Mehmed Fahreddin Efendi’nin Gülzâr-ı İrfân Adlı Eserindeki Mûsikîşinaslar

Yıl 2023, , 289 - 302, 30.12.2023

Şemsettin Çoban

https://doi.org/10.32955/neu.istem.2023.9.2.08

Öz

Bursa, Osmanlı döneminde kaleme alınan vefeyatnâmeler bakımından en zengin şehirlerden biridir. Şehirlerin dinî-tasavvufî hayatına dair zenginliğinin günümüze kadar ulaşmasında vefeyatnâme sahibi müelliflerin önemli bir yeri vardır. Başta idareci, müderris ve mutasavvıflar olmak üzere şehirlerin sanatsal hayatına yön veren şahısların da hayat hikâyelerine yer verilmesi bu eserleri Türk İslam sanatları bakımından da birinci elden kaynaklar haline getirmiştir. Bursa üzerine yazılan on iki vefeyatnâme mevcuttur. Bu durum şehrin yetiştirdiği âlim, mutasavvıf, şair ve sanatkârların zenginliğine de işaret etmektedir. Bursa’nın ilim, kültür ve sanat tarihi bakımından önemli kaynakları arasında yer alan Gülzâr-ı İrfân Enârî Dergâhı şeyhi Mehmed Fahreddin Efendi tarafından kaleme alınmıştır. Bursa vefeyatnâmelerinin en hacimlisi olan bu eser kendinden önce kaleme alınan İsmail Beliğ’in Güldeste-i Riyâz-ı İrfân’ı ile Eşrefzâde Ahmed Ziyâeddin Efendi’nin Gülzâr-ı- Sülehâ’sının bir devamı niteliğindedir. Nitekim Fahreddin Efendi eserinin mukaddime kısmında Eşrefzâde Ahmed Ziyâeddin Efendi’nin Gülzâr-ı Sülehâ’sını tezyil etmek için bu kitabı yazdığını belirtmiştir. Mehmed Fahreddin Efendi eserinde bu iki vefeyatnâmeden seçkiler yaptıktan sonra 1196/1781 ile 1258/1843 yılları arasında Bursa’da yaşamış ilim ve sanat erbabını eserine ilave etmiştir. Eser, dönemi ve öncesine dair kaynak değeri ile Bursa vefeyatnâme geleneğinin son halkasını teşkil eden Mısrî Dergâhı son şeyhi Mehmed Şemseddin Efendi’nin kaleme aldığı Yâdigâr-ı Şemsî’nin de en önemli kaynakları arasında yer almıştır. Fahreddin Efendi'nin Gülzâr-ı İrfân’da belirtilen tarihler arasında vefat eden padişah, şehzade, vezir, şeyhülislâm, şeyh, vali, kadı müderris, dersiam, vaiz, imam, hatip, şair ve mûsikîşinasların hayat hikâyelerine yer verdiği görülmektedir. Eserde kendilerine bölüm ayrılan sanatkâr zümrelerden biri de mûsikîşinaslardır. Müellif tarafından yirmi yedi mûsikîşinas ve zâkirin terceme-i hallerine yer verilmiş olup bu sanatkârların büyük bir bölümünün mutasavvıf zümreden olduğu görülmektedir. Bununla birlikte eserde isimleri zikredilen sanatkârların bir kısmı dönemin cami mûsikîsinin de önemli isimleridir. Fahreddin Efendi Gülzâr-ı İrfân’da hal tercemelerini verdiği yirmi yedi mûsikîşinas zâtttan Derviş Ali Efendi, Derviş Sadâyî, İsa Efendi, Mevlûdî Osman Efendi, Derviş Abdi, Havyarzâde Hüseyin Efendi, Çatalsakal Derviş Mustafa Efendi, Sarıcazâde Seyyid İbrahim Efendi, Sultan İmamı el-Hac Mustafa Efendi ile Yeşil Camii imamlarından Nizâmeddin Efendi’nin hayat hikâyeleriyle ilgili olarak İsmail Beliğ’in Gülteste-i Riyâz-ı İrfân’ından iktibaslar yapmıştır. Kronolojik sıraya göre daha sonra Eşrefzâde Ahmed Ziyâeddin Efendi’nin Gülzâr-ı Sülehâ’sından Hastazâde Abdullah Efendi, Kapan Kâtibîzâde Mustafa Efendi, Cumâbeyzâde el-Hac Salih Efendi, Çıkrıkcızâde Siyâhî Ahmed Efendi ve Kocagözzâde Mustafa Efendi olmak üzere beş mûsikîşinası eserine ilave etmiştir. Güldeste ve Gülzâr-ı Sülehâ’dan seçkiler yaptıktan sonra Gülzâr-ı Sülehâ’ya zeyl mahiyetinde kendi döneminden Laz el-Hac Hasan Efendi, Râgıp Paşa Kitapçısı Âmâ Sadık Efendi, Karaböcekzâde Münâdî Ahmed Efendi, Katırcızâde Seyyid Ahmed Efendi, Sofuzâde Seyyid el-Hac Ahmed Efendi, Sıçancızâde Ali Efendi, Baytârîzâde Hattat el-Hac Mehmed Efendi, Reisü’l-Müezzinîn Hakkızâde İbrahim Efendi, Kalburcuzâde Seyyid Mehmed Efendi, Celvetî Şerif Efendi ve Hâşim Efendizâde Seyyid Mehmed Muhyiddin Efendi olmak üzere on iki mûsikîşinası eserine ilave etmiştir. Bu çalışmada temel kaynak olarak Fahreddin Efendi’ye ait İstanbul Millet Kütüphanesi bünyesinde, Ali Emîrî Şer’iyye Kataloğu’nun içerisinde yer alan 1098 numaralı el yazması nüsha esas alınmakla birlikte mûsikîşinasların hayat hikâyeleri hakkında diğer kaynaklardan da faydalanılmıştır. Fahreddin Efendi’nin bu eseri dışındaki kaynaklarda ismine rastlanmayan Bursalı kârî, mûsikîşinas ve zâkirlerin tanıtılmasının yanında Bursa dinî mûsikî tarihi safahatının ortaya konulması bakımından da çalışma önem arz etmektedir. Gülzâr-ı İrfân’ın tamamı üzerinde yapılmış bir çalışma bulunmamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Mehmed Fahreddin Efendi, Gülzâr-ı İrfan, Zakir, Musikişinas, Bursa, Dini Musıki, Vefeyatnâme

Musicians in Mehmed Fahreddin Efendi’s Gülzâr-ı İrfân

Öz

Bursa is one of the richest cities in terms of vefeyatnâmes written during the Ottoman period. It is known that the authors of the veyatnâme had a significant impact on the richness of the religious-mystical life of the city, which has been formed over the centuries, reaching the present day. Since the life stories of the people who direct the artistic life of the city, especially the administrators, teachers and sufis, are included in the vefayetnâmes, these works have become first-hand sources in terms of Turkish Islamic arts. There are twelve vefeyatnâmes written on Bursa. This indicates the wealth of scholars, sufis, poets and artists the city has produced. It was written by Mehmed Fahreddin Efendi, the sheikh of Gülzâr-ı İrfân Enârî Dervish Lodge, which is among the important sources of Bursa in terms of science, culture and art history.This work is the most voluminous of the Bursa vefeyatnâmes and is a continuation of İsmail Beliğ's Güldeste-i Riyâz-ı İrfân and Eşrefzâde Ahmed Ziyâeddin Efendi's Gülzâr-ı Sülehâ, which were written before it.As a matter of fact, Fahreddin Efendi stated in the introduction of his work that he wrote this book to embellish Eşrefzâde Ahmed Ziyâeddin Efendi's Gülzâr-ı Sülehâ. As a matter of fact, Fahreddin Efendi stated in the introduction of his work that he wrote this book to embellish Eşrefzâde Ahmed Ziyâeddin Efendi's Gülzâr-ı Sülehâ. Mehmed Fahreddin Efendi made selections from these two obituaries in his work, and also included in his work scholars and artists who lived in Bursa between 1196/1781 and 1258/1843. With its source value regarding its period and before, the work is among the most important sources of Yâdigâr-ı Şemsî, written by Mehmed Şemseddin Efendi, the last sheikh of Mısrî Dervish Lodge, which constitutes the last link of the Bursa vefeyatnâme tradition.It is seen that Fahreddin Efendi includes the life stories of the sultans, princes, vizier, sheikhulislam, sheikh, governor, kadi muderris, lecturer, preacher, imam, preacher, poet and musician who died between the dates specified in Gülzâr-ı İrfân. One of the artistic groups for which a section is allocated in the work is the musicians.The author includes translations of twenty-seven musicians and poets, and it is seen that most of these artists are from the Sufi group. However, some of the artists whose names are mentioned in the work are also the unique names of the mosque music of the period. Among the twenty-seven musicians whose statements he gave in Gülzâr-ı İrfân, the author are Derviş Ali Efendi, Derviş Sadâyî, İsa Efendi, Mevlûdî Osman Efendi, Derviş Abdi, Havyarzâde Hüseyin Efendi, Çatalsakal Derviş Mustafa Efendi, Saricazâde Seyyid İbrahim Efendi, Sultan's Imam el-Hajj. He made quotations from İsmail Beliğ's Gülteste-i Riyâz-ı İrfân in the context of the life story of Mustafa Efendi and Nizâmeddin Efendi, one of the imams of the Green Mosque. Later, he added five musicians to his work in chronological order, namely Hastazâde Abdullah Efendi, Kapan Kâtibizâde Mustafa Efendi, Cumâbeyzâde el-Hac Salih Efendi, Çıkrıkcızâde Siyâhî Ahmed Efendi and Kocagözzâde Mustafa Efendi, who appeared in Eşrefzâde Ahmed Ziyâeddin Efendi's Gülzâr-ı Sülehâ. Subsequently, as an addition to Gülzâr-ı Sülehâ, Laz el-Hac Hasan Efendi, Râgıp Pasha Bookstore Sâdık Efendi, Karaböcekzâde Münâdî Ahmed Efendi, Katırcızâde Seyyid Ahmed Efendi, Sofuzâde Seyyid el-Hac Ahmed Efendi, Sıçancızâde Ali Efendi, Baytârîzâde Hattat el-Hac Mehmed Efendi added twelve musicians to his works, including Resü'l-Müezzinîn Hakkızâde İbrahim Efendi, Kalburcuzâde Seyyid Mehmed Efendi, Celvetî Şerif Efendi and Hâşim Efendizâde Seyyid Mehmed Muhyiddin Efendi. In this study, the main source is the manuscript number 1098 in the Ali Emîrî Şer’iyye catalogue, belonging to Fahreddin Efendi, in the Istanbul Millet Library. Other sources about musicians were also used in the study. In addition to introducing the scholars, musicians and poets from Bursa whose names are not found in sources other than this work of Fahreddin Efendi, the study is also important in revealing the historical phases of Bursa's religious music. There is no completed work on the work.

Anahtar Kelimeler

Mehmed Fahreddin Efendi's, Gülzar-ı İrfan, Zakir, Musicians, Bursa, Religious Music, Vefeyatnâme

Kaynakça

• Atlansoy, Kadir vd. Bir Masaldı Bursa. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1996.
• Bahar, Cem. Şeyhülislam’ın Müziği-18. Yüzyılda Osmanlı/Türk Mûsikîsi ve Şeyhülislam Es’ad Efendi’nin Atrâbü’l-Âsâr’ı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2. Basım, 2017.
• Donuk, Suat. Türk Edebiyatında Vefeyatnâme ve İsmail Beliğ’in Güldeste-i Riyâz-ı İrfân’ı. Ankara: Gece Kitaplığı, 2016.
• Ebu Abdullah Muhammed İbn Battûta, Tancî. İbn Battûta Seyehatnâmesi. 1. Cilt. Çev. A. Sait Aykur. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2000.
• Ergun, Sadeddin Nüzhet. Türk Mûsikîsi Antolojisi. İstanbul: Vadi Yayınları, 2. Basım, 2017.
• Erkan, Mustafa. “Gülzâr-ı İrfân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 14/259. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Eşrefzâde Şeyh Ahmed Ziyâeddin Efendi. Gülzâr-ı Sülehâ ve Vefeyât-ı Urefâ. Bursa: Eski Eserler Kurumu, Orhan Kitaplığı, 1018/2, 197a-199b.
• Gazimihal, Mahmut Râgıp. Bursa’da Mûsikî. Bursa: Bursa Yeni Basımevi, 1943.
• İsmail, Beliğ. Güldeste-i Riyâz-ı İrfân. Bursa: Bursa Vilayet Matbaası, 1302/1885.
• Kara, Mustafa. Bursa’da Dinî Kültür. Bursa: Emin Yayınları, 2011.
• Kara, Mustafa. “Bursa Tekkeleri ve Tasavvufî Hayat Üzerine Genel Bir Değerlendirme”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/1 (Ocak 1987), 77-88.
• Karataş, Ali İhsan. Medeniyet Şehri Bursa. İstanbul: İlke Yayıncılık, 2019.
• Mehmed, Neşrî. Kitâb-ı Cihan-Nümâ. 1. Cilt. Haz. Faik Reşit Unat- Mehmed A. Köymen. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1949.
• Mehmed Fahreddin Efendi. Gülzâr-ı İrfân. İstanbul: Millet Ktp. Ali Emîrî Şer’iyye, 1098, 350a-361a.
• Mehmed Şemseddin. Yâdigâr-ı Şemsî I-II. Haz. Mustafa Kara, Kadir Atlansoy. Bursa: Uludağ Yayınları, 1997.
• Tek, Abdurrezzak. Osmanlı’da İlm-i Tasavvuf. İstanbul: İsar Yayınları, 2018.
• Uludağ, Süleyman. “Halvetiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 15/394. İstanbul: TDV Yayınları 1997.