An Assessment of Historicism in the Context of Hasan Hanafi’s Concept of God

Yıl 2024, Cilt: 10 Sayı: 2, 818 - 857, 31.12.2024

Battal Gazi Şahan

https://doi.org/10.32955/neu.istem.2024.10.2.17

Öz

The Islamic world, which entered the modern era with defeats against the West, faced serious crises in all areas of life. Initially manifested in a political-military and socio-economic nature, these crises, also influenced by the psychology of defeat, plunged some Muslims into an intellectual crisis that led them to question their own origins. As a result, modern movements emerged that found common ground in reinterpreting the traditional understanding of Islam as a solution to problems. One of these movements is the thought of historicism in Islam. Although the roots of historicism, which emerged in the West under its own historical conditions, can be traced back to the ancient era as a way of understanding history, it can be said that in its form close to today's form, it emerged as a reaction to the absolute dominance of reason and the progressive understanding of history during the period of Enlightenment with its both a philosophical dimension and an ideological dimension, and that it was a method aimed at understanding human facts and texts. When it comes to the Islamic world, the approach in question has generally come to the fore with its evaluations of practical rulings as a method of understanding that assumes that some agreed religious provisions are historical and therefore need to be changed according to the conditions of the modern era and that the Quran should be read from a historicist perspective within this framework. In this respect, it has been a thought mostly addressed in the tafsir departments in the academic world. However, in terms of its own consistency, it is an academic necessity for a historicist approach to establish a theoretical ground that includes the re-determination of some basic concepts in religion in relation to the large-scale changes it proposes to make in the practical field. Indeed, among those who defend the historicist thought, there have been those who have gone beyond the practical dimension mentioned above. For them, historicist thought has a comprehensiveness beyond the rulings that concern the field of practical rulings. While for some, the Quran is perceived as the word of the Prophet, it has been seen as completely historical except for some basic messages, while other historicists have expanded the field of the historicism to include God and His attributes. However, this dimension of the issue, which mostly concerns the science of theology, has not been sufficiently addressed. When the sensitivity and basic dynamics of religion in terms of belief are taken into consideration, the importance and necessity of discussing the theoretical dimension in question, rather than the practical dimension that is the subject of more discussion, goes without saying. Therefore, in this study, historicist thought will be tried to be presented with its dimension in fundamental issues of religion such as the conception of God through Hasan Hanafi. In this context, the article, where the qualitative and analytical method will be applied, will discuss the historicist thoughts that have developed in the West and the Islamic world after the introduction section, which will introduce and address the importance of the subject, and then the historicist approach of Hasan Hanafi together with the concept of god will be presented, and the relationship between these two and the methodological consistency of this relationship will be evaluated, and in the last section, a conceptualization proposal will be presented in the context of historicism. The study will be concluded with the conclusion section, which includes some opinions and suggestions.

Anahtar Kelimeler

Theology, Historicism, Hasan Hanefi, Islam, Theodeism

Hasan Hanefî’nin İlâh Tasavvuru Bağlamında Bir Tarihselcilik Değerlendirmesi

Öz

Modern döneme Batı karşısında aldığı mağlubiyetlerle giren İslâm dünyası, hayatın tüm alanlarında ciddi krizlerle karşı karşıya kalmıştı. Başlangıçta siyasi-askeri ve sosyo-ekonomik bir nitelikle tezahür eden bu krizler mağlubiyet psikolojisinin de etkisiyle bazı Müslümanları kendi asıllarını sorgulaya kadar varan entelektüel bir krizin içerisine düşürmüştü. Bunun neticesinde de sorunların çözümü sadedinde geleneksel İslâm anlayışının yeniden yorumlanıp anlaşılması ortak paydasında buluşan ve yeni yaklaşımlar içeren modern akımlar ortaya çıkmıştır. Bu akımlardan biri de İslâm’da tarihselcilik düşüncesidir. Batı’da kendine has tarihsel şartlarda ortaya çıkan tarihselciliğin tarihi anlama biçimi olarak kökleri ilk çağa kadar götürülebilse de bugünkü formuna yakın şekliyle aydınlanma devrinde aklın mutlak hakimiyetine ve dönemin ilerlemeci tarih anlayışına tepki olarak ortaya çıkan, felsefî boyutuyla beraber ideolojik yönü de olan, beşerî olgu ve metinleri anlamaya yönelik bir yöntem olduğu söylenebilir. İslâm dünyasına gelindiğinde ise söz konusu yaklaşım genel olarak, üzerinde ittifak edilmiş bazı dînî ahkâmın tarihsel olduğunu bu sebeple de modern dönemin şartlarına göre değiştirilmesi gerektiğini ön gören ve bu çerçevede Kur’ân’ın tarihselci bir perspektif üzerinden okunması lüzumunu öne süren bir anlama metodu olarak amelî hükümlere dair değerlendirmeleriyle ön plana çıkmıştır. Bu yönüyle akademi dünyasında çoğunlukla tefsir kürsülerinde ele alınan bir düşünce olmuştur. Ancak kendi tutarlığı açısından tarihselci bir yaklaşımın, amelî sahada yapılmasını teklif ettiği büyük çaplı değişikliklerle ilgili olarak dindeki bazı temel tasavvurların yeniden belirlenmesini de içeren teorik bir zemini inşâ etmesi akademik bir gerekliliktir. Nitekim Tarihselci düşünceyi savunanlar içinde, yukarıda zikredilen amelî boyutun ötesine geçenler olmuştur. Onlar için tarihselci düşünce, muamelat alanına tealluk eden ahkamın da ötesinde bir kapsayıcılığı haizdir. Bazısı için Kur’an, Hz. Peygamber’in sözü olarak telakki edilirken bir kısım temel mesajlar hariç tamamen tarihsel olarak görülmüş, diğer bir kısım tarihselciler de tarihsel olanın alanını Allah’ı ve sıfatlarını da içine alacak şekilde genişletmiştir. Ne var ki meselenin daha çok kelâm ilmini ilgilendiren bu boyutu yeterince ele alınmamıştır. Dinin inanç noktasındaki hassasiyeti ve temel dinamikleri göz önünde tutulduğunda, daha çok tartışmaya konu edinilen amelî boyuttan ziyade, bahsi geçen teorik boyutunun arz ettiği önem ve tartışılmasının gerekliliği izahtan varestedir. Dolayısıyla bu çalışmada tarihselci düşünce, Hasan Hanefî üzerinden ilâh tasavvuru gibi dinin temel meselelerindeki boyutuyla ortaya konmaya çalışılacaktır. Bu çerçevede nitel ve analitik yöntemin tatbik edileceği makalede, konunun tanıtım ve öneminin konu edildiği giriş bölümünün ardından batıda ve İslâm dünyasında neşvünemâ bulan tarihselci düşünceler ele alınacak, sonrasında ise Hasan Hanefî’nin tarihselci yaklaşımı ile beraber ilâh tasavvuru ortaya konarak bu ikisi arasındaki ilişki ve bu ilişkinin metodolojik tutarlılığı değerlendirmeye tabi tutulacak ve son bölümde ise tarihselcilik bağlamında bir kavramsallaştırma teklifi sunulacaktır. Çalışma bazı görüş ve önerilerin yer aldığı sonuç bölümü ile de nihayete erdirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Tarihselcilik, Hasan Hanefi, İslâm, Teodeizm

Kaynakça

• Açıkgenç, Alparslan. “Fazlurrahman”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 12/280-286. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Akbulut, Ceyda Tanrıtanır. Fazlurrahman Modernizm ve Tarihselcilik. Malatya: İnönü Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yüksek Lisans Tezi. 2021.
• Aktay, Yasin. “Anlama, Vahy ve Tarih: Vahyi Yorumsama Deneyimlerinin Eleştirel Bir İncelenmesi”. Tezkire 1/5 (1993), 23-46.
• Arpaguş, Hatice K.. Fazlurrahman’a Göre Allah İnsan ve Vahiy. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları, 3. Baskı, 2001.
• Arkoun, Muhammed. el-İslâm el-ahlâk ve’s-siyâse. Çev. Hâşim Sâlih. Beyrut: y.y., 1990.
• Arkoun, Muhammed. el-Fikrü’l-İslâmî: Kırâe ilmiyye. Çev. Hâşim Sâlih. Beyrut: y.y., 1996.
• Arkoun, Muhammed. Min Faysali’t-tefrika ilâ Fasli’l-makâl: Eyne Hüve’l-Fikrü’l-İslâmî el-Muâsır. Çev. Hâşim Sâlih. Beyrut: Yy., 1993.
• Birand, Kamiran. Manevi Bilimler Metodu olarak Anlama. Ankara: Akçağ Yayınları, 1998.
• Birışık, Abdülhamit. Hint Alt Kıtası Düşünce ve Tefsir Ekolleri. İstanbul: İnsan Yayınları, 2012.
• Carl, Brian vd.. “Definition: Theism”. Theism and Atheism Opposing Viewpoints in Philosophy Edt. Graham Oppy vd. 1-9. Farmington Hills: Macmillan Reference USA, 2019.
• Cevizci, Ahmet, Felsefe sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayınları, 2005.
• Collingwood, Robin George. Tarih Tasarımı. çev. Kurtuluş Dinçer. Ankara: Doğubatı Yayınları, 2013.
• Demir, Recep. Kur’an Tefsirinde Tarihselci Yöntem. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2004.
• Demir, Recep. “Kur’ân Tefsirinde Tarihselci Yöntem”. Tarih Kültür ve Sanat Arastırmaları Dergisi 1/1 (Mart 2012), 33-105.
• Dilthey, Wilhelm. Tin Bilimlerine Giriş. çev. Doğan Özlem. İstanbul: Paradigma Yayınları, 1999.
• Dönmez, Mustafa. Dinî Çeşitlilik Tasnifine Yeni Bir Bakış: Tarihselcilik ve Ehli Fetret Örneği. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Duran, Asim. “Aydınlanma ve Kutsal Kitap Yorumunun Tarihsel Dönüşümü”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 17/2 (2017), 111-128.
• Duran, Asim. “Tarihsel Eleştiri ve Kutsal Metnin Otoritesi: 17. ve 18. Yüzyılda Kutsal Kitap Eleştirisi ile Metne Sadakat Arasındaki Gerilim Üzerine Bir İnceleme”. Milel ve Nihal 16/2 (2009), 305-329.
• Duran, Asim. Tarihsel-Eleştirel Yöntem Bağlamında Kitabı Mukaddes'in Anlaşılması Sorunu . Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Dündar, İbrahim Halil. Gazzalî’nin Vahiy Anlayışı. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Ebû Zeyd, Nasr Hamid. Dinsel Söylemin Eleştirisi. çev. Fethi Ahmet Polat. Ankara: Kitabiyat. 2002.
• Eilers , Kent. “Providence and Prayer The Semi Deist Model”. Erişim 05/12/2024.
• https://theologyforum.wordpress.com/2008/04/17/providence-and-prayer-1-%C2%BB-the-semi-deist-model/
• Er, Hasan. “Batı’nın Kavramlarıyla Müslümanca Din Felsefesi Yapmanın İmkânı: Teizm, Ateizm ve Deizm Kavramlarını İslam Düşüncesiyle İlişkilendirmek Ne Kadar Mümkün?”. Cumhuriyet İlâhiyat Dergisi 26/3 (Aralık 2022), 971-986.
• Erdem, Hüsameddin, “Deizm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 6 Kasım 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/deizm.
• Eren, Halit. “Aligarh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 2/460. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Fazlurrahman. Major Themes of The Qur’an. London: University of Chicago Press, 2. Baskı, 2009.
• Fazlurrahman. İslam. Ankara: Selçuk Yayınları, 3. Baskı, 1993.
• Fazlurrahman. Islamic Methodology in History. Islamabad: Islamic Research Institute, 3. Baskı, 1995.
• Fazlurrahman. Islam and Modernity. London: The University of Chicago Press, 1982.
• Fazlurrahman. İslam ve Çağdaşlık. çev. M. Hayri Kırbaşoğlu-Alparslan Açıkgenç. Ankara: Ankara Okulu Yayınları. 1999.
• Fazlurrahman. “Eyüp Han Döneminde Bazı İslâmî Meseleler”. İslâmî Yenilenme Makaleler IV. Çev. Adil Çiftçi. 2. Bsk.. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Freund, Julien. Beşerî Bilim Teorileri. Çev: Bahaaddin Yediyıldız. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. 1991.
• Gardiner, Patrick. Theories of History. New York: The Free Press London 1969.
• Gooch, Todd. “Ludwig Andreas Feuerbach”. Stanford Encyclopedia of Philosophy. ed. Edward N. Zalta, Uri Nodelman. Erişim 04/08/2024. https://plato.stanford.edu/entries/ludwig-feuerbach/
• Görgün, Tahsin. Tarihselcilik. İstanbul: Tire Kitap, 2022.
• Güler, İlhami. “Hasan Hanefî’nin Tecdid Projesi -Tanıtım ve Bir Değerlendirme-“. İslâmî Ararştırmalar 7/2 (1994). 149-170.
• Güler, İlhami. Politik Teoloji Yazılar. Ankara: Kitabiyat Yayınevi, 2002.
• Hamilton, Paul. Historicism. e-Library: Taylor and Francis. 2005.
• Hanefî, Hasan. el-Yesâr el-İslâmî ve’l-Vahde el-Vataniyye. Kahire: Mektebetu Medbûlî, t.y..
• Hanefî, Hasan. “Kelâm İlminin Tarihselliği”. Çev. İbrahim Arslan. Kelâm Araştırmaları 1/2 (2003), 155-174.
• Hanefî, Hasan. “Kelâm İlmi’nin Yöntemi”. Çev. Nadim Macit. Dinî Araştırmalar 3/8 (Eylül-Aralık 2000), 149-161.
• Hanefî, Hasan. Mine'I-akide İle’s-Sevra. Beyrut: el-Merkezu’s-Sekafiyyu’l-Arabî, 1988.
• Hanefî, Hasan. et-Turas ve’t-Tecdîd Mevkifunâ mine't-Turâsil'l-Kadîm. Kahire: el-Merkezu'l-'Arabî li'l-Bahs ve'n-Neşr, 1980.
• Hanefî, Hasan. “Hasan Hanefî ile Söyleşi”. İlahiyat Akademi 14/1 (2021), 297-312.
• Hanefî, Hasan. “Oryantalizmden Oksidentalizme”. Çev. Hakan Çopur, Uluslararası Oryantalizm Sempozyumu. ed. Lütfi Sunar. 79-90. İstanbul: Şeref Ofset, 2007.
• Hanefî, Hasan. “Teoloji mi Antropoloji mi?”. Çev. Mustafa Sait Yazıcıoğlu. Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 13/1 (1978), 505-531.
• Hefel Bower, S. G.. “Deism Historically Defined”. The American Journal of Theology 24/2 (1920), 217-223.
• İdrîs, Muhammad Abdullatif Abdul’âti al-İdrîsî. “al-Wahy fî Dav’i’l-Manhaji’l-Fenomenoloji inde Hasen Hanefî”. Majallatu Ansâq Dâru Neşri Jâmiati Qatar 6/1 (2022), 33-56.
• Jones, David Michael. Deotheoism Volume Three a New Understanding of Humankind and the Divine Common Concensus. Kindle Edition: Amazon, 2020.
• Karaağaç, Hilmi. Hasan Hanefî’nin Kelam İlmini Yenileme Projesi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitütüsü, Doktora Tezi, 2008.
• Koca, Ferhat. “İslam Hukukunda Ahkâmın Değişmesi Üzerine Bazı Düşünceler”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 1/1 (2003), 51-78.
• Kotan, Şevket. “Kur’ân ve Tarihsellik Üzerine”. İslâmî İlimler Dergisi 1/2 (2006), 79-92.
• Kotan, Şevket. Kur’an ve Tarihselcilik. İstanbul: Beyan Yayınları, 3.Baskı, 2015.
• Kuvancı, Cenan. “Friedrich Schileiermacher’e Göre Din”. Felsefe Dünyası 1/57 (2013), 113-131.
• Makkreel, Rudolf A.. Dilthey: Philosopher of the Human Studies. Princeton: Princeton University Press, 1992.
• Maşalı, Mehmet Emin. “Nasr Hamid Ebu Zeyd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. EK-1/377-381. İstanbul: TDV Yayınları, 2016.
• Manshur, Fadlil Munawwar. “Hasan Hanafi, new theology and cultural revolution: An analysis of cultural intensification”. HTS Theological Studies 77/4 (2021), 1-9.
• Muhammad, Mahmud Raşad, “Fikru Hasen Hanefî fî Mîzâni’l-İslâm”. al-Majalla al-İlmiyyah li Kulliyyati Usûli’d-Din wa al-Da’wa bi’l-Zaqazîq 28/1 (2006), 307-400.
• Noack, John. "Semi-Theism and Semi-Atheism". Progressivechristianity. Erişim 21 Kasım 2024. https://progressivechristianity.org/resource/semi-theism-and-semi-atheism/
• Öğüt, Salim. Modern Düşüncenin Kur’an Anlayışı. İstanbul: Rıhle Kitap, 2018.
• Özlem, Doğan. Bilim Felsefesi. İstanbul: Notos Kitap Yayınları, 2010.
• Özlem, Doğan. Kültür Bilimleri ve Kültür Felsefesi. İstanbul: Notos Kitap Yayınları, 2012.
• Özlem, Doğan. Tarih Felsefesi. İstanbul: İnkılâp Kitabevi. 2004.
• Öztürk, Hamdullah Bayram. Kur’an-ı Kerim Açısından Tarihselci Yaklaşım. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2003.
• Öztürk, Mustafa. “Tarihselcilik ve Fazlurrahman”. Türkiye’de İslamcılık Düşüncesi ve Hareketi Sempozyum Tebliğleri. ed. İsmail Kara, Asım Öz. 193-210. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2013.
• Öztürk, Mustafa. Kuran ve Tefsir Kültürümüz. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2008.
• Paçacı, Mehmet. “Kur’an ve Tarihselci Yorum”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Kur’an ve Dil-Dilbilim ve Hermeneutik-Sempozyumu. ed. Necati Kara. 75-80. Erzurum: Bakanlar Matbaası, 2001.
• Polat, Fethi Ahmet. Çağdaş İslam Düşüncesinde Kur’an’a Yaklaşımlar. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2002.
• Polat, Fethi Ahmet. İslam Düşüncesinde Kur’ân’a Yaklaşımlar. İstanbul: İz Yayıncılık. 2007.
• Polat, Fethi Ahmet. “Muhammed Arkoun”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ek-1/110-114. Ankara: TDV Yayınları. 2020.
• Reçber, Mehmet Sait. “Realizm Din ve Dünyevileşme”. İslamiyat 4/3 (2001), 19-33.
• Rotry, Richard. Olumsallık, İroni ve Dayanışma. çev. Alev Türker-Mehmet Küçük. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 1995.
• Strauss, Leo. Historicism and Modern Relativism. Chicago: Estate of Leo Strauss, 2016.
• Tatar, Burhanettin. “Kur'anı Yorumlama Sorunu”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kur'an ve Dil: Dilbilim ve Hermeneuitik Sempozyumu. ed. Necati Kara. 493-508. Erzurum: Bakanlar Matbaası, 2001.
• Tayfur, Hamdi. Vahyin Tarihsel Mahiyeti. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• Topaloğlu, Aydın. “Teizm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 6 Kasım 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/teizm
• Toprak, Şengül. Tarihselcilik Tartışmaları Bağlamında Halku’l-Kur’an. Çorum: Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Uygur, Nermi. “Tarih Felsefesinin Yolu”. Felsefe Arkivi 3/3 (1957), 134-154.
• Zertürk, Hidayet. Ahkâm Ayetleri ve Tarihselcilik. İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2003.
• Zülaloğlu, Fevzi. Temel Kaynağımız Kur’an. İstanbul: Ekin Yayınları, 2002.