Ahl al-Ra'y and Ahl al-Hadith Perspective and Sahaba

Yıl 2024, Cilt: 10 Sayı: 2, 529 - 561, 31.12.2024

Mehmet Çetinkaya

https://doi.org/10.32955/neu.istem.2024.10.2.07

Öz

One of the most important schools in the history of Islamic thought is Ahl al-hadīth. The school opposed to Ahl al-hadīth is Ahl al-reʾy. There were debates and tensions between the two schools in both jurisprudence and theology. The impact of these debates, which emerged in the second century and escalated in the third century, on Islamic thought was profound and comprehensive. Did the perspectives of these two different schools have a counterpart in the period of the Companions, and if so, to what extent? The answer to this question does not mean examining the effects, but examining their nucleus and origin. Our claim in this regard is that reʾyism, which tends to look at events rationally, and nakilism, which sees religion as imitating the Prophet, definitely had their counterparts among the Companions. The Companions, who were knowledgeable, skilled and prominent in responding to the need to resolve the issues and events that arose in the course of life after the Prophet’s death, tried to answer the questions. In this regard, the prominent ones among the Companions were generally those who were close to the Ahl al-Raʾy. Prominent Companions such as ‘Abdullah b. ‘Abbas and ‘Abdullah b. Masʿūd would answer the questions of the other Companions and the public. There are clear differences between their answers and fatwas and the understanding of religion of the Companions such as ‘Abdullah b. ‘Umar and Anas b. Mālik, whom we will refer to as the nucleus or representative of the Ahl al-hadīth perspective in the Companions’ period. Although this difference between the Sahāba is not the same as the difference between Ahl al-Raʾy and Ahl al-Hadīth, it is similar in terms of combining parts-partialist view, understanding and being subject to and imitating. This similarity and difference in perspective is the main and fundamental reason for the formation of Ahl al-Raʾy and Ahl al-Hadīth. The fact that the difference between the rational view and the fragmentary/transmissionist view is the basis of the differences in narrations and opinions among the Companions in narrations and rulings strengthens this claim. Some of the sayings and practices of ʿA’isha, ʿUmar, ʿAbdullah b. ʿAbbās, ʿAbdullah b. Masʿūd, Muʿāz b. Jabal, Abū Bakr, and ʿAlī reveal the difference between the rational perspective and the transmissionist perspective. Therefore, the first nuclei of the Ahl al-Raʾy and Ahl al-Hadīth perspectives existed during the period of the Companions, and the divergence of the two nuclei began during the period of the Companions. The Companions, whose rational side and knowledge were at the forefront, either corrected or rejected the hadīth narrations when they contradicted the verses, Sunnah, and reason. This article discusses how the misunderstandings and misappropriations of some hadiths by the transmitting Companions led to a shift in the meaning of the hadiths. Until now, Ahl al-hadīth has claimed that the Companions thought and lived as they did. In this article, it is tried to show that the situation is not as Ahl al-Ḥadīth says, but that the Ahl al-Raʾy and the faqih Companions actually had the same or a close perspective. Accordingly, Ahl al-Raʾy and Ahl al-Hadīth actually had a counterpart as a point of view in the period of the Companions, and we see the different opinions and different interpretations of hadīth brought about by different perspectives on this issue among the Companions. In this study, a comparison of the differences between the two schools is made based on the intellectual disputes and corrections among the Companions. There is no study that deals with the reflections of the Ahl al-Raʾy and Ahl al-Hadīth perspectives on the Companions or the Companions as the nucleus of the Ahl al-Raʾy - Ahl al-Hadīth divergence. In this study, we have tried to fill this gap. Thus, it has been determined that the source of the disagreements among the Companions is due to the difference in perspective, and that this difference is the projection of the Ahl al-Raʾīy - Ahl al-Hadīth perspective difference in the Companions.

Anahtar Kelimeler

Islamic Sects, Hadith, Narration, Sunnah, Sahaba

Ehl-i Re'y-Ehl-i Hadis Perspektifi ve Sahabe

Öz

İslâm düşünce tarihinde en önemli ekollerden biri Ehl-i hadîstir. Ehl-i hadîs’in karşısında yer alan ekol ise Ehl-i reʾy’dir. İki ekol arasında hem fıkhî hem itikadî alanda tartışma ve gerilimler yaşanmıştır. II. yüzyılda tebeyyün eden ve III. yüzyılda tırmanan bu tartışmaların İslâm düşüncesine etkisi derin ve kapsamlı olmuştur. Bu iki farklı ekolün perspektifinin sahâbe döneminde karşılığı var mıydı, varsa hangi boyutlarda vardı? Bu sorunun cevabı etkilerin incelenmesini değil nüve ve kökeninin incelenmesi anlamına gelmektedir. Bu konuda iddiamız olaylara rasyonel bakmaya meyilli reʾycilik ile dini Hz. Peygamber’i taklit etmek olarak gören nakilciliğin sahâbe içerisinde karşılığının kesinlikle var olduğudur. Hz. Peygamber’in vefatından sonra hayatın akışı içinde ortaya çıkan mesele ve olayları çözüme bağlama ihtiyacına cevap vermede bilgili, yetenekli ve öne çıkan sahâbe, sorulara cevap vermeye çalışmıştır. Bu hususta ashap içinde öne çıkanlar genelde Ehl-i reʾy düşüncesine yakın olan kimselerdir. Abdullah b. Abbas ve Abdullah b. Mesʿûd gibi önde gelen sahâbîler öncelikle diğer sahâbîlerin soruları olmak üzere halkın da sorularına cevap veriyorlardı. Onların cevap ve fetvalarıyla Ehl-i hadîs perspektifinin sahâbe dönemindeki nüvesi veya temsilcisi diye bahsedeceğimiz Abdullah b. Ömer, Enes b. Mâlik gibi sahâbenin din anlayışı arasında bariz farklar vardır. Sahâbe arasındaki bu fark Ehl-i reʾy -Ehl-i hadîs farkıyla aynı olmamakla beraber parçaları birleştirme-parçacı bakış, anlama ve tabi olma-taklit etme noktasında benzeşmektedir. Bu bakış açısı benzerliği ve farkı Ehl-i reʾy ve Ehl-i hadîs oluşumunun asli ve temel sebebidir. Rivayet ve hükümlerde sahâbe arasındaki rivayet ve görüş farklılıklarının temelinde rasyonel bakış ile parçacı/nakilci bakış farkının olması bu iddiayı güçlendirir. Başta Hz. Âişe olmak üzere Hz. Ömer, Abdullah b. Abbas, Abdullah b. Mesʿûd, Muâz b. Cebel, Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ali’nin bazı söz ve uygulamaları rasyonel bakışın nakilci perspektiften farkını ortaya koyar. Dolayısıyla Ehl-i reʾy ve Ehl-i hadîs perspektifinin ilk nüveleri sahâbe döneminde vardı ve iki nüvenin ayrışması sahâbe döneminde başlamıştır. Rasyonel tarafı ve bilgisi önde olan sahâbe, hadis rivayeti; âyet, sünnet ve akıl ile çeliştiğinde bu rivayetleri ya düzeltmişler ya da reddetmişlerdir. Bu makalede nakilci sahâbenin yanlış anlama ve bazı hadis tasarruflarının hadislerde nasıl bir anlam kaymasına sebep olduğu da ele alınmıştır. Şimdiye kadar Ehl-i hadîs’in iddiasına göre sahâbe kendisi gibi düşünüyor ve yaşıyordu. Bu makalede durumun Ehl-i hadîs’in dediği gibi olmadığı Ehl-i reʾy ile fakih sahâbelerin aslında ekseriyetle aynı yahut yakın bir perspektife sahip oldukları gösterilmeye çalışılmıştır. Buna göre Ehl-i reʾy ve Ehl-i hadîs aslında bir bakış açısı olarak sahâbe döneminde karşılığı vardı ve bu konuda farklı perspektifin getirdiği farklı kanaat ve hadis yorumları vardır. Bu çalışmada sahâbe arasındaki fikrî ihtilaf ve tashihlerden yola çıkarak iki ekol farkının mukayesesi yapılmıştır. Ehl-i reʾy ve Ehl-i hadîs perspektifinin sahâbedeki yansımalarını veya sahâbenin Ehl-i reʾy -Ehl-i hadîs ayrışmasına nüve olmasını ele alan bir çalışma yoktur. Bu çalışmada bu boşluğu doldurmaya çalıştık. Böylece sahâbe arasındaki ihtilâfların kaynağının perspektif farkından kaynaklandığını ve bu farkın Ehl-i reʾy-Ehl-i hadîs perspektif farkının sahâbedeki izdüşümü olduğu tespiti yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri, Sünnet, Hadis, Sahabe, Rivayet

Kaynakça

• Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kādı’l-Kudât Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî et al. Fadlü’l-iʿtizâl ve tabakâtü’l-Muʿtezile. ed. Fuâd Seyyid. Beyrut: el-Ma’hedu’l-Almaniyyü li’l-Ebhâsi’ş-Şarkiyye, 2nd Ed., 2017.
• Ahmed Emin. Duha’l-İslâm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2004.
• Ahmed Emin. Fecrü’l-İslâm “İslam’ın Doğuşu.” çev. Ahmed Serdaroğlu. Ankara: Kılıç Yayınları, 1976.
• Aşıkkutlu, Emin. “‘Arkasından Ağlanması Sebebiyle Ölüye Azap Edilir’ Hadisine Sosyo-Kültürel Bağlamda Bir Yaklaşım”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 31 (2006), 33–66.
• Aydınlı, Abdullah - Öğüt, Salim. “Ehl-i Hadîs”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 10. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
• Bağdâdî, Ebû Bekr el-Hatîb Ahmed b. Ali b. Sabit Hatîb. Şerefü ashâbi’l-hadîs. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 1972.
• Bağdâdî, Ebû Bekr el-Hatîb Ahmed b. Ali el-. Târîhu Bağdâd ev Medîneti’s-selâm. ed. Mustafa Abdulkadir Ata. 14. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2004.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm Cuʿfî. Sahîh-i Buhârî.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl Cuʿfî. Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi. çev. Mehmed Sofuoğlu. 17. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1987.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Arap-İslâm Aklının Oluşumu. İstanbul: Kitabevi, 2001.
• Çan, Abdullah. Hicrî İlk Üç Asırda Râvilerin Rey Sebebiyle Tenkide Uğraması. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Çelebi, İlyas. İslâm İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kadı Abdulcebbar. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2002.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Abdullah b. Mes’üd”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 1. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b Alî Râzî. Ahkâmü’l-Kur’ân. critical ed. Abdusselam Muhammed Ali Şahin. 3. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1994.
• Çetinkaya, Mehmet. Sahih-i Buhari ve Mezhepler. Ankara: İlahiyat, 1st Ed., 2023.
• Çetinkaya, Mehmet - Kubat, Mehmet. “Mihne ve Mezhepsel Etkileri”. İnönü University International Journal of Social Sciences 13/1 (2024). https://doi.org/10.54282/inijoss.1446040
• Ebu Dâvûd, Süleyman b Eş’as b İshak el-Ezdî es-Sicistanî. Sünen-i Ebû Dâvûd Terceme ve Şerhi. trans. İsmail Lütfî Çakan. 17. İstanbul: Şamil Yayınevi, 1987.
• Ebû Davûd, Süleyman b. Eşʿas b. İshak es-Sicistanî. Kitâbü’s-Sünen, Sünenu Ebû Davud. ed. Muhammmed Avvame. Cidde: Dâru’l-Kıble li’s-Sekâfeti’l-İslâmiyye, 1998.
• Ebû Nuaym İsfahânî, Ahmed b. Abdillâh b. İshâk. Hilyetü’l-evliyâ ve tabakâtü’l-asfiyâ. 10. Kahire: Matbaatü’s-Saade, 1974.
• Ebû Yusuf, Yakub bin İbrahim. Kitâbü’l-Harac. trans. Ali Özek. İstanbul: Özek Yayınları, 2. Basım, 1973.
• Erul, Bünyamin. “Sahâbenin Sünnet Anlayışı.” İslam Geleneğinde ve Modern Dönemde Hadis ve Sünnet. 44/13–46. 2. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2020.
• Eşʿarî, Ebü’l-Hasan b. Ebû Bişr Ali b. İsmail b. İshak. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve ihtilafü’l-musallîn. critical ed. Naim Zarzûr. 2. Beyrut: el-Mektebetü’l-ʿAsriyye, 1990.
• Evzâî, Abdurraman b. Amr. Sünen-i Evzâî. trans. Pekcan Ali et al. Konya: Armağan Kitap, 2012.
• Gürkan, Salime Leyla. Yahudilik. İstanbul: TDV Yayınları, 7. Basım, 2018.
• Hâkim, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed en-Nîsâbûrî. el-Müstedrek ale’s-Sahihayn. ed. Mustafa Abdulkadir Atâ. 4. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1990.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdullah en-Nemerî el-Kurtûbî. Câmiu beyâni’l-ilm ve fazlihi vemâ yenbağî fî rivayetihi. ed. Ebu’l-Eşbâl ez-Züheyrî. 2. Demmâm: Dâru İbni’l-Cevzî, 1994.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdullah en-Nemerî el-Kurtûbî. el-İntikâ fî fezâili’l-eimmeti’s-selâseti’l-fukahâ: Mâlik b. Enes el-Asbahî el-Medenî, Muhammed b. İdris eş-Şafiî el-Muttalibî, Ebû Hanîfe Nu‛man b. Sâbit el-Kûfî. Beyrut: Dâru’l-Beşairi’l-İslâmiyye, 1997.
• İbn Ebî Şeybe, Abdullah b. Muhammed. Kitâbü’l-Musannef fi’l-ahâdis ve’l-âsâr. 15. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1994.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed Askalânî. Fethu’l-bârî bi-şerhi Sahîhi’l-Buhârî. ed. Abdulaziz b. Abdullah b. Bâz - Muhammed Fuâd Abdulbâkî. 13. Kahire: Dâru’r-Reyyân li’t-Türâs, 1987.
• İbn Haldun. Mukaddime. çev. Halil Kendir. 2. İstanbul: Yeni Şafak, 2004.
• İbn Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî. el-İlel ve maʿrifetü’r-ricâl. 4. Riyad: Dâru’l-Hânî, 2001.
• İbn Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed Şeybânî. Fezâilü’s-sahâbe. ed. Vasiyullah Muhammed Abbas. 2. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1983.
• İbn Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed Şeybânî. Müsned. d. Şuayb Arnaût, Adil Mürşid. 50. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• İbn Hibbân, Muhammed bin Ahmed. Sahîhu İbn Hibbân el-Müsnedü’s-sahih ale’t-tekâsim ve’l-envâ’. ed. Mehmet Ali Sönmez - Halis Aydemir. 8. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2012.
• İbn İmrânî, Muhammed b. Ali. el-Enbâ fi târihi’l-hulefâ. ed. Kâsım Sâmirî. Kahire: Dâru’l-Ufuki’l-ʿArabiyye, 1st Ed., 2001.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebu Abdullah Muhammed b. Ebu Bekir. İ’lamü’l-Muvakkiîn an Rabbi’l-Âlemîn. ed. Muhammed Abdüsselam İbrahim. 4. Beyrut: Dârul-Kütübi’l-İlmiyye, 1991.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim b. Kuteybe Dîneverî. Te’vîlü muhtelifi’l-hadîs 2. ed. Muhammed Muhyiddin el-Asfar. Beyrut: el-Mektebü’l-İslamî, 2. Basım, 1999.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî. Te’vîlü muhtelifi’l-hadîs. ed. Muhammed Muhyiddin el-Asfar. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 2. Basım., 1999.
• İbn Mace, Muhammed b. Yezid er-Rebeî el-Kazvinî. Sünenü İbn Mâce.
• İbnü’l-Esir, Ebü’l-Hasan İzzeddin Ali b. Muhammed b. Abdülkerim. İslam Tarihi: el-Kâmil fi’t-tarih Tercümesi. çev. Ahmed Ağırakça. 10. İstanbul: Bahar Yayınları, 1987.
• İşcan, Mehmet Zeki. Selefîlik/İslami Köktenciliğin Tarihi Temelleri. Kitap Yayınevi, 5. Basım, 2014.
• Kallek, Cengiz. “Müellefe-i Kulûb”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 31/473. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Kandemir, M. Yaşar. “Muâz b. Cebel”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 30/94. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Kılıçer, M. Esad. “Ehl-i reʾy”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 10/520–524. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Kırbaşoğlu, M. Hayri. İslam Düşüncesinde Hadis Metodolojisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2. Basım, 2000.
• Mâlik b. Enes, Ebû Abdullah el-Asbahî el-Himyerî. Muvatta’. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1997.
• Mâlik b. Enes, Ebû Abdullah el-Asbahî el-Himyerî. Muvattaü’l-İmam Mâlik rivayetu Muhammed b. el-Hasan eş-Şeybânî. ed. Takıyyüddin en-Nedvî. 3. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1992.
• Müslim, Müslim b. el-Haccâc. Sahih-i Müslim. Kahire: Dâru İhyai’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1955.
• Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Ali b. Şuayb. Sünenü’n-Nesâî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-ʿArabî.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Nûrî en-. Sahihu Müslim bi şerhi’n-Nevevî. 18. Müessesetü Kurtubâ, 1994.
• Sanʿânî, Abdurrazzak b. Hemmam es-. Musannef. critical ed. Habîbü’r-Rahmân Aʿzamî. 12. Beyrut: el-Meclisü’l-İlmî, 2. Basım, 1983.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b. Abdilkerîm. el-Milel ve’n-nihal. ed. Emir Ali Mehnâ - Ali Hasan Fâûr. 2. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 2001.
• Süleyman b. Salih es-Sinyan. İstidrâku ba’di’s-sahâbe mâ hufiye alâ ba’dihim mine’s-sünen. 2. el-Câmiatü’l-İslâmiyye bi Medîneti’l-Münevvere, 2008.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. el-Muʿcemü’l-evsat. 10. Riyad: Mektebetü’l-Meârif, 1985.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleymân b. Ahmed et-. el-Mu’cemü’l-evsat. 10. Riyad: Mektebetü’l-Meârif, 1985.
• Taberî, Ebû Cafer İbn Cerir Muhammed b. Cerîr b. Yezîd et-. Tefsirü’t-Taberî=Câmiü’l-beyân ‛an te’vîli âyi’l-Kur’ân. critical ed. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. Kahire: Merkezü’l-buhûsî ve’d-dirasâti’l-Ârabiyye ve’l- İslamiyye bi Darî Hecer, 2001.
• Tahâvî, Ebû Ca’fer Ahmed b Muhammed b Selâme Ezdî Hacrî Mısrî. Şerhu Meânî’l-âsâr. 10. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2021.
• Tahtaci, Hakan. “Fâtıma Binti Kays ve Rivayetleri (Nafaka ve Süknâ Meselesi)”. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 42 (2022), 249–262.
• Tayâlisî, Ebû Dâvûd Süleymân b. Dâvûd b. el-Cârûd et-. Müsnedu Ebî Dâvûd et-Tayâlisî. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1985.
• Tirmizî, Muhammed b. İsa et-. Sünenü’t-Tirmizi. Kahire: Mustafa el-Babi el-Halebi, 1955.
• Uludağ, Süleyman. “Makam”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 27/409–410. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Usmânî, Muhammed Taki. Sünnet’in Bağlayıcılığı. çev. İbrahim Kutluay. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2010.
• Zerkeşî, Ebû Abdullah Bedreddin Muhammed b. Bahadır b. Abdullah ez-. el-İcâbe li-iradi ma istedrekethu Aişe ale’s-sahabe. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 2004.
• Zerkeşî, Ebû Abdullah Bedreddin Muhammed b. Bahadır b. Abdullah ez-. Hz. Aişe’nin Sahabeye Yönelttiği Eleştiriler. Ankara: Otto Yayınları, 2012.