The Meanings Attributed to the Word ‘Rabb’ in Early Tafsirs: Examples of Evidence from Arabic Poetry

Yıl 2024, Cilt: 10 Sayı: 2, 410 - 433, 31.12.2024

Abdullah Sevgi

https://doi.org/10.32955/neu.istem.2024.10.2.03

Öz

In the early period when the Qur'ān began to be revealed, the Arab society believed in Allah and acknowledged Him as the owner and creator of everything. In their daily conversations, they used the term “Rabb” not only for Allah but also for other beings, such as angels, rulers, idols, and some tribal leaders. From the Qur'an, one can deduce that early Arab polytheists believed Allah created the heavens and the earth, controlled the sun, provided sustenance, gave life, and was the supreme ruler of all worlds. The names “Allah” and “Rabb” appear 20 and 44 times, respectively, in the first 30 surahs, indicating the Arabs' familiarity with “Rabb.” They used “Rabb” exclusively for Allah without qualifications, while for other beings, it was paired with other words. During this period, the Qur'an conveyed its divine message by using the term “Rabb,” which the Arabs were very familiar with. Like other divine books, the Qur'an was revealed in the language of its first audience and addressed them using words and concepts they understood. To know Allah, and to have correct information about Him, one must learn the names and attributes He introduces Himself in the Qur'an. The name “Rabb” is the most used name after “Allah”, defining divinity and relating to all creatures. “Rabb” appears 971 times in the Qur'an, and directly attributed to Allah in 964 instances. The widespread use of the name “Rabb” in the Qur'an and its usage in conjunction with other Asma'ul Husna, especially names like al-‘Azīz, al-Ghafūr, al-Raḥīm, al-Ra’uf, al-Tawwāb, al-Ghani, and al-Wadud, enhances its significance. Therefore, understanding “Rabb” helps understanding the other names. To uncover the meanings of the term “Rabb” in the Qur'an, it is essential to refer to early tafsir sources and the collections of Arabic poetry. In this article, we examined the early poetry of the Arabs, the Qur'an's first audience, to find evidence of the meanings conveyed by the word 'Rabb' in the Qur'an. For this purpose, we referred to early tafsir sources and the early collections of Arabic poetry. The early poems, their authors, the dates of their emergence, the way poetry reached the Abbasid era through oral transmission, and the authenticity of Arabic poetry are subjects of debate. Some scholars, such as David Samuel Margoliouth (d. 1940) and Taha Hussein (d. 1973), argue that classical Arabic poetry is plagiarized from religious, social, political, and cultural sources. In contrast, others, like Muhammad Khidr Hussein (1876-1958) and Mustafa Sadiq al-Rafi'i (1881-1937), have written rebuttals defending its authenticity. This scholarly debate persists to the present day. However, this study distances itself from this debate and aims to determine the meanings attributed to the word “Rabb” in the poetry of that era. Investigating and identifying the meanings that the Arabs of the period when the Qur’an was revealed attributed to this term facilitates a better and more accurate understanding of the Qur'an. The Qur'an used the existing language to correct the corrupt beliefs and thoughts of the Arabs that exposed to the message, by utilizing the meanings they attributed to words. It adopted terms from Jahiliyyah, conveying its message by sometimes narrowing, broadening, or adding to their meanings, without completely severing their definitions. The meanings we found in the poetry provide evidence and foundation for the meanings attributed to the name of “Rabb” today.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Lord, History of Arabic Literature, Jahiliyye Period Poetry, Citing Poetry in Qur’anic Exegesis

İlk Dönem Tefsirlerinde Rab Kelimesine Yüklenen Anlamlara Arap Şiirinden İstişhad Örnekleri

Öz

Kur’an’ın nazil olmaya başladığı ilk dönem Arap toplumu, Allah’a inanıyor ve Allah’ın her şeyin sahibi ve yaratıcısı olduğunu kabul ediyordu. Günlük konuşmalarında hem Allah hem de Allah’tan başka varlıklar; mesela melekler, hükümdarlar, putlar ve bazı kabile reisleri için Rab ismini kullanıyorlardı. Kur’an’dan anladığımız kadarıyla ilk dönem, Arap müşrikleri gökleri ve yeri yaratan, güneşi emre amade kılan, rızık veren, hayat veren, yüce arşın sahibi ve âlemlerin Rabbinin Allah olduğuna inanıyorlardı. İlk nazil olan 30 sûrede “Allah” isminin 20 defa, “Rab” isminin ise 44 defa geçmesi, Arapların Rab ismini çok iyi bildiğini göstermektedir. Rab ismini izafetsiz bir şekilde sadece Allah için kullanırken başka varlıklar için tamlamayla kullanıyorlardı. Bu dönemde Kur'an, Arapların çok iyi bildiği “Rab” ismini kullanmak suretiyle onlara ilahi mesajını ulaştırmıştı. Diğer ilahi kitaplar gibi Kur’an da ilk muhataplarının dilinde nâzil olmuş ve onların anladığı kelime ve kavramlarla kendilerine hitap etmiştir. Allah’ı tanımak, O’nun hakkında doğru bilgi sahibi olmak ancak Kur’ân-ı Kerîm’de kendisini tanıttığı isim ve sıfatları bilmekle mümkündür. “Rab” ismi de Kur’an’da “Allah” lafzından sonra en çok kullanılan, ulûhiyeti tanımlayan ve bütün mahlûkatla ilgisi olan bir isimdir. Kur'an'da 971 defa geçen “Rab” isim sıfatı 964 yerde doğrudan Allah'a nispet edilmektedir. Rab isminin Kur’an’daki bu yaygın kullanımı ve diğer esmâ-i hüsnâ, özellikle Azîz, Ğafûr, Rahîm, Raûf, Tevvâb, Ğanî ve Vedûd ile birlikte kullanılması bu ismin önemini artırmaktadır. Bu ismi anlamak aynı zamanda diğer esmâ-i hüsnâ’yı da anlamayı kolaylaştırmaktadır. Bu ismin anlamını ortaya çıkarabilmek için ilk dönem tefsirlerine ve Arap şiir divanlarına başvurmak gerekir. Biz de bu makalede, “Rab” kelimesinin Kur’an’da ifade ettiği anlamların delillerini, Kur’an’ın ilk muhatapları olan Arapların şiirinde bulmaya çalıştık. Bunun için kadim tefsir kaynaklarına ve ilk dönem Arap şiir divanlarına başvurduk. Erken dönem şiirleri, sahipleri ve ortaya çıkış tarihleri, şiirin sözlü rivayet yoluyla Abbâsî çağına ulaşma şekli ve Arap şiirinin sıhhati tartışma konusudur. Bir tarafta, dînî, sosyal, siyasal ve kültürel açılardan klasik Arap şiirinin intihal olduğunu savunan David Samuel Margoliouth (öl. 1940) ve Tâhâ Hüseyin (öl. 1973) gibi âlimler, diğer taraftan onlara reddiyeler yazarak intihal olmadığını savunan Muhammed Hıdır Hüseyin (1876-1958), Mustafa Sâdık er-Râfi‘î’nin (1881-1937) mücadelesinin bir benzeri günümüze kadar devam etmektedir. Ancak bu araştırma söz konusu tartışmadan uzak, dönemin şiirlerinde “Rab” kelimesinin kullanıldığı anlamları tespit etmeye çalışmaktadır. Çünkü Kur’an’ın indiği dönem Araplarının bu kelimeye yüklediği manaları araştırıp bulmak, Kur’an’ı iyi ve doğru anlamayı kolaylaştırmaktadır. Zira Kur’an, mevcut dili kullanarak vahye muhatap olan Arapların bozuk inanç ve düşüncelerini kelimelere yüklediği anlamlarla düzeltmeye çalışmıştır. Kur’an, Cahiliyede kullanılan lafızları almış, sözlük anlamlarıyla bağlarını tamamen koparmadan kelimeleri aynı anlamda, bazen anlamlarını daraltarak veya genişleterek veya ek anlamlar yükleyerek mesajını ulaştırmaya çalışmıştır. Bizim şiirlerde bulduğumuz anlamlar bugün “Rab” ismine yüklenen anlamların delilleri ve temelini oluşturmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Rab, Arap Edebiyatı Tarihi, Cahiliye dönemi şiiri, Kur’ân Tefsirinde Şiirle İstişhad

Kaynakça

• Abdülbâkî, Muhammed Fuâd. Muʿcemu’l- mufehres li-elfâzi’l-Kurʾâni’l- Kerîm. İstanbul: Mektebetu’l-İslâmiyye, 1982.
• Âlûsî, Mahmud b. Abdullah el-. Rûhu’l-me‘ânî. thk. Ali Abdülbari ‘Atıyye. 16 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1415.
• Aşkar, İrfan - Tuleymât, Ğazi Muhtar. Edebu’l-câhilî (Kadayâhu, ağrâduhu, a’lâmuhu, fünunuhu). Humus: Daru’l-İrşad, 1992.
• Aydın, Halil İbrahim. Kur’an’da Rab Kavramı. Karaman: Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Aʿlem eş-Şentemerî, Ebû’l-Ḥaccâc Yûsuf b. Suleymân b. ʿÎsâ Endulusî. Eşʿâru’ş-Şuʿarâʾi’s-Sitteti’l-Câhiliyyîn. b.y.: y.y., ts.
• Begavî, Hüseyin b. Mes‘ûd. Me‘âlimü’t-tenzîl. thk. Muhammed Abdullah en-Nemr vd. 8 Cilt. b.y.: Dâru Taybe, 1997.
• Beyhaḳî, Ebû Bekr Aḥmed b. el-Ḥüseyin b. ʿAlî el-. el- Esmâ ve’s- Sıfât. thk. Abdullah Hâşidî. Cidde: mektebetu’s-Sevâdî, 1993.
• Bulut, Ali. “Cahiliye Şiirinde Bazı Dini Motifler”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/18 (2005), 213-235. https://doi.org/10.17120
• Cevherî, İsmail b. Hammâd el-. Tâcü’l-luga ve sıhâhu’l-‘Arabiyye. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 1987.
• Çetin, M. Nihad. Eski Arap Şiiri. İstanbul, 2001.
• Dâmegānî, Hüseyn b. Muhammed. Kâmûsu’l-Kur’ân (Islâhu’l-Vücûh ve’n-Nezâir Fi’l-Kur’âni’l-Kerîm). Beyrut: Daru’l-İlm, 1983.
• Dayf, Ahmed Şevki Abdüsselâm. Târîhu’l-Edebi’l-‘Arabî, I el-Asru’l-Cahili. Kahire: Daru’l-Mearif, 27. Basım, 1995.
• Demirayak, Kenan. Arap Edebiyatı Tarihi I Cahiliye Dönemi. ed. Sadık Armutlu. Erzurum: Fenomen Yayınları, 2. Basım, 2009.
• Durmuş, İsmail. “İstişhâd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/396-397. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Ebû Şâme, Ebû’l-Ḳâsım ʿAbdurrahman b. İsmail el-Maḳdisî ed-Dimeşḳî. er-Ravḍateyn fî Aḫbâri’d-Devleteyni’n-Nûriyye ve’ṣ-Ṣalâḥiyye. thk. İbrâhîm ez-Zeybeḳ. 5 Cilt. b.y.: y.y., 1418.
• Ebû Zekeriyyâ et-Tebrîzî, Ebû Zekeriyyâ Yaḥyâ b. ʿAlî b. Muḥammed eş-Şeybânî et-Tebrîzî. Şerḥu Dîvâni’l-Ḥamâse. Beyrut: Dâru’l-Kalem, ts.
• Erdoğan Şamlıoğlu, Esra. Kur’an’da Geçen Rab ve İlâh Kavramları Üzerine Semantik Bir İnceleme. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Eroğlu, Ali. “Şiirle İstişhad ve İstişhad Açısından Medarik”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 11 (1993), 326-327.
• Ezherî, Ebû Manṣûr Muḥammed b. Aḥmed b. el-Herevî el-. Tehẕîbu’l-Luğa. thk. Muḥammed ʿAvḍ Mirʿab. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’l-ʿArabî, 2001.
• Fericât, Âdil. eş-Şu’arâu’l-Câhiliyyûne’l-Evâil. Beyrut: Daru’l-Meşrik, 2. Basım, 2008.
• Fîruzâbâdî, Mecduddin Ebu Tâhir Muhammed b. Yakup. Besâiru zevi’t-temyîz fî letâifi’l-Kitâbi’l-’Azîz. thk. Muhammed Ali Neccâr. Kahire: İhyâu turâsi’l-İslamî, 1413.
• Fîrûzâbâdî, Muhammed b. Yakub el-. el-Kâmûsü’l-muhît. thk. Komisyon. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 8. Basım, 2005.
• Gümüş, Sadrettin. Kur’an Tefsirinin Kaynakları. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1990.
• Ḫalîl b. Aḥmed, Ebû ʿAbdurraḥmân el-Ḫalîl b. Aḥmed el-Ferâhîdî el-. Kitâbu’l-ʿAyn. thk. Mehdî el-Maḫzûmî, İbrâhîm es-Sâmerrâʾî. 8 Cilt. Beyrut: Mektebetu’l-Hilâl, 1988.
• Hamidullah, Muhammed. “Huneyn Gazvesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/376. İstanbul, 1998.
• Hossein, Ghannadi. Kur’ân’a Göre Peygamberlerin Risaletinde İlahi Rubûbiyet Tecellileri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Hüseyin, Taha. Cahiliye Şiiri Üzerine. çev. Şaban Karataş. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2012.
• İbn ‘Âşûr, Muhammed Tahir b. Muhammed. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: ed-Dârü’t-Tûnusiyye, 1984.
• İbn ‘Atıyye, Abdülhak b. Gâlib. el-Muharrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-‘azîz. thk. Abdüsselâm Abdüşşâfî Muhammed. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1422.
• İbn Cinnî, Ebû’l-Fetḥ ʿOs̱mân b. Cinnî el-Mevṣılî el-Bağdâdî. el-Ḫaṣâiṣ. thk. Heyet. 3 Cilt. b.y.: el-Heyʾetu’l-Mıṣriyye, ts.
• İbn Dureyd, Ebû Bekr Muḥammed b. el-Ḥasen b. Dureyd el-Ezdî. Cemheretu’l-Luğa. thk. Remzî Munîr Baʿlebekkî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-ʿİlm li’l-Melâyîn, 1408.
• İbn Fâris, Ebû’l-Ḥuseyn Aḥmed b. Fâris el-Ḳazvînî. Mucmelu’l-Luğa. 2 Cilt. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risâle, ts.
• İbn Fâris, Ebu’l-Hüseyn Ahmed b. Zekeriyyâ b. Muhammed er-Râzî el-Kazvînî. Muʿcemu mekâyisi’l-luğa. thk. Muhammed Harun Abdusselâm. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1399.
• İbn Kesîr, İsmail b. Ömer. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-‘azîm. thk. Muhammed Hüseyin Şemsu’d-Din. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1998.
• İbn Kesîr, İsmail b. Ömer. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-‘azîm. thk. Sami b. Muhammed Selâme. 8 Cilt. Riyad: Dâru Taybe, 2. Basım, 1999.
• İbn Kuteybe, Ebû Muḥammed ʿAbdullâh b. Muslim b. Ḳuteybe ed-Dîneverî. eş-Şiʿr ve’ş-Şuʿarâʾ. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Ḫadîs̱, 1423.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdir, 3. Basım, 1414.
• İbn Sîde, Ebû el-Ḥasan ʿAlî b. İsmail b. Sîde el-Mursî. el-Muḥkem ve’l-muḥîṭu’l-aʿẓam. thk. ʿAbd el-Ḥamîd Hendâvî. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1421.
• İbnü’l-Mibred, Ebü’l-Meḥâsin Cemâlüddîn Yûsuf b. Ḥasen b. Aḥmed el-Maḳdisî. ed-Dürrü’n-naḳi fî şerhi elfâzi’l-Ḫıraḳi. thk. Rıdvân Muhtâr b. Garbiyye. 3 Cilt. Cidde: Daru’l-Mücteme’, 1991.
• İzutsu, Toshihiko. Kur’ân’da Allah ve İnsan. çev. Süleyman Ateş. Ankara: Kevser, ts.
• Kassab, Velid. Dîvânü ʿAbdillâh b. Revâḥa ve dirâse fî sîretihî ve şiʿrih. Riyad: Daru’l-U’lûm, 1402.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed. el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed el-Berdûnî, İbrahim Ettafeyyiş. 20 Cilt. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1964.
• Lebîd b. Rabîʿa, Ebû ʿAḳîl Lebîd b. Rebîʿa b. Mâlik el-ʿÂmirî. Dîvânu Lebîd b. Rebîʿa el-ʿÂmirî. thk. Ḥamdû Ṭammâs. b.y.: y.y., 1425.
• Mâtürîdî, Muhammed b. Muhammed. Te’vîlâtü ehli’s-sünne. thk. Mecdî Bâslûm. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2005.
• Nas, Hasan. Zihniyet İnşası Bağlamında Kur’an’da Rubûbiyet. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Nesefî, Abdullah b. Ahmed. Medârikü’t-tenzîl ve hakâ’iku’t-te’vîl. thk. Yusuf Ali Bedîvî. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kelimü’t-Tayyıb, 1998.
• Ömer, Ahmed Muhtar Abdulhamit. Mucemu’l Luğati’l-Arabiyyeti’l-Muâsıra. Kahire: Âlemu’l-Kutub, 2008.
• Özsoy, Naci. “Oryantalist Etkiler Altında Tâhâ Hüseyin ve Klasik Arap Şiirinin Güvenirliliği Üzerinde Yapılan Tartışmalar”. EREN 3/4 (11 Haziran 2024), 1-8.
• Râgıb el-Isfahânî, Ebü’l-Ferec Alî b. el-Hüseyn. el-Eğânî. thk. İhsan Hasan vd. 20 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 3. Basım, 2008.
• Râgıb el-İsfahânî, Hüseyin b. Muhammed. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. thk. Safvân Adnan ed-Dâvûdî. Beyrut: Dârü’l-Kalem, 2009.
• Sâbûnî, Muhammed Ali. Safvetu’t-tefâsîr. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 5. Basım, ts.
• Sevgi, Abdullah. Kur’an’da Rubûbiyet. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Sevgi, Abdullah. Kur’an’da Rubûbiyet. Konya: Hikmetevi Yayınları, 2020.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd b. Ğalib el- Âmulî. Câmi‘u’l-beyân ‘an te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. Ahmed Muhammed Şakir. 24 Cilt. b.y.: Muessesetu’r-Risâle, 2000.
• Tehânevî, Muhammed Ali. Keşşâfu Istılâhâti’l-Funûn ve’l-Ulûm. thk. Ali Dahrûc vd. Beyrut: Mektebetu Lubnân Nâşirûn, 1996.
• Temizer, Aydin. “Kur’ân’da ‘Rab’ Kavramı Üzerine Semantik Bir Analiz”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 44 (07 Mart 2014), 39-66. https://doi.org/10.15370/muifd.50025
• Ünal, Ömer. “İslam Öncesi Arap Şiirinde Bazı Dini Motifler”. Şarkiyat Araştırmaları 9 (1993).
• Wilson, R. D. “The Use of the Terms ‘Allah’ and ‘Rab’ in the Koran”. Muslim World 10/2 (1920), 176-183.
• Yalar, Mehmet. “Din Faktörü Işığında Cahiliye Şiirine Bir Bakış”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 15/2 (2006), 1-25.
• Zebîdî, Ebu’l-Feyz Muhammed el-Murtaza b. Muhammed b. Abdurrezzâk el Hüseynî. Tâcu’l-ʿarûs min cevâhiri’l-kāmûs. thk. Nevaf el- Cerrah. Beyrut, 2011.
• Zemahşerî, Mahmud b. Ömer -ez. el-Keşşâf ‘an hakâ’iki’t-tenzîl. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 3. Basım, ts.
• Zemahşerî, Mahmud b. Ömer -ez. Esâsü’l-belâga. thk. Muhammed Bâsil ‘Uyûnü’s-Sûd. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1998.