-Mısriyyetul-Amme, 1403/1983.
• İbn Kayyim, Ebû Abdullâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr el-Cevziyye. Ahkam-ı Ehl-i zimme. thk. Yusuf bin Ahmed el-Bekri-Şakir bin Tevfik. Memleketu-l Arabiyyetu-Suudiyye: Remadi Linneşr, 1418/1997.
• İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf. en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Ḳāhire. nşr. Vizaretu’s-sekafe vel-irşad el-kavm-i. 16 Cilt. Mısır: Daru-l Kutub, ts.
• İbn Uhuvve, Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-Kureyşi. Meâlimü’l-kurbe fî talebi’l-hisbe. b.y.: Dâru’l-Fünûn, ts.
• İbnü’n-Nakkaş, Ebû Ümâme Şemsüddîn Muhammed b. Alî. el-Mezemme fi’stiʿmâli ehli’z-zimme. thk. Seyyid Kesrevi. Beyrut: Daru’l-Kutbul-İlmiyye, 1422/2002.
• Kalkaşandî, Ebu’l-Abbas Ahmed. Subhu’l-a’şâ fî sınâati’l-inşâ. 15 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübil-İlmiyye, ts.
• Karatay, Osman. “Hazarların Musevileşmesine Dair Bir Belge: Kenize Mektubu”. Karadeniz Araştırmaları 18/18 (2018), 1-17.
• Kasım, Abduh Kasım. Asri selatini’l-memalik. Kahire: Dâru’ş-şuruk, 1415/1994.
• Kasım, Abduh Kasım. Ehl-i zimme fi Mısır Mine-l Fethi-l İslam Hetta Nihayetü-l Memalik. b.y.: Dirasetu Vesaikiyye Ayn Diraset vel-Buhus İnsaniyye vel-İctimaiyye, 2003.
• Keleş Bahattin. “Memlûkler döneminde idarî yapı”. Türkler Ansiklopedisi. 5/589-609. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Keleş, Bahattin. Bahrî Memlüklerde İktisadi ve Ticari Hayat (1250-1382). İstanbul: Siyer Yayınları, 2018.
• Kortantamer, Samira. “Memlüklerde Devlet Yönetimi ve Bürokrasi”, Tarih İncelemeleri Dergisi 2/1 (1984), 27- 45.
• Makrizi, Ahmet b. Ali b. Abdulkadir Takıyyüddin. el-Mevâʿiẓ ve’l-iʿtibâr bi- ẕikri’l-ḫıṭaṭ ve’l-âsâr. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1997.
• Makrizi, Ahmet b. Ali b. Abdulkadir Takıyyüddin. es-Süluk li-Ma’rifeti Duveli’l-Müluk. thk. Muhammed Abdulkadir Ata. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1997.
• Makrizi, Ahmet b. Ali b. Abdulkadir Takıyyüddin. Tarihû’l-Akbad. thk. Abdülmecid Diyab. Mısır: Dâru’l-Fazile, ts.
• Maverdî, Ebû'l-Hasen Ali b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. el-Ahkamü’s-sultaniyye. Kahire: Dâru’l-Hadis, 2006.
• Nüveyrî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Abdilvehhâb b. Muhammed el-Bekrî et-Teymî el-Kureşî. Nihayetü’l-ereb Fi Fünuni’l-edeb. 33 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütub, 1423.
• Olgun, Hakan. “Yahudilerin Kahire Genizası’nda Ortaçağ Müslüman Akdeniz Havzasının Saklı Tarihi”. İslamî İlimler Dergisi 8/2 (Güz 2013), 7-29.
• Özcan, Arzu. Memlük Devletinde Merkez Teşkilatı. Tokat: Gazi Osmanpaşa Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek lisans Tezi, 2006.
• Özel, Ahmet. “Gayri Müslim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/418-427. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• P. Litle, Donald. “Memlükler’de Din”. çev. Efe Durmuş. History Studies 73/3-4 (July/October 1983), 471-482.
• Sabbağ, Abbas-Bozkurt, Nebi. “Müstevfi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/147-148. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Safedî, Ebû Saîd Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmet Arnavut. 29 Cilt. Beyrut: Dar’ül İhyâu’t-türâs, 1420/2000.
• Sehâvî, Şemsüddîn Muhammed b. Abdurrahmân b. Muhammed. Eḍ-davʾü’l-lâmiʿ li-ehli’l-karni’t-tasiʿ. 6 Cilt. Beyrut: Dâru Mektebetü’l-Hayât, ts.
• Sübkî, Tâcüddîn Abdülvehhâb. Muʿîdü’n-niʿam ve mübîdü’n-niḳam. Beyrut: Müessesetü Kutbu Sekafiyye, 1407/1986.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. Ḥüsnü’l-muḥâḍara fi tarih mısır vel-Kâhire. thk. Muhammed Ebû fazl İbrahim. 2 cilt. Mısır: Dâru İhyau’l-Kütbu-l Arabiyye, 1387/1967.
• Swartz, Merlin. “İslâm’ın Doğuşunu İzleyen Yıllarda Yahudilerin Durumu”. çev. Levent Öztürk. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/3 (2001), 469-488.
• Tafur, Pero. Rıhlet-u Tafur fî alemi’l-karni’l-hamis aşere miladi. çev. Hasan Habeşi. b.y.: Mektebet-u Sekafiyet-u Diniyye, 1463/2002.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti Teşkilâtına Medhal. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1998.
• Vekad, Mehasin Muhammed. el-Yehûd fi asri’l-Memlük-i fi dev’i vesâiku’l-cenize. Kahire: El-heyet-u Mısriyyeti-l Ammet-i Lil-kuttab, 1999.
• Yaman, Ahmet. “Zımmî / Fıkıh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/434-438. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Yiğit, Fatma Akkuş. “Memlûk Devleti İdaresinde Yahudiler”. İkinci Uluslararası İsrail ve Yahudilik Çalışmaları Konferansı 2018 Bildiri ve Öz Kitabı. ed. M. Mustafa Kulu. 123-129. Balıkesir: Onyedi Eylül Üniversitesi, 2018.
• Yiğit, İsmail. Memlükler. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2021.
• Yiğit, Ridvan. Mısır Memlûkleri Devleti’nde El-Melik El-Eşref Barsbay Dönemi (1422-1438/ H. 825-841). Nevşehir: Nevşehir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Yûninî, Kutbüddin Ebü’l-Feth Mûsâ b. Muhammed. Zeylü mir’âti’z-zamân. 4 Cilt. Kahire: Daru’l-Kitabu’l-İslam-i, 4. Basım, 1413/1992.