İbn Acîbe’nin Kader Anlayışı: Hikmet, Kudret ve Yakîn Kavramları Bağlamında Bir İnceleme

Yıl 2024, Cilt: 10 Sayı: 2, 595 - 624, 31.12.2024

Ramazan Emektar

https://doi.org/10.32955/neu.istem.2024.10.2.09

Öz

İbn Acîbe (öl. 1224/1809), ilmî kişiliği, tasavvufî şahsiyeti, eserleri ve görüşleri aracılığıyla, İslam dünyasında etkileri hissedilmiş bir sûfidir. Bu makale, Fas'ta yetişmiş çok yönlü bir âlim ve ârif olan İbn Acîbe'nin kaza ve kader konusundaki görüşlerini, irtibatı bakımından hikmet, kudret ve yakîn kavramları perspektifinden incelemeyi hedeflemektedir. Çalışmamız, bu amaca bağlı olarak İbn Acîbe'nin kaza ve kadere dair doğru bir bakış açısının oluşturulabilmesi için kullandığı yöntemi saptamaya çalışmıştır. Bu bağlamda, İbn Acîbe'nin kader konusundaki düşünceleri, özellikle Silkü’d-dürer fî zikri’l-kazâ ve’l-kader eseri başta olmak üzere, ilgili diğer eserleri aracılığıyla betimsel analiz yöntemi kullanılarak incelenmiş ve literatüre katkı sağlanmaya çalışılmıştır. İbn Acîbe'ye göre, kaza ve kader meselesinde birçok âlim, kaderi anlamada ilim ve ameli yeterli görmeleri ve sebeplerin arkasındaki Müsebbib’i ihmal etmeleri nedeniyle yanılgıya düşmektedir. Ona göre, kaderin gerçek manada anlaşılması, ilim ve amelle değil, ancak yakîn terbiyesi yoluyla kalbin nurlanması ve basîretin açılmasıyla mümkündür. İbn Acîbe, insan aklının kaza ve kaderi tam olarak kavrayamayacağını ve bu konuda doğru bilgiye ulaşmanın ancak yakîn ve tahkik ehli olmayı gerektirdiğini savunmaktadır. İbn Acîbe'nin düşüncesine göre, insanların kader anlayışları, ilahi hikmet ve kudret perspektifi doğrultusunda şekillenir. İbn Acîbe’nin eserlerinde sıklıkla birlikte ele alıp derinlemesine incelediği kavram çiftlerinden biri "hikmet" ve "kudret"tir. Bu iki kavram, onun düşünce yapısının merkezinde yer almakta ve o pek çok meseleyi bu kavramlar etrafında irdeleyerek açıklamaya çalışmaktadır. İbn Acîbe, hikmeti, sebepler ve gerekçelerle kudreti gizlemek; kudreti ise eşyayı ilâhî iradeye uygun bir şekilde ortaya çıkarmak olarak tanımlar. Bu tanımlar doğrultusunda, kudretin eşyayı görünür kıldığını, hikmetin ise eşyadaki manayı örttüğünü savunur. Ayrıca, İbn Acîbe, hikmet ve kudretin birbirini tamamladığını ve bu iki kavramın ayrılmaz bir bütün oluşturduğunu vurgular. İbn Acîbe, eserlerinde Allah'ın mutlak iradesini vurgulayarak, Allah-âlem ve Allah-insan ilişkilerini hikmet ve kudret ekseninde değerlendirmektedir. Bu bağlamda, Mu'tezile'nin kaderi reddeden yaklaşımını eleştirirken, Cebriyye'nin Allah'ın hikmetini göz ardı eden anlayışını da eleştiriye tabi tutmuştur. İbn Acîbe, Eş'arîlerin Allah’ın kudreti çerçevesinde kulların fiillerini yorumlayan görüşünü, Mâturîdîlerin Allah’ın hikmetine dayalı açıklamalarıyla birleştirerek, bu iki düşünce ekolünü uzlaştırmayı hedeflemiştir. Diğer taraftan İbn Acîbe’nin insanları manevi makam ve hallerine göre sınıflandırdığı görülmektedir. Bu sınıflandırma, insanların manevi durumlarına göre kader karşısında farklı tavırlar takınmaları gerektiği düşüncesini doğurmuştur. Avâm ve havâsın, hikmet boyutunda oldukları için sebeplere bağlı hareket etmelerini ve manevi destek aramalarını şart koşan İbn Acîbe, manevî yetkinliğe ulaşan havâssu’l-havâsın ise sebepleri terk etmesini savunmuştur. Bu yaklaşıma göre, kudret bakışına sahip olanlar hakikati müşahede ederken, hikmet boyutunda kalanlar sebeplere bağlı kalmaktadır. İbn Acîbe, Kaderin değişmeyeceğini ve ne kadar önlem alınırsa alınsın takdir edilen sonucun gerçekleşeceğini vurgular. Dolayısıyla bu çalışmada, İbn Acîbe'nin kaderin doğru bir şekilde anlaşılması için yakînî terbiyeyi gerekli gördüğü ve kaderin hikmet ve kudret kavramları çerçevesinde değerlendirilmesi gerektiği sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, İbn Acîbe, Kader, Hikmet, Kudret, Yakîn.

Ibn Ajība's Understanding of Destiny: An Analysis in the Context of the Concepts of Wisdom, Power and Certainty

Öz

Ibn Ajībah (d. 1224/1809) was a sufi whose influence permeated the Islamic world through his scholarly and Sufi persona, works, and views. This article aims to analyze Ibn Ajība's perspectives on kadah and fate, focusing on the interconnected concepts of wisdom, power, and certainty. Our study seeks to identify the methodology Ibn Ajība employed to cultivate a correct understanding of kadah and fate. In this context, Ibn Ajība's thoughts on the subject of fate have been analyzed through his other works, especially Silq al-durar fī dhikr al-kāḍā wa al-qadar, using the descriptive analysis method, and an attempt has been made to contribute to the literatüre. According to Ibn Ajība, many scholars are mistaken in the issue of kadah and fate because they consider knowledge and practice sufficient in understanding fate and neglect the Musabib behind the causes. According to him, the true understanding of destiny is possible not through knowledge and practice, but only by illuminating the heart and opening up insight through the cultivation of certainty. Ibn Ajiba argues that the human mind cannot fully comprehend fate and destiny, and that obtaining correct information on this subject requires only being a person of certainty and investigation. In Ibn Ajība's thought, people's understanding of fate is shaped within the perspective of divine wisdom and power. One of the pairs of concepts that Ibn Ajiba frequently discusses together and examines in depth in his works is "wisdom" and "power". These two concepts are at the centre of his thought and he tries to explain many issues by examining them around these concepts. Ibn Ajība defines wisdom as concealing power through reasons and justifications, and power as revealing things in accordance with the divine will. In line with these definitions, he argues that power makes things visible, while wisdom conceals the meaning in things. Moreover, Ibn Ajība emphasises that wisdom and power complement each other and that these two concepts form an inseparable whole. In his works, Ibn Ajība emphasises God's absolute will and evaluates the relations between God and the universe and God and man on the axis of wisdom and power. In this context, while criticising the Mu'tazilites' approach that rejects fate, he also criticised Jabriya's understanding that ignores God's wisdom. Ibn Ajība aimed to reconcile these two schools of thought by combining the Ashʿarite view of the interpretation of the servants' actions within the framework of God's power with the Māturīdī explanations based on God's wisdom. On the other hand, it is seen that Ibn Ajiba classified people according to their spiritual ranks and states. This categorisation led to the idea that people should adopt different attitudes towards fate according to their spiritual condition. Ibn Ajība, who stipulated that the common people and the elite should act based on reasons and seek spiritual support because they are in the dimension of wisdom, advocated that the elites who have reached spiritual perfection should abandon reasons. According to this approach, those who have the perspective of power observe the truth, while those who remain in the dimension of wisdom remain dependent on reasons. Ibn Ajība emphasises that fate will not change and that no matter how many precautions are taken, the predestined outcome will come true. Therefore, this study concludes that Ibn Ajība sees the necessity of a profound religious upbringing for a proper understanding of fate and that fate is intrinsically linked to the concepts of wisdom and power.

Anahtar Kelimeler

Sufism, Ibn Ajibah, Fate, Wisdom, Power, Certainty.

Kaynakça

• Ahmed, Abdülcebbâr b. Şerhü’l-Usuli’l-hamse. ed. Abdulkerim Osman. Kahire : Mektebetu Vehbe, 1988.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnaut - Adil Mürşid. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• ’Ajiba, Ahmad ibn. The Book of ascension to the essential truths of sufism: (Mi’raj al-tashawwuf ila haqa’iq al-tasawwuf) a lexicon of sufic terminology = Mi’racü’t-teşevvüf ila hakaiki’t-tasavvuf. çev. Mohamed Fouad Aresmouk, Fitzgerald Michael Abdurrahman. Louisville : Fons Vitae, 2012.
• Ay, Mahmut. “Kelam’da Adalet, Kudret ve Hikmet Bağlamında Tanrı Tasavvurları”. Eskiyeni: Anadolu İlahiyat Akademisi Araştırma Dergisi 31 (11 Aralık 2015), 25-50.
• Ay, Mahmut. Kur’ân’ın Tasavvufî Yorumu. İstanbul: İnsan Yayınları, 2011.
• Ayad, Omneya. “The Synthesis of Love and Sin in the Thought of Ibn ‘Ajība”. Akademik Platform İslami Araştırmalar Dergisi 3/3 (21 Aralık 2019), 404-417.
• Azzûzî, Hasan. eş-Şeyh Ahmed b. Acîbe ve menhecuhu fî’t-tefsir. 2 Cilt. Rabat: Vizaretü’l-Evkaf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 2001.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail el-. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Muhammed Züheyr b. Nasr. 9 Cilt. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, ts.
• Ebû Hanîfe, İmam-ı A’zam Numan b. Sabit. Fıkh-ı Ekber: Aliyyü’l-Kârî Şerhi. çev. Yunus Vehbi Yavuz. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Emektar, Ramazan. İbn Acîbe Hayatı, Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri. İstanbul: Nizamiye Akademi, 2022.
• Emektar, Ramazan. “İbn Acîbe’nin Mârifet Anlayışı”. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi 7/2 (25 Temmuz 2021), 1121-1149.
• Emektar, Ramazan. “İbn Acîbe’nin Vebâ/Tâun Gibi Hastalıklara Yaklaşımı”. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi 9/1 (10 Ocak 2023), 69-92.
• Erginli, Zafer (ed.). Metinlerle Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. Trabzon: Kalem Yayınevi, 2006.
• Eş’arî, Ebü’l-Hasan el-. Eş’arî Kelâmı el-Lüma' fi’r-red alâ ehli’z-zeyğ ve’l-bida' . çev. çev. Kılıç Aslan Mavil - Hikmet Yağlı Mavil. İstanbul: İz Yayıncılık, 2016.
• Eş’arî, Ebu’l-Hasan el-. İslam İnanç Esasları "el-İbâne an usûli’d-diyâne". çev. Mehmet Kubat. İstanbul : İşrak Yayınları, 2008.
• Gazzâlî, İmam-ı. Esmâ’ül Hüsna Şerhi. çev. M. Ferşat. İstanbul: Merve, ts.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed el-. el-İktisâd fi’l-i'tikâd (İtikadda Orta Yol). çev. Osman Demir. İstanbul: Klasik Yayınları, 2012.
• Ibn Ajiba, Ahmad. Takyîdân fî vahdeti’l-vücûd. çev. Louis Jean Michon. Merakeş: Dâru’l-Kubbeti’z-Zerkâ, 1998.
• İbn Acîbe, Ebü’l-Abbas Ahmed el-Hasenî. el-Bahru’l-medîd fî tefsiri’l-Kur’âni’l-mecîd. thk. Ahmed Abdullah el-Kuraşî Raslân. 6 Cilt. Kahire: y.y., 1419/1999.
• İbn Acîbe, Ebü’l-Abbas Ahmed el-Hasenî. el-Fehrese. thk. Abdülhamid Salih Hamdân. Kahire: Dâru’l-Garbi’l-Arabî, 1410/1990.
• İbn Acîbe, Ebü’l-Abbas Ahmed el-Hasenî. el-Fütûhâtü’l-ilâhiyye fî şerhi’l-Mebâhisi’l-asliyye. thk. Muhammed Abdurrahman Üveysî. Dımaşk: el-Yemame, 1419/1998.
• İbn Acîbe, Ebü’l-Abbas Ahmed el-Hasenî. Tefsiru’l-Fâtihati’l-kebir. thk. Bessam Muhammed Barûd. Beyrut : Dâru’l-Havî, 1420/1999.
• İbn Acîbe, Ebü’l-Abbas Ahmed el-Hasenî. “Mi’racü’t-teşevvüf ila hakâiki’t-tasavvuf”. el-Letâifü’l-imâniyyeti’l-melekûtiyye ve’l-hakâikü’l ihsaniyyeti’l-ceberûtiyye fî resâili’l-ârif billah eş-Şeyh Ahmed b. Acîbe Hasenî. thk. Âsım İbrahim Keyyâlî. 211-256. Beyrut : Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1427/2006.
• İbn Acîbe, Ebü’l-Abbas Ahmed el-Hasenî. “Silkü’d-dürer fi zikri’l-kazâi ve’l-kader”. el-Letâifü’l-imâniyyeti’l-melekûtiyye ve’l-hakâikü’l ihsaniyyeti’l-ceberûtiyye fî resâili’l-ârif billah eş-Şeyh Ahmed b. Acîbe Hasenî. thk. Âsım İbrahim Keyyâlî. 267-294. Beyrut : Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1427/2006.
• İbn Acîbe, Ebü’l-Abbas Ahmed el-Hasenî. “Şerhu Hamriyye İbnü’l-Fârid”. el-Letâifü’l-imâniyyeti’l-melekûtiyye ve’l-hakâikü’l ihsâniyyeti’l-ceberûtiyye fi resâili’l-ârif billah eş-Şeyh Ahmed b. Acîbe Hasenî. thk. Âsım İbrahim Keyyâlî. 11-66. Beyrut : Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1427/2006.
• İbn Acîbe, Ebü’l-Abbas Ahmed el-Hasenî. Bahrü’l-Medîd fî Tefsirî’l-Kur’âni’l-Mecîd. çev. Dilaver Selvi. 11 Cilt. İstanbul : Semerkand, 2011.
• İbn Acîbe, Ebü’l-Abbas Ahmed el-Hasenî. Îkâzü’l-himem fî şerhi’l-Hikem. Beyrut: Dâru’l-Hayr, 2005.
• İbn Acîbe, Ebü’l-Abbas Ahmed el-Hasenî. Mi’râcü’t-teşevvüf ila hakâiki’t-tasavvuf. thk. Mahmud Beyrutî. Dımaşk: Daru’l-Beyrutî, 1425/2004.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezid er-Rebei el-Kazvînî. Sünenu İbn Mâce. Kahire: Dâru İhyâi’t-Türasi’l-Arabî, 1975.
• İsfehânî, Ebû Nuaym Ahmed b. Abdullah b. İshak. Hilyetü’l-evliyâ ve tabakâtü’l-asfiyâ. 10 Cilt. Kahire: Matbaatü's-Sa'ade, 1974.
• İsfehânî, Ebü’l-Kasım Hüseyin b. Muhammed Râğıb el-. Müfredât: Kur’an Kavramları Sözlüğü. İstanbul: Pınar Yayınları, 2007.
• İskenderî, Ebü’l-Fazl Taceddin Ahmed İbn Ataullah el-. et-Tenvîr fî iskâti’t-tedbir. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• İskenderî, İbn Ataullah. Hikem-i Ataiyye. çev. Yahya Pakiş. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2009.
• İskenderî, İbn Ataullah. Hikem-i Atâiyye Şerhi. çev. Hüsnü Geçer. İstanbul: Milli Basım Yayın, 2018.
• Kara, Mustafa. “Hikmet (Tasavvuf)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/518-519. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Kâşânî, Abdürrezzak. Tasavvuf Sözlüğü Letaifu’l-alam fi işaratı ehli’l-ilham. çev. Ekrem Demirli. İstanbul : İz Yayıncılık, 2004.
• Kelâbâzî, Ebû Bekir Muhammed b. İshak Buhârî. et-Taarruf li-mezhebi ehli’t-tasavvuf Doğuş Devrinde Tasavvuf. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul : Dergâh Yayınları, 1992.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Basım, 2009.
• Kuşeyrî, Abdülkerim. Kuşeyrî Risâlesi. çev. Dilaver Selvi. İstanbul: Semerkand Yayınları, 3. Basım, 2007.
• Kutluer, İlhan. “Hikmet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/503-511. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd Mâtürîdî Semerkandî. Kitâbü’t-Tevhid. İstanbul : el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 1979.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkī. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâu’t-Turâsü’l Arabî, ts.
• Özdinç, Rıdvan. “Osmanlı İrade, Kaza ve Kader Risaleleri”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 14/27 (13 Şubat 2018), 185-202.
• Pezdevî, Ebu Yüsr Muhammed. Ehli Sünnet Akaidi. çev. Şerafettin Gölcük. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1988.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Sevre es-Sülemî. Sünenü’t-Tirmizî. Kahire: Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1962.
• Topaloğlu, Bekir. “Kudret (Kelâm)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/316-317. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Topaloğlu, Bekir - Çelebi, İlyas. Kelâm Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İSAM Yayınları, 46. Basım, 2019.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf ve Tenkit. İstanbul : Mavi Yayıncılık, 2011.