قيود العالم الموسوعي إبراهيم الحلبي المداري : تحليل وتقييم

Yıl 2024, Cilt: 10 Sayı: 2, 373 - 409, 31.12.2024

Münzir Şeyhhasan

https://doi.org/10.32955/neu.istem.2024.10.2.02

Öz

يُعتبر إبراهيم الحلبي المداري (1190هـ/1776م) أحد العلماء الموسوعيين في القرن الثاني عشر الهجري/الثامن عشر الميلادي؛ حيث برعَ في علم الكلام والفقه والتصوف والمنطق وعلوم اللغة والفلك والرياضيات وغيرها، وتركَ في كُلِّ فنٍّ كتابًا على الأقل. ولد الحلبي بين عامي 1100-1113هـ/1688-1701م تقريبًا في مدينة حلب وتلقى أول تعليمه فيها، رحل مبكرًا إلى مصر لطلب العلم ومكث فيها سبع سنوات، عاد بعد ذلك لمسقط رأسه ثم استكمل أسفاره في طلب العلم للشام والحجاز ومصر مرة ثانية، غلب على الحلبي دراسة العلوم العقلية في مصر، ودراسة العلوم النقلية في الشام والحجاز. سافرَ الحلبي أواخر سنة 1153هـ/1740م على رأس وفدٍ إلى إستانبول ليلتقي براغب باشا (ت. 1176هـ/1763م) رئيسِ الكُتَّاب آنذاك، ولمَّا اطَّلعَ راغب باشا على علم الحلبي وسَعَةِ اطلاعِهِ طلبَ منه البقاءَ في إستانبول وجعلَهُ أمينًا (حافظ الكتب) لمكتبته. باعتباره مسؤولًا عن مكتبة راغب باشا فإنا نجدُ خطَّ الحلبي على العديد من النسخ الخطية في هذه المكتبة، لا سيما في كتب علم الكلام والتصوف والحكمة والفلك؛ حيث عثرتُ على سبعٍ وأربعين رسالة عليها خط الحلبي، منها عشر رسائل هي مؤلفاته مكتوبة كاملة بخط يده، وسبع رسائل لمؤلفاته أيضًا إلا أنها ليست بخطه؛ بل عليها تعليقاتٌ وقيود بخطه. ووقفت كذلك على تسع وعشرين رسالة لمؤلفات أخرى عليها خط الحلبي، وأخيرًا عثرتُ على ما يشبه الكراسة اليومية بخط الحلبي عليها قيود ومعلومات متنوعة، تعكس الحالة العلمية وبعض الأحداث التاريخية، والكوارث الطبيعية. قام الحلبي لكونه حافظًا لمكتبة راغب باشا بمقابلة العديد من النسخ الخطية مع أصولها؛ لذا فإن أكثر ما يميز قيود الحلبي هي تصحيحاته وتقويمه للنص، فضلًا أنَّا نجد في قيوده تعليقاتٍ نفيسة تحقق المسائل، ورسومات وجداول لتوضيح وتلخيص الموضوع، وأيضًا معلومات عن مؤلف الكتاب ومصادره، وكذلك معلومات تاريخية عن مكان قراءة الكتاب وزمانه، وغيرها من الفوائد القيمة، مما يضفي أهمية خاصة على نسخ هذه المكتبة على وجه التحديد. في هذه المقالة سنتعرض لقيود إبراهيم الحلبي المتكلم المحقق والصوفي الفذ، محاولين إلقاء الضوء على طبيعة هذه القيود وأنواعها؛ إذ يمكن حصر قيوده في ستة أنواع: قيود تفيد معلومات عن حياته الشخصية، وعن تلامذته وأساتذته، وعن النسخ الخطية وتصويب أخطائها واستكمال نواقصها ومعلومات عن مؤلفيها، وقيود فيها تحقيق وتحرير للمسائل، وبعضها فيها تعليقات لتوضيح عبارة المتن وتصويبها، وأخيرًا قيود تفيد معلومات عن الأحوال الجوية والكوارث الطبيعية والوقائع اليومية. كما سنحاول بيان إسهامات قيود الحلبي في التعريف بحقبة المؤلف الزمانية علميًّا وتاريخيًّا وجغرافيًّا، وبالتالي أثرها في رفع القيمة العلمية لمخطوطات مكتبة راغب باشا. فضلًا عن أثر الخلفية العلمية لإبراهيم الحلبي لا سيما الكلامية منها في هذه القيود.

Anahtar Kelimeler

إبراهيم الحلبي المداري, علم الكلام, مكتبة راغب باشا, حافظ الكتب, قيود

Annotations of Encyclopedic Scholar Ibrahim al-Halabi al-Madari: Analysis and Evaluation

Öz

Ibrahim al-Halabi al-Madari (1190/1776) is considered one of the comprehensive scholars of the twelfth/eighteenth century. He excelled in various fields, including Kalam, fiqh, Sufism, logic, linguistics, astronomy, mathematics, and others, leaving behind at least one book in each discipline. Al-Halabi whose Born in Aleppo between 1100-1113/1688-1701 received his initial education in his hometown. Subsequently, he traveled to Egypt at a young age and studied under some of the most distinguished scholars of his time. After spending approximately seven years there, he returned to Aleppo and then traveled in sequence to Damascus, Hijaz, and again to Egypt. It can be said that Halebi focused primarily on rational sciences while in Egypt, and on traditional sciences in Damascus, Mecca, and Medina. Al-Halabi traveled in the late year 1153/1740 as the head of a delegation to Istanbul to meet Ragıp Pasha (1176/1763), Reîsü’l-küttâb (Foreign Minister of the Ottoman Empire) at that time. Upon Ragıp Pasha’s recognition of al-Halabi's knowledge and extensive expertise, he requested him to stay in Istanbul. He appointed him as a Director (Librarian) for his library, which was named after him. As the Director of Ragıp Pasha’s library, al-Halabi’s handwriting is found on numerous manuscripts in this library, especially in the fields of Kalam, Sufism, philosophy, and astronomy, I have identified a total of forty-seven manuscripts containing Halebi’s annotations. Among these, ten Risale are his own works written in his own handwriting. Also seven of these are also his own works, but they are not entirely handwritten; they include additional notes written in his script. Twenty-nine manuscripts contain handwritten notes and records by Halebi on various other works. I also found what resembles a daily notebook in al-Halabi’s handwriting, containing various notes and information reflecting the scholarly state, some historical events, and natural disasters. As the Director of Ragıp Pasha’s library, al-Halabi compared many manuscripts with their original copies. Thus, what distinguishes al-Halabi’s annotations the most are his corrections and improvements to the text. Moreover, his annotations include valuable comments that clarify the subject, drawings, tables to illustrate and summarize the content, and information about the book’s author and sources. Additionally, historical information about the place and time of reading the book and other valuable insights can be found in his notes. This adds a special significance to the manuscripts of this library in particular. In this article, we will explore the annotations of Ibrahim al-Halabi, the Director of Ragp Pasha’s library, attempting to shed light on the nature and types of these annotations. Thus, Halebi’s notes can be categorized into six types: biographical and personal life details, information about his students and teachers, corrections of errors and completions of deficiencies in manuscript copies, clarifications of ambiguities and obscure issues in the texts, commentaries aimed at elucidating and correcting the text, and records providing information about weather conditions, natural disasters, and daily events. Additionally, the article will explore how Halebi’s annotations define the scientific, historical, and geographical context of his time. Consequently, we will examine their impact on enhancing the scientific value of the manuscripts in Ragıp Pasha’s library. We will also assess the influence of Ibrahim al-Halabi’s scholarly background, especially his theological/kalam background, on these Annotations.

Anahtar Kelimeler

Ibrahim al-Halabi al-Madari, Kalam, Ragıp Pasha’s Library, Director of library/Librarian, Annotations

Çok Yönlü Bir Alim İbrahim el-Halebî el-Medârî’nin Kuyûdatı: Analiz ve Değerlendirme

Öz

İbrahim el-Halebî el-Medarî (ö. 1190/1776), on ikinci/on sekizinci yüzyılın çok yönlü alimlerinden biri olarak kabul edilir. Kelam, fıkıh, tasavvuf, mantık, dil bilimleri, astronomi, matematik ve diğer birçok alanda yetkinlik göstermiş ve her bir bilim dalında en az bir eser telif etmiştir. 1100-1113/1688-1701 arasında bir tarihte Halep şehrinde dünyaya gelen Halebî, ilk eğitimini doğduğu şehirde aldı. Sonra erken yaşta Mısır’a seyahat edip dönemin en yetkin âlimlerinden ders aldı. Yaklaşık yedi yıl süreyle orada kaldıktan sonra memleketi Halep’e döndü ve akabinde sırayla Şam, Hicaz ve yeniden Mısır’a seyahatler yaptı. Halebî’nin Mısır’da ağırlıklı olarak aklî ilimleri, Şam, Mekke ve Medine’de ise daha çok rivayete dayalı ilimleri tahsil ettiğini söyleyebiliriz. Halebi, 1153/1740 yılı sonlarında görevli olarak bir heyetin başında İstanbul’a gitmiş ve o dönemde Reisülküttab olan Ragıp Paşa (ö. 1176/1763) ile görüşmüştür. Ragıp Paşa, Halebi’nin ilmi derinliğini gördükten sonra onun İstanbul’da kalmasını istemiş ve şahsi kütüphanesine hafızü’l-kütüb olarak görevlendirmiştir. Kütüphane sorumlusu olarak Halebi’nin el yazısıyla aldığı notlarını özellikle kelam, tasavvuf, felsefe ve astronomiye dair birçok el yazma nüshasında görmekteyiz. İçerisinde Halebi’nin notları bulunan toplam kırk yedi risale tespit ettik. Bunlar arasında on risale kendi eserlerinden el yazısıyla yazdığı risalelerdir. Yedi risale ise yine kendi eserleri ancak tamamı el yazısıyla yazılmamış üzerine hattıyla eklediği notlar bulunmaktadır. Yirmi dokuz risalede ise muhtelif eserlerin üzerine Halebî’nin el yazısıyla yazılmış notlar ve kayıtlar bulunmaktadır. Ayrıca, Halebi’nin çeşitli notlar ve bilgiler içeren, zamanının bilimsel durumu, bazı tarihî olayları ve doğal afetleri kayda alan bir rûznâmeye de rastladık. Hafızü’l-kütüb olması nedeniyle Halebi, birçok yazma eseri asıllarıyla karşılaştırmıştır. Bu nedenle Halebi’nin notlarının en belirgin özelliklerinden biri, metinlerde yaptığı düzeltme ve değerlendirmelerdir. Notlarında ayrıca kıymetli açıklamalar, konuyu netleştiren ve özetleyen çizimler ve tablolar, kitabın yazarı ve kaynakları hakkında bilgiler, kitabın okunduğu yer ve zaman hakkında tarihî bilgiler ve diğer değerli bilgiler bulunmaktadır. Bu durum, özellikle Ragıp Paşa Kütüphanesi’ndeki yazmalara özel bir önem kazandırmaktadır. Bu makalede; kelamcı, mutasavvıf ve muhakkik İbrahim el-Halebi’nin kuyûdâtı ele alınacak, bu notların türleri ve mahiyeti detaylı bir şekilde incelenecektir. Nitekim Halebi’nin kuyûdâtı altı türde özetlenebilir: biyografisi ve kişisel hayatı, öğrencileri ve hocaları, yazma nüshalarda geçen hataların düzeltilmesi ve eksikliklerinin tamamlanması ve yazarları hakkında bilgiler vermesi, meselelerde geçen muğlaklık ve müphemliği gidermesi, metnin kelimelerini açıklığa kavuşturmak ve düzeltmek için yorumlaması ve son olarak, hava koşulları, doğal afetler ve günlük olaylar hakkında bilgi veren kayıtlar olduğunu söylemek mümkündür. Ayrıca Halebî’nin kuyûdâtları, yazarın yaşadığı dönemi bilimsel, tarihî ve coğrafi açıdan nasıl tanımladığı ve Ragıp Paşa Kütüphanesi yazmalarının bilimsel değerini nasıl artırdığı açısından da incelenecektir. Bununla beraber İbrahim el-Halebi’nin bilimsel arka planının, özellikle kelamî arka planının bu kuyûdâttaki etkisi de değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

İbrahim el-Halebi el-Medari, kelam, Ragıp Paşa Kütüphanesi, kütüphaneci, Kuyûdât

Kaynakça

• Angell, Elizabeth. “Bir Şehir Manzarası: İstanbul’un Tarihinde Depremler”. Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi. 1/510-518. Ankara: TDV Yayınları, 2015.
• Berzençî, Muhammed b. Resûl. el-Câzibü’l-Gaybî ilâ’l-Cânibi’l-Garbî fî Halli Muşkılâti’ş-Şeyh Muhyiddin İbnü’l-Arabî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Lâleli, 1352.
• Berzençî, Muhammed b. Resûl. el-Câzibü’l-Gaybî ilâ’l-Cânibi’l-Garbî fî Halli Muşkılâti’ş-Şeyh Muhyiddin İbnü’l-Arabî. thk. Nasır Muhammed Yahya Dımiriyye. Beyrut: Dârü’l-Medârü’l-İslâmî, 1. Baskı, 2021.
• Câmî, Abdurrahman. Şerhu Füsûsü’l-Hikem. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 1542.
• Devvânî, Celâleddîn Muhammed b. Es‘ad. ez-Zevrâ’ min el-Hikmetü’z-Zehrâ’. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Halet Efendi, 310.
• Demirli, Ekrem. “et-Tuhfetü’l-Mürsele”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/358-359. Ankara: TDV Yayınları, 2012.
• Duğaym, Mahmûd es-Seyyid. Fahrasü’l-Mahtûtâtü’l-Arabiyye ve’t-Türkiyye ve’l-Farsiyye fî Mektebeti Râgıb Paşa. Cidde: Sekîfetü’s-Safâ el-İlmiyye, 1. Baskı, 1437/2016.
• Erünsal, İsmail E. “Râgıb Paşa Kütüphanesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/406-407. Ankara: TDV Yayınları, 2007.
• Fazlıoğlu, İhsan. “Mustafa Sıdkı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/356-357. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Halebî el-Medârî, İbrahim b. Mustafa. Hâşiye alâ Şerhi’l-Akâidi’s-Sûfiyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Râgıb Paşa, 2215.
• Halebî el-Medârî, İbrahim b. Mustafa. Kurrâsetü’l-Halebî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, 2100.
• Halebî el-Medârî, İbrahim b. Mustafa. Silkü’n-Nizâm li-Cevâhiri’l-Kelâm. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, 2042.
• Halebî el-Medârî, İbrahim b. Mustafa. Tuhfetü’l-Ahyâr alâ’d-Dürri’l-Muhtâr. Kayseri: Kayseri Kütüphanesi, Raşid Efendi, 26426.
• Halebî el-Medârî, İbrahim b. Mustafa. Tuhfetü’l-Ahyâr alâ’d-Dürri’l-Muhtâr. Saraybosna: Saraybosna Kütüphanesi, Gazi Hüsrev Bey, 3270.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osman el-Mosulî. Sırru’s-Sınâ‘a ve Esrâru’l-Belâğa. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Râgıb Paşa, 1317.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddin Muhammed b. Ali b. Muhammed. el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye. İstanbul: Beyazıt Kütüphanesi, Beyazıt, 3743-3746.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddin Muhammed b. Ali b. Muhammed. el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hakîm Oğlu, 488-489.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddin Muhammed b. Ali b. Muhammed. el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye. İstanbul: İslamî Eserler Kütüphanesi (Konya Yazması), 1845-1881.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddin Muhammed b. Ali b. Muhammed. el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye. thk. Abdülaziz Sultan el-Mansûb, Tarim: Kültür Bakanlığı, Safa Serisi, 1. Baskı, 1431/2010.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddin Muhammed b. Ali b. Muhammed. el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye. thk. Osman Yahya, Kahire: Yüksek Kültür Konseyi, Sorbonne Yüksek Öğrenim Enstitüsü iş birliğiyle, Mısır Genel Kitap Kurumu, 1. Baskı, 1405/1985.
• İbnü’l-Hâim, Şihâbüddin Ahmed. Şerhu’l-Manzûmeti’l-Yâsemîniyye fî İlmi’l-Cebr ve’l-Mukabele. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Lâleli, 2134.
• Kâdızâde er-Rûmî, Şerhu’l-Mulhass fî’l-Hey’e. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Lâleli, 2134.
• Kevserî, Muhammed Zâhid. Mukaddimâtü’l-İmâmü’l-Kevserî. Şam: Dârü’s-Süreyya li’t-Tıba‘a ve’n-Neşr, 1. Baskı, 1418/1997.
• Mazlum, Deniz. 1766 İstanbul depremi belgeler ışığında yapı onarımları. İstanbul: Araştırmaları Enstitüsü yayınları, Suna ve İnan Kıraç Vakfı İstanbul Araştırmaları Enstitüsü, 2011.
• Nâbulsî, Abdülganî b. İsmâîl. Nuhbetü’l-Mes’ele Şerhu’t-Tuhfetü’l-Mürsele. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Halet Efendi, 310.
• Nâbulsî, Abdülganî b. İsmâîl. Tehrîkü’l-İklîd fî Fethi Bâbi’t-Tevhîd. thk. es-Seyyid Yûsuf Ahmed, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2012.
• Öngören, Reşat. “Kuşâşî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/470-471. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Râzî, Fahreddin. el-Metâlibü’l-‘Âliye min el-‘İlmü’l-İlâhî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Râgıb Paşa, 812.
• Safedî, Salahaddin Halil b. Eybek b. Abdullah. el-Vâfî bi’l-Vefeyât. thk. Ahmed el-Ernaût - Türkî Mustafa, Beyrut: Dâr İhyâü’t-Türâs, 1420/2000.
• Şa‘rânî, Abdü’l-Vehhâb. Durretü’l-Gavvâs ‘alâ Fetâvâ Seyidî Ali’l-Havvâs. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Turâs, 1998.
• Şennâvî, Ebü’l-Mevâhib Ahmed b. Ali b. Abdülkudûs. el-Cevheretü’s-Semînetü min Hikmeti İbn Sînâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Halet Efendi, 310.
• Şennâvî, Ebü’l-Mevâhib Ahmed b. Ali b. Abdülkudûs. el-İklîdü’l-Ferîd fî Tecdîdi’t-Tevhîd. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Halet Efendi, 310.
• Şettârî, İbn Sa‘dullah el-Hüseynî - İbn Vecîh es-Sânî. Şerhu’l-Akâidi’s-Sûfiyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Râgıb Paşa, 2214.
• Şeyhhasan, Münzir. “İbrahim Halebî el-Medârî ve el-Lüm‘a Adlı Eseri”. el-Lüm‘a fî’l-Hudûs ve’l-Kıdem ve’l-Kazâ ve’l-Kader ve Tahkîki’t-Teklîf. İbrahim b. Mustafa el-Halebî el-Medârî. 25-76. Ankara - İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları – İSAM Yayınları, 1444/2022.
• Tokay, Z. Hale. “Rüstem Paşa Külliyesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/291-292. Ankara: TDV Yayınları, 2008.
• Yahyâ, Osman. Müellefâtü İbnü’l-Arabî: Târîhuhâ ve Tasnîfuhâ. çev. Ahmed Muhammed et-Tayyib. Kahire: Mısır Genel Kitap Kurumu, 2001.
• Yânyevî, Esad Efendi. et-Ta‘lîmü’s-Sâlis/Tercümetü’l-Kütübü’s-Semâniye lis-Semâ’i’t-Tabî’î li-Aristoteles. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Râgıb Paşa, 824.