A REVIEW ON THE SCHOLARHIP OF MU‘TAZILĪ THEOLOGIAN AL-KA‘BĪ REGARDING HIS VIEWS ON TAWHĪD

Yıl 2019, Cilt: 5 Sayı: 1, 57 - 84, 01.06.2019

Fikret Soyal

Öz

Al-Ka‘bī is a theologian of the Baghdad Muʿtazila School, who lived
mostly in Khorasan after being in the scholarly circles of Basra
and Baghdad. Being one of the eminent scholars of Mu‘tazila, he
travelled to Khorasan as a mission to spread theMu‘tazilī views
in the region. For, al-Māturīdī’s general criticism on the Mu‘tazila
usually targets al-Ka‘bī. On the other hand, the most important
work of al-Kaʿbīamong many, Kitāb al-Maqālāt, was also among the
sources ofal-Ash‘arī’s Maqālāt.
Authored primarily as a separate work, ‘Uyūn al-masā’ilwa’ljawābāt
is on the theological polemics that soon incorporated as
the fifth chapter of his Kitāb al-Maqālāt. Though it mainly holds discussions on existence, it also includes different topics on
knowledge and divine attributes. In his work, al-Ka‘bī examines the
Mu‘tazila perception of tawhid by framing the understanding on
divine attributes and explaining his proofs on it.
In this article, al-Ka‘bī’s method of Kalām in general, his principal
views and his role in the Mu‘tazila have been taken into account
and his elaboration of the tawhid principle has been analysed in
accordance to his work ‘Uyūn al-masā’ilwa’l-jawābāt.
Keywords:.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Mu‘tazila, al-Ka‘bī, al-Māturīdī, Tawhīd, ‘Uyûn almasā’il

MUTEZİLE ÂLİMİ KÂ’BÎ’NİN KELÂMCILIĞI VE TEVHÎD KONUSUNDAKİ GÖRÜŞLERİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Öz

Mu‘tezile’nin Bağdat ekolüne mensup bir kelâm bilgini olan Kâ‘bî,
Basra ve Bağdat gibi ilim merkezlerinde bulunduktan sonra bir
süre Horasan’da yaşamıştır. Mu‘tezile içinde reislik derecesine ulaşan
Kâ‘bî, bir misyon gereği Horasan’a gitmiş ve bölgede Mu‘tezilî
görüşlerin yayılmasını sağlamıştır. Bu yüzden özelde Ka‘bî’nin,
genelde Mu‘tezile’nin kelâmî görüşleri İmam Mâtürîdî tarafından
eleştiriye tabi tutulmuştur. Öte yandan Kâ‘bî’nin kaleme aldığı birçok
eser arasından en önemlisi olan Kitâbu’l-maḳālât, Eş‘arî’nin
Maḳālât’ının da kaynakları arasında yer almıştır.
Esasında müstakil bir eser olan, fakat daha sonra Ka‘bî tarafından
Kitâbu’l-maḳālât’ın beşinci bölümü yapılan ‘Uyûnü’l-mesâʾil
ve’l-cevâbât isimli eseri, kelâmî polemiklere yer verdiği önemli bir
eseridir. Ağırlıklı olarak varlık konusunu ele alan bu eser, bilgi ve
sıfat konularını da ihtiva etmektedir Burada Kâ‘bî, sıfat anlayışının
çerçevesini ortaya koyarak tevhîd algısını ve bununla ilgili delilleri
açıklamaktadır.
Bu makalede genel olarak Kâ‘bî’nin kelâmî yöntemi, temel görüşleri
ve Mu‘tezile içindeki rolü ele alınmış, özelde ise tevhîd ilkesi hakkındaki
düşünceleri ‘Uyûnü’l-mesâʾilve’l-cevâbât adlı eseri üzerinden
değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Mu‘tezile, Kâ‘bî, Mâtürîdî, Tevhîd, ‘Uyûnü’l- mesâ’il

Kaynakça

• Abdülhamit, İrfan Fettâh, “Eş‘arî, Ebü’l-Hasan”, DİA, c. 11, İstanbul 1995, s. 444- 447.
• Acar, Ayşe Neslihan, Ebu’l-Kâsım el-Kâ’bî’nin Makâlât’ında Mu’tezileyi Ele Alış Şekli Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 2006.
• Akın, Murat, Basra ve Bağdat Mu’tezile Ekolleri (Şahıslar ve Görüş Ayrılıkları) Sonçağ Yayınları, Ankara 2017, 367 s.
• Arpaguş, Hatice, “Bağdat Mu‘tezile Ekolü: Kâ‘bî Örneği”, İslam Medeniyetinde Bağdat (Medînetü’s-Selâm) Uluslararası Sempozyum, 07-08-09 Kasım 2008, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, İslam Tarihi ve Sanatları Bölümü, 2011.
• Aydınlı, Osman, Akılcı Din Söylemi: Farklı Yönleriyle Mu’tezile Ekolü, Hitit Kitap Yayınevi, Ankara 2010, 390 s.
• Aydınlı, Osman, İslam Düşüncesinde Aklîleşme Süreci: Mu’tezile’nin Oluşumu ve Ebü’l-Hüzeyl Allâf, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2001.
• Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali b. Sâbit el-Hatîb, Târîhu Bağdâd, Thk. Mustafa Abdülkadir Atâ, y.y. Beyrut 1996, 14 Cilt.
• Bağdâdî, Ebû Mansur Abdülkahir b. Tahir b. Muhammed Temimi Abdülkahir, el- Farḳ beyne’l-fıraḳ, Thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid, Dârü’t-Türas, Kahire ts. 366 s.
• Bebek, Adil, “Kâ‘bî”, DİA, c. 24, İstanbul 2001, 27.
• Çelebi, İlyas, “Lütuf”, DİA, c. 27, İstanbul 2003, 27: 239-241.
• Çelik, Taha, Ebu’l-Kasım el-Kâ‘bî ve Kabûlü’l-Ahbâr ve Ma’rifetü’r-Ricâl İsimli Eseri, Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, 2009, 89 s.
• Eş’ârî, Ebu’l-Hasen, İlk Dönem İslam Mezhepleri, Trc. Mehmet Dalkılıç-Ömer Aydın Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2005.
• Gölcük, Şerafettin, “Hayyât, Ebü’l-Hüseyin”, DİA, c. 17, İstanbul 1998, s. 103-105. İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şehabeddin Ahmed, Lisânu’l-mîzân, Thk. Abdülfettâh Ebû Ğudde, y.y. Beyrut 2002, 4 Cilt.
• İbn Nedîm, Ebu’l-Ferec Muhammed b. Ebu Yakub İshak, el-Fihrist, Thk. Yusuf Ali Tavil, y.y. Beyrut 1996.
• İbnu’l-Esîr, Ebu’l-Hasan Ali b. Ebu’l-Kerem Muhammed b. Abdülkerîm, el-Lubâb fî Tehzîbi’l-Ensâb, y.y. Beyrut 1980.
• Kâ‘bî, Ebü’l-Kasım Abdullah b. Ahmed b. Mahmud el-Belhi, Fażlü’l-iʿtizâl ve tabaḳātü’l- Muʿtezile, Thk. Fuad Seyyid, ed-Darü’t-Tunisiyye, Tunus 1974.
• Kâ‘bî, Ebü’l-Kasım Abdullah b. Ahmed b. Mahmud el-Belhi, Kitâbu’l-Maḳālât ve ma‘ahu ʿUyûnü’l-mesâʾil ve’l-cevâbât, Thk. Hüseyin Hansu-Racih Kurdi, Abdülhamid Kurdi, Kuramer, İstanbul; Darü’l-Feth, Amman 2018.
• Kâ‘bî, Ebü’l-Kasım Abdullah b. Ahmed b. Mahmud el-Belhi, Kitâbü’l-Aḫbâr fî maʿ-rifeti’r-ricâl, Thk. Hüseyin Hansu, Kuramer, İstanbul; Darü’l-Feth, Amman 2018.527 s.
• Kâ‘bî, Ebü’l-Kasım Abdullah b. Ahmed b. Mahmud el-Belhi, ʿUyûnü’l-mesâʾil ve’l- Cevâbât, Darü’l-Hamid, Amman 2014, 148 s.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasan b. Ahmed, Şerḥu’l-uṣûli’l-ḫamse, haz. Ahmed b. el-Hüseyin b. Ebi Haşim Mankdim, thk. Abdülkerim Osman, Mektebetü’l- Vehbe, 2. bs., Kahire 1988.
• Kādî Abdülcebbâr, İmadüddin Ebi’l-Hasen Abdülcebbar b. Ahmed, Fażlü’l-iʿtizâl ve tabaḳātü’l-Muʿtezile, Nşr. Fuad Seyyid, ed-Darü’t-Tunisiyye, Tunus 1974, 451 s.
• Kalaycı, Mehmet, Tarihsel süreçte Eşarilik-Mâtüridîlik İlişkisi Ankara Okulu, Ankara 2013, 384 s.
• Kaplan, Yunus, Horasan Mu‘tezilesi ve Ebu’l-Kâsım el-Kâ‘bî’nin Hayatı, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2006.
• Keskin, Mehmet, “Ehl-i Sünnet ve Mu’tezile Maḳālât Geleneği: el-Eş‘arî ve el-Belhî Örneği”, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2014, S. 27.
• Koçoğlu, Kıyasettin, Mâtürîdî’nin Mu‘tezile’ye Bakışı, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2005.
• Koloğlu, Orhan Şener, “Kâdı Abdülcebbâr’a Göre İmâmiyye Fırkaları: Mu’tezilî Maḳālât’tan Bir Kesit”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2003, S. 12/2, s. 203-255.
• Lâmişî, Ebü’s-Senâ (Ebü’l-Mehâmid) Mahmûd b. Zeyd, et-Temhîd li-ḳavâʿidi’ttevḥîd, Thk. Abdülmecid Türki, Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, Beyrut 1995.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd Mâtürîdî, Kitâbü’t-Tevhîd, Thk. Bekir Topaloğlu-Muhammed Aruçi, İsam yayınları, Ankara 2003, 718 s.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd Mâtürîdî, Kitabü’t- Tevhid Tercümesi, Trc. Bekir Topaloğlu, İsam Yayınları, Ankara 2002, 532 s.
• Musahan, Ali Yıldız, “Maveraünnehir Bölgesinde Mu‘tezile-Matüridi Etkileşimi”, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2015, S. 28/1, s. 185-220.
• Musahanov, Yuldus, Maturidi’nin Mu’tezile Eleştirisi (Ebu’l-Kasım el-Kâ‘bî el-Belhi Bağlamında), Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2009, 185-220.
• Özen, Şükrü, “IV. (X.) Yüzyılda Maveraünnehir’de Ehl-i Sünnet-Mu’tezile Mücadelesi ve Bir Ehl-i Sünnet Beyannamesi”, İslâm Araştırmaları Dergisi 2003/9 (2003): 49-85.
• Özen, Şükrü, “Mâtürîdî”, DİA, c. 28, İstanbul 2003, 146-151.
• Safedî, Ebü’s-Selahaddin Halil b. Aybek b. Abdullah, el-Vâfi bi’l-vefeyat, i’tena Muhammed Adnan Bahit, Mustafa Hıyari, V, Franz Steiner Verlag, Beyrut 1993, 24. Cilt, s.469
• Topaloğlu, Bekir, “Hudûs”, DİA, c. 18, İstanbul 1998, 304-309.
• Watt, William Montgomery, İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri, Trc. Ethem Ruhi Fığlalı, Umran Yayınları, Ankara 1981, 427 s.