İdeal İslam Şehrinin Fıkhî Özellikleri (Serahsî ve İbn Rüşd Örneği)

Yıl 2020, , 149 - 202, 25.06.2020

Mustafa Kelebek

https://doi.org/10.32955/neu.istem.2020.6.1.04

Öz

Şehirler çeşitli özellikleri ile farklı bilimlerin konusu olmuştur. Bu makalede, İslâm medeniyet havzasında kurulan ve hayat süren şehrin, fiziki yapısı ile idaresi ve sosyal dokusu fıkhî boyutuyla ele alınmaktadır. Şehrin bağlı olduğu temel sistem ile bu sisteme bağlı olarak oluşan idari yapı, han, hamam, bedesten, imaret, medrese ve benzeri eserlerin fiziki yerleşim ve hukuki konumuna yer verilmektedir.
Camilerin şehir içindeki mevkileri, cemaati, şehir halkını birleştirici yönü, ezan ve minare, medreselerin ilmi hayattaki konumu, şehre giriş ve çıkışları düzenleyen yolları, şehrin muhafazasına ait imarı, kalesi ve bütün bu yapıların oluşmasında fıkhi ilkelerin varlığına vurgu yapılmaktadır.
Bu itibarla, şehrin bağlı olduğu ana şehir ile kardeş şehirlerin arasındaki bağlantı, yol güvenliği, fıkhî ölçüler ışığında işlenmeye çalışılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Şehir, İslam şehri, ana şehir, şehir idaresi, medeniyet, fıkıh

Fiqh Features of the Ideal Islamic City (Example of Serahsi and Ibn Rushd)

Öz

Cities have been the subject of different sciences with various features. In this article, we focused on social and physical structure with administration of cities that established Islamic civilization with Islamic law dimension. The administrative structure and the physical location and legal position social settlement like, madrasa, imarah, mosque, bazaar that are under the basic system of cities are discussed.
Place of mosque in cities with its community, minaret, central location for public, scientific status of madrasahs, main roads and entrance and exit of the city, protection of the city and its castle with the fiqh principles for the formation of all these structures are other topics of the article.
In this context, the connection between the main city and districts and road safety also has been viewed on fiqh dimensions.

Anahtar Kelimeler

City, Islamic city, main city, city administration, civilization, fiqh

Kaynakça

• el-A’clûnî, İsmail b. Muhammed (1162), “Keşfu’l-Hafâ ve Müzîlü’l-İlbâs”, Mektebetu’l-Kudsî, I- II, Kahire 1351.
• Ahterî, Mustafa b. Şemsuddin (968), “Câmiu’l-Mesâil”, Süleymaniye Kütüphanesi, Kılıçalipaşa, No: 339, Varak No: 40-42.
• Ahterî , “Câmiu’l-Mesâil”, Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih Nüshası, Nu: 2471, Vr. 305.
• Ahterî , “Câmiu’l-Mesâil”, Thk. Mustafa Kelebek, Ravza Yayınları, İstanbul 2016.
• Akşit, M. Cevat, “İslam Ceza Hukuku Ve İnsanî Esasları”, İstanbul 1976.
• Aliağaoğlu, Alpaslan-Abdullah Uğur, “Osmanlı Şehri”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Ağustos 2016, Sayı: 38, S. 203-226.
• Aliyyu’l-Kari, “Şerhu Müsnedi’l-İmam Ebî Hanîfe”, el-Matbaatu’l-Müvtebai, Delhi 1312.
• Ali b. Ebi Talib (Kerremallahu Veche, “Nehcu’l-Belâğa”, (Trc. Kadir Çelik), Fecr Yayınları.
• Alkan, Ayten, “20. Yüzyılda Kent Ve Kentsel Düşünce”, “20. Yüzyıl Kenti”, Haz. Bülent Duru Ve Ayten Alkan, İmge Yayınları, İstanbul 2002.
• Andre Mikuel, “İslam Ve Medeniyeti”, (Terc. A. Fidan, H. Menteş), I-II, İstanbul 1991, I, 154.
• Ansay, Sabri Şakir, “Hukuk Tarihinde İslam Hukuku”, Turan Kitabevi, Ankara 2002.
• Arseven, Celâl Esad, “Türk Sanatı”, İstanbul 1970.
• Avad, Ahmed İdrîs, “ed-Diyetu Beyne’l-Ukûbe ve’t-Ta’vîd Fi’l-Fıkhi’l-İslâmî el-Mukâren”, Beyrut, 1986.
• Ayvansarâyî Hüseyin Efendi, “Hadîkatü’l-Cevâmi‘”, İstanbul 1281.
• Ayverdi, İlhan, “Misalli Büyük Türkçe Sözlük”, Kubbealtı Yayınaları, İstanbul 2005.
• Ayverdi, Ekrem Hakkı, "Gelibolu Azebler Namazgâhı", Osmanlı Mi’mârîsinde Çelebi Ve Iı. Sultan Murad Devri, İstanbul 1972, s. 166-168.
• Ayverdi, Ekrem Hakkı, "Namazgâh", Osmanlı Mi’mârîsinde Çelebi ve II. Sultan Murad Devri, İstanbul 1972.
• Bal, Hüseyin, “Kent Sosyolojisi”, Turhan Kitabevi, Ankara 1999.
• el-Belâzürî, Ahmed b. Yahya b. Cabir El-Bağdadi, “Fütûhu'l-Büldân”, Matbaatu Mevsuati Mısr, Mısr 1319/1901.
• Bilmen, Ömer Nasuhi, “Hukuku İslâmiyye Istılâhât-I Fıkhhiyye Kâmusu”, I-VIII, Bilmen Yayınevi, İstanbul 1970.
• Cansever, Turgut , “İslam'da Şehir Ve Mimari”, Timaş Yayınları, İstanbul 2006.
• Cezar, Mustafa, “Türkler Ve Şehirleri”, İslam Geleneğinden Günümüze Şehir Ve Yerel Yönetimler I, İstanbul 1996.
• Çiftçi, Mehdin, “Süleymaniye Dârulhadisi”, Kitabevi, İstanbul, Ty.
• Demirci, Mustafa, “İslamda Şehir Ve Şehrin Sosyal Dinamikleri”, “İstem”, Yıl:1, Sayı: 2, 2003.
• Doğru, Halime, “XVIII. Yüzyıla Kadar Osmanlı Kentlerinin Sosyal Ve Ekonomik Görüntüsü”, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir 1995.
• Ebû Hanîfe, Numan b. Sabit (150/767), “Müsnedu’l-İmam Ebî Hanîfe (el-Müsned)”, Thk. Safvet es-Seka, Beyrut, Ts.
• Ebu Nasr el-Fârâbî, “Ârâu Ehli’l-Medîneti’l-Fâdıle Ve Mudâttihâ”, (Tahkik: Dr. Ali Bû Melham), Dâru’l-Kütübi’l-Hilâl, Lübnan 1995.
• Ergin, Osman Nuri, “Türkiyede Şehirciliğin Tarihi İnkişafı”, İstanbul 1936.
• Ergin, Osman Nuri, “Mecelle-i Umur-ı Belediyye”, İstanbul 1330-1338.
• Fayda, Mustafa, “İslam Dünyasındaki İlk Şehir Tarihleri ve İbn Şebbe’nin Medinei Münevvere Tarihi”, AÜİFD, XXVIII, Ankara 1986, s. 167.
• Feydullah, Muhammed Fevzi, “el-Mezâhibu’l-Fıkhiyye”, Mektebetu’l-Beyrut, Kuveyt 1985.
• Feydullah, Muhammed Fevzi, “el-İctihâd Fi'ş-Şerîati'l-İslâmiyye”, Mektebetu Dari't-Türas, Kuveyt 1404/1984.
• Feydullah, Muhammed Fevzi, “Nazariyyetu’d-Daman fi’l-Fıkhi’l-İslâmîyyi’l-Amm”, Mektebetu Dari't-Türas, Kuveyt 1406/1986.
• Genim, M. Sinan, "Mihraplı ve Minberli Namazgâhlara Bir Örnek", İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Yıllığı, VI, İstanbul 1976.
• Göney, Süha, “Şehir Coğrafyası I”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1995.
• Gözübenli, Beşir, “Günümüz Faiz Problemleri İslamda Faiz Yasağı ve Para Borçlanmalarında Faiz, (Faiz Problemleri)”, AÜİFY, Erzurum 1994.
• el-Habûtî, Ali Husnî, “Târîhu’l-Ka’be”, Dâru’l-Ceyl, Beyrut Ty.
• Halil İbrahim Molla Hatır, “Fedâilü'l-Medineti'l-Münevvera”, I-III, Müessesetu Ulumi’l-Kur’an, 1993.
• Hamidullah, Muhammed, “İslam Devlet İdaresi”, (çvr. Kemal Kuşçu), Nur Yayınları, Ankara 1979.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Omer b. Abdilaziz ed-Dımaşkî el-Hanefî (1252/1836), “Reddu’l-Muhtâr Alâ’d-Dürri’l-Muhtâr”, I-V, Bulak 1272.
• İbn Batûta (778/1377), “Mühezzeb Rıhleti İbn Batûta (Tuhfetu’n-Nazzâr fî Ğarâibi’l-Emsâr ve Acâibi’l-Esfâr”, I-II, el-Matbaatu’l-Emîriye, Bulak, Kahire 1939.
• İbn Haldun, Ebû Zeyd Abdurrahman b. Muhammed(808/1406), “Mukaddime”, I-III, (çvr. Zakir Kadirî Ugan), MEB Basımevi, İstanbul 1968, I.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Said el-Endelüsi (456/1064), “el-Ahkâm fî Usûli'l-Ahkâm”, I-VIII, nşr. Zekeriya Ali Yûsuf, Kahire, Ts.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddin Ebû Muhammed b. Abdillah b. Ahmed b. Ebî Ömer Muhammed el-Makdisî el-Cemmâîlî (620/1223), “el-Muğnî”, Dâru’l-Fikr, I-XII, Beyrut 1412/1992.
• İbn Rüşd, Ebu’l-Velîd, Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Rüşd el-Kurtubî (595/1199), “Bidâyetu’l-Müctehid ve Nihâyetu’l-Muktesıd”, I-II, Dâru’l-Ma’rife 1402/1982.
• Îsevî, Ahmed, “Nazariyyetu’t-Teassüf fî İsti’mâli’l-Hak fi’l-Fıkhi’l-İslâmî”, Mecelletu’l-Ulumi’l-Kanuniyye ve’l-İktisadiyye, I/5, Kahire 1963.
• Kallek, Cengiz, “Hisbe”, DİA, İstanbul 1998, XVIII, 133-143.
• Karaman, Hayreddin, “Anahatlarıyla İslam Hukuku”, (İslam Hukuku), Ensâr Neşriyât, İstanbul 2006.
• el-Kâsânî, Alauddin (587), “Bed’aiu’s-Sanâi’ fî Tertîbi’ş-Şerâi’”, I-VII, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, Ty.
• Kelebek, Mustafa, “İslam Borçlar Hukuku”, Ensar Neşriyat, İstanbul 2014.
• Keleş, Ruşen, “Kentbilim İlkeleri”, Sosyal Bilimler Derneği Yayınları, Ankara 1976.
• Konyalı, İbrahim Hakkı Konyalı, “Âbideleri ve Kitâbeleri İle Konya Tarihi”, Konya 1964
• Köse, Saffet, “İslam Hukukuna Göre Rüşvet Suçu ve Cezası”, İHAD, Sayı: 11, 2008.
• Kutluer, İlhan, “Şehir Kimdir”, “İzlenim”, İstanbul 1995, Sayı: XIXI.
• Küçükaşcı, Mustafa Sabri, “Şehir”, DİA, cilt: 38.
• Louis Hout, Jean-Jean-Paul Thalmann-Dominque Valbelle, “Kentlerin Doğuşu”, İmge Kitabevi, Ankara 2000.
• Mâverdî, Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Habîb (450/1056),“el-Ahkâmu’s-Sultâniyye ve’l-Vilâyâtu’t-Dîniyye”, (Thk. Ahmed Mübarek el-Bağdâdî), Mektebetu İbn Kuteybe, Kuveyt 1409/1989.
• Merğînânî, Burhânüddîn Ebu’l-Hasen Ali b. Ebî Bekr el-Merğînânî (563/), “el-Hidâye Şerhu Bidâyeti’l-Mübtedî”, I-IV, Dâru’l-Fârfûr, Dımışk 1427/2006.
• Mevsılî, Abdullah b. Mahmud el-Mevsılî (683h), “el-Muhtâr”, (Tahkik: Sâid Bekdâş), Dâru’s-Sirâc - Dâru’l-Beşâiri’l-İslamiyye, el-Medinetu’l-Munevvera 1433/2012.
• Nesefî, Ebu’l-Berekât Abdillah b. Ahmed (710), “Kenzu’d-Dekâik”, Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, el-Medînetu’l-Munevvera 1432/2011.
• Oleg Grabar, “Şehirler ve Şehirliler”, (Terc. Salih Şimşek), “İlim Ve Sanat”, Ankara 1987, Sayı: 17.
• Ortaylı, İlber, “Belediye”, DİA, İstanbul 1992, V, 399.
• Özel, Ahmet, “Dâru’l-İslâm Dâru’l-Harb İslam Hukukunda Ülke Kavramı”, İz Yayıncılık, İstanbul 2011.
• Sadruşşeria, Abdullah b. Mesud el-Mahbûbî (747), “Şerhu’l-Vikâye”, I-V, Müessesetu’l-Verrâk, Amman 2006.
• Sahnûn, b. Abdisselam B. Saîd (240), “el-Müdevvenetu’l-Kübrâ”, I-IV, Kahire 1324.
• es-Semerkandî, Alauddin (539), “Tuhfetu’l-Fukahâ”, I-III, Daru’t-Türâs, Kahire 1419/1998.
• Serahsî, Şemsu’l-Eimme Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl (483/1090), “el-Mebsût”, I-XXX, Çağrı Yayınları, İstanbul 1983.
• Söylemez, Mehmet Mahfuz, “İslam Şehirleri”, Düşün Yayıncılık, İstanbul 2011.
• Söylemez, Mehmet Mahfuz, “Bilimin Yitik Şehri Cündişapur”, Ankara Okulu Yayınları, İstanbul 2015.
• Söylemez, Mehmet Mahfuz, “Bedevilikten Hadariliğe Kufe”, Ankara Okulu Yayınları, İstanbul 2015.
• Söylemez, Mehmet Mahfuz, “Horasan’ın Bilim Merkezi Merv”, Ankara Okulu Yayınları, İstanbul 2016.
• Şâfiî, Muhammed b. İdrîs (204/820), “el-Umm”, I-IX, Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut 1993.
• Tanpınar, Ahmed Hamdi, “Beş Şehir”, Ankara 1960.
• Tümerkan, Sıddık, “Türkiyede Belediyeler: Tarihi Gelişimi ve Bugünkü Durumu”, İstanbul 1946.
• Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu, Ankara 2011.
• Uğur, Abdullah -Alpaslan Aliağaoğlu, “Şehir Coğrafyası”, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara 2015.
• Ûdeh, Abdulkadir (1954), “et-Teşrîu’l-Cinâi’l-İslâmî”, Müessesetü’r-Risâle, I-II, Beyrut, 1415/1994.
• el-Umerî, “Mesâliku’l-Ebsâr Fi’l-Memâlik ve’l-Emsâr”, I-II, Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, Kahire 1924.
• Wensinck, A. J. , "Musallâ", İslâm Ansiklopedisi, VIII, İstanbul 1979, s. 673-674.
• Yâkût el-Hamevî, “Mu’cemu’l-Büldân”, I-IV, Beyrut 1975.
• Yörükan, Ayda, “Şehir Sosyolojisinin ve İnsan Ekolojisinin Teorik Temelleri”, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, 2006.
• Zeydan, Abdülkerim, “İslam Hukukuna Giriş”, (çvr. Ali Şafak), İstanbul 1985.