Tatar Edebiyatında Hac Seyâhatnâmeleri ve Musa Carullah’ın Hac Seyâhatnâmesi

Yıl 2021, Cilt: 7 Sayı: 1, 95 - 140, 22.06.2021

Seydi Kiraz

https://doi.org/10.32955/neu.istem.2021.7.1.03

Öz

Hac yolculuklarında tutulan notlar, müelliflerin gözlem, izlenim ve tespitleri hac seyâhatnâmeleri olarak adlandırılan türün teşekkülünü sağlamıştır. Bu türün hem Anadolu sahasında hem de Anadolu sahası dışında birçok örneği kaleme alınmıştır. Anadolu dışında hac muhtevalı eser yazmanın edebî bir geleneğe dönüştüğü toplumlardan biri de Tatar Türkleridir. Bu çalışmada bir Tatar mütefekkiri olan Musa Carullah’ın Hac Seyâhatnâmesi ele alınacaktır. Yazma, Millî Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu’nda 06 Mil Yz A 5924’te kayıtlıdır. Seyâhatnâme, tamamı 66 varak olan bir not defterinin, 1a-28a varaklarında bulunmaktadır. Deniz yoluyla yapılan seyâhatte, güzergâhtaki ülkeler ve olaylar dikkatli bir gözlemle sunulmuştur. Eserde başta Türkiye olmak üzere Suudî Arabistan, Yemen, Mısır, İngiltere, Rusya, Hindistan, Çin gibi birçok ülke; Atatürk, İbn Suud, Muhammed Esedullah, Karim Khakimov, Ferdinand de Lesseps gibi mühim simalar; Süveyş Kanalı, İstanbul Boğazı, Mağrib Boğazı ve Cenup Boğazı ile kutsal topraklar hakkında yapılan önemli tespitlere yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hac Seyâhatnâmeleri, Türk Edebiyatında Hac Seyâhatnâmeleri, Tatar Edebiyatında Hac Seyâhatnâmeleri, Musa Carullah Bigiyef.

Haj Travelbooks in Tatar Literature and Musa Jarullah’s Haj Travelbook

Öz

The notes kept during the pilgrimage journeys and the observations, impressions and determinations of the authors provided the formation of the type called pilgrimage travelnames. Many examples of this species have been written both in and outside the Anatolian area. Tatar Turks are one of the societies in which writing works with pilgrimage content outside Anatolia has turned into a literary tradition. In this study, the Haj Seyâhatnâma of Musa Jarullah, a Tatar thinker, will be discussed. The manuscript is registered at 06 Mil Yz A 5924 in the National Library Manuscripts Collection. Seyâhatnâma is located on the sheets 1a-28a of a notebook, all of which are 66 sheets. The countries and events on the route are presented with careful observation in the sea route. In the work, many countries such as Saudi Arabia, Yemen, Egypt, England, Russia, India, China, especially Turkey; important figures such as Ataturk, Ibn Saud, Muhammed Asadullah, Karim Khakimov, Ferdinand de Lesseps; important observations about the Suez Canal, the Istanbul Strait, the Maghrib Strait and the Cenup Strait and the holy lands are included.

Anahtar Kelimeler

Hajj Travelbooks, Hajj Travelbooks in Turkish Literature, Hajj Travelbooks in Tatar Literature, Musa Jarullah Bigiyef.

Kaynakça

• Ahmed Fakih. Kitâbu Evsâfı Mesâcidi’ş-Şerîfe. nşr. Hasibe Mazıoğlu. Ankara: TDK Yay., 1974.
• Aslaeva, Aıgul. “XIX-XX. YY. Tatarca Yazılan Hacnâmeler”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Necmeddin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019.
• Bigiyef, Musa Carullah. Hac Seyâhatnâmesi. Millî Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu 06 Mil Yz A 5924 1a-28a.
• Bigiyef, Musa Carullah. Hâfız Divanı’nın Kazan-Tatar Türkçesine Şerhi. çev. Ömer Küçükmehmetoğlu. İstanbul: Akademi Titiz Yay., 2017.
• Bigiyef, Musa Carullah. Halk Nazarına Bir Niçe Mesele. ed. Ferhat Koca. çev. Hasan Şahin. Kazan, 2020.
• Bigiyef, Musa Carullah. Hatun. çev. Mehmet Görmez. Ankara: Otto Yay., 2018.
• Bigiyef, Musa Carullah. Kavaid-i Fıkhiyye. çev. Ferhat Koca v.dğr. Ankara: Ankara Okulu Yay., 2018.
• Bigiyef, Musa Carullah. Uzun Günlerde Oruç. çev. Abdullah Kahraman. İstanbul: İz Yayıncılık, 2010.
• Bigiyef, Musa Carullah. Zekat. çev. Ferhat Koca. Ankara: Ankara Okulu Yay., 2019.
• Coşkun, Menderes. Manzum ve Mensur Osmanlı Hac Seyahatnameleri ve Nâbî’nin Tuhfetü’l-Harameyn’i. Ankara: Kültür Bakanlığı Yay., 2002.
• Coşkun, Menderes. “Seyâhatnâme/Türk Edebiyatı”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 37/13-16. İstanbul: TDV Yay., 2009.
• Çavuşoğlu, Raşit. Hicaz Yollarında Bir Sûfî Mehmed İlhâmî’nin Hac Seyâhatnâmesi. İstanbul: Okur Akademi, 2. Basım, 2020.
• Derdi̇yok, İ. Çetin. “Musa Bigiyef ve Tatar Türkçesiyle Yazılmış Hâfız Divanı Şerhi”. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 13/2 (2004): 105-116.
• Dilek, Kaan. “Seyâhatnâme/Fars Edebiyatı”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 37/11-13. İstanbul: TDV Yay., 2009.
• Dursun, Davut. “İslâm Konferansı Teşkilâtı”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 23/49-53. İstanbul: TDV Yay., 2001.
• Evliya Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî. Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi (9. Kitap). nşr. Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman ve Robert Dankoff. İstanbul: Yapı Kredi Yay., 2005.
• Görmez, Mehmet. Musa Carullah Bigiyef. Ankara: TDV Yay., 1994.
• Harman, Ömer Faruk. “Hac”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 14/382-386. İstanbul: TDV Yay., 1996.
• Karaman, Hayrettin v. dğr. Kur’an Yolu Türkçe Meal ve Tefsir. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yay., 2006.
• Kanlıdere, Ahmet. “Mûsâ Cârullah”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 31/214-216. İstanbul: TDV Yay., 2006.
• Karataş, Ahmet. “Türk-İslâm Edebiyatında Manzum Menâsik-i Haclar ve Nâlî Mehmed Efendi’ye Atfedilen Menâsik-i Hac (Edisyon Kritik)”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2003.
• Khairutdinov, Aidar Garifutdinovich. Rusya’dan, Demek Mümkün Yalnız Ben (Musa Bigiyef’in 1927 Yılı Hacnâmesi) Русиядән, димәк мөмкин, йалңыз бән... (Муса Бигиевнең 1927 нче елгы хаҗнамәсе). Kazan: Tataristan Cumhuriyeti Bilimler Akademisi Shigabutdin Marjani Tarih Enstitüsü, 2016.
• Khayrutdinov, Aidar Garifutdinovich. “Musa Bigеev’s Hajjnâme ‘It May Be Saıd I Am The Only One From Russıa…’ (Хаджнаме Мусы Бигеева. «Из России, Можно Сказать, Я Один…»)”. Islam in the Modern World (Ислам в современном мире) 12/4 (ts.), 25-50.
• Kiraz, Seydi. “Fethî’nin Manzum Menâzil-i Hacc’ı”. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi 18 (Mart 2020): 261-285.
• Kiraz, Seydi. İndî’nin Manzum Menâsik-i Hacc’ı (İnceleme Metin Dizin ve Sözlük). Erzurum: Fenomen Yay., 2020.
• Ki̇raz, Seydi. “Konyalı Seyyid Mehmed Efendi’nin Manzum Menâsik-i Hacc’ı”. KÜLLİYAT Osmanlı Araştırmaları Dergisi 10 (2020): 1-21.
• Koca, Ferhat. İslâm Nazarında Müskirât ve Meyyit Yakmak Meseleleri. Ankara: Ankara Okulu Yay., 2003.
• Kütükçü, Mustafa. “Rusya’da Haccın Tarihi Serüveni”. Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi 12 (01 Aralık 2011): 178-190.
• Mert, Hamdi. “Musa Carullah Bigiyef -Hayatı, Mücadelesi, Fikirleri”. Bilig 8 (1999): 125-141.
• Nâbî. Tuhfetü’l-Haremeyn. nşr. Mahmut Karakaş. Şanlıurfa: Özdal Yay., 1989.
• Oraltay, Hasan v.dğr. Kazak Türkçesi Sözlüğü. İstanbul, 1984.
• Osmanzâde Hüseyin Vassaf. Hicaz Hatırası. nşr. Mehmet Akkuş. İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı, 2011.
• Öner, Mustafa. “Abdullah Tukay ve Seyahat Yazıları”. Geçmişten Günümüze Seyahat Edebiyatı Elginkan Vakfı 4. Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Kurultayı Bildirileri 24-25-26 Nisan 2019. 275-286. İstanbul: Kitabevi Yay., 2019.
• Öner, Mustafa. Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü. TDK Yay., 2009.
• Özcan, Abdulkadir. “Osmanlı Dönemi/Hac”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 14/400-408. İstanbul: TDV Yay., 1996.
• Qureshı, M. Naeem. “Dünya İslâm Kongresi”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 10/25-26. İstanbul: TDV Yay., 1994.
• Sak, İzzet - Çeti̇n, Cemal. “XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Osmanlı Devleti’nde Menziller ve Fonksiyonları: Akşehir Menzilleri Örneği”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 16 (2004): 179-221.
• Sarıkaya, Meliha. “Hüseyin Vassâf’ın Hicaz Hatırası veya Bir Asır Öncesinin Hicaz Günlüğü” Keşkül 10 (2006): 62-66.
• Sibgatullina, Alfina. “Tatarca Hacnamelerdeki İstanbul”. Türk Edebiyatında İstanbul Sempozyumu (03-05 Nisan 2008) Bildirileri ed. Erol Ülgen - Emin Özbaş. 933-938. İstanbul: Beşir Kitabevi, 2009.
• Yaran, Rahmi. “Hac”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 14/410-413. İstanbul: TDV Yay., 1996.
• Yazıcı, Hüseyin. “Seyâhatnâme”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 37/9-11. İstanbul: TDV Yay., 2009.